Vijñānabhikṣu: Sāṃkhyasāra

sāṅkhyasāraḥ / pūrvabhāgaḥ / prathamaḥ paricchedaḥ /

mahadākhyaḥ svayambhūryo jagadaṅkura īśvaraḥ /
sarvātmane namastasmai viṣṇave sarvajiṣṇave // ViSs_1,1.1 //

sāṅkhyakārikayā leśādātmatattvaṃ vivecitam /
sāṅkhyasāraviveko 'to vijñānena prapañcyate // ViSs_1,1.2 //

prāyaḥ saṅkalitā sāṅkhyaprakriyā kārikāgaṇe /
sā 'to 'tra varṇyate leśāt tadanuktāṃśamātrataḥ // ViSs_1,1.3 //

sāṅkhyabhāṣye prakṛtyādeḥ svarūpaṃ vistarān mayā /
proktaṃ tasmāt tadapyatra saṅkṣepādeva vakṣyate // ViSs_1,1.4 //

ātmānātmavivekasākṣātkārāt kartṛtvādyakhilābhimānanivṛttyā tatkāryarāgadveṣadharmādharmādyanutpādāt pūrvotpannakarmaṇāṃ cāvidyārāgādisahakāryucchedarūpadānena vipākānārambhakatvāt prārabdhasamāptyanantaraṃ punarjanmābhāvena trividhaduḥkhātyantanivṛttirūpo mokṣo bhavatīti śrutismṛtiḍiṇḍimaḥ / tatra śrutayaḥ / athākāmayamāno yo 'kāmo niṣkāmo na tasya prāṇā utkrāmantīhaiva samavalīyante /

ātmānaṃ cedvijānīyādayamastīti pūruṣaḥ /
kimicchan kasya kāmāya śarīramanusañcaret //

yadā sarve pramucyante kāmā ye 'sya hṛdi śritāḥ /
atha martyo 'mṛto bhavatyatra brahma samaśnute //

kāmān yaḥ kāmayate manyamānaḥ
sa karmabhirjāyate tatra tatra /
paryāptakāmasya kṛtātmanastu
ihaiva sarve pravilīyanti kāmāḥ //

ityādyāḥ / smṛtayaśca kaurmādyāḥ / yathā kaurme /

rāgadveṣādayo doṣāḥ sarve bhrāntinibandhanāḥ /
kāryo hyasya bhaveddoṣaḥ puṇyāpuṇyamiti śrutiḥ //

tadvaśādeva sarveṣāṃ sarvadehasamudbhavaḥ / iti / mokṣadharme ca /

indriyāṇīndriyārthāśca nopasarpantyatarṣulam /
hīnaśca karaṇairdehī na dehaṃ punararhati //

tasmāt tarṣātmakād rāgād bījājjāyanti jantavaḥ / iti / nanu rāgābhāve 'pi kevalakarmavaśānnarakādiprāpteḥ kathaṃ rāgasya karmasahakāritvaṃ vipākārambha upapannam / narakādau viśeṣato rāgābhāve 'pi sāmānyato rāgasattvāt / niṣiddhastryādigāmināṃ stryādirāgādeva taptalohamayanārīsamāliṅganādirūpanarakotpatteḥ / yadyapyavidyāsmitārāgadveṣabhayākhyaṃ kleśapañcakameva janmādivipākārambhe karmaṇāṃ sahakāri bhavati / tadeva saktaḥ saha karmaṇaiti

liṅgaṃ mano yatra niṣiktamasya /
iti śrutāvabhimānarāgadveṣādijanyasya viṣayavāsanākhyasaṅgasāmānyasyaiva janmādivipākārambhe karmasahakāritvasiddheḥ /
yatra yatra mano dehī dhārayet sakalaṃ dhiyā /
snehāddveṣādbhayādvā 'pi yāti tattatsarūpatām //

ityādismṛteśca / tathā ca kleśamūlaḥ karmāśayaḥ / sati mūle tadvipāko jātyāyurbhogā iti yogasūtrābhyāmapyadṛṣṭe tadvipākārambhe ca kleśānāṃ hetutvavacanācca / tathā 'pyavidyāsmitāsattve rāgasyāvaśyakatvāddveṣabhayayośca rāgamūlakatvādrāga eva mukhyato janmādihetutayā yathoktavākyairnirdiśyata iti / nanu / kṣīyante cāsya karmāṇi tasmin dṛṣṭe parāvare / ityādiśruterjñānasya prācīnakarmanāśakatvamevocitaṃ dāhakatvaṃ kathamiṣyata iti cenna / jñānāgnidagdhakarmāṇaṃ tamāhuḥ paṇḍitaṃ budhāḥ / ityādivākyairdāhasyāpi śravaṇena lāghavāddāhaparatvasyaiva nāśādivākyeṣvapi kalpanaucityāt / karmaṇāṃ dāhaśca kleśākhyasahakāryucchedena naiṣphalyam / karmaṇāṃ nāśastu prārabdhabhogānte cittanāśādeva bhaviṣyati / ato lokasiddhenāvidyānāśenaiva dvāreṇa karmaphalānutpattisambhavānna jñānasya karmanāśakatvaṃ gauravādityādikaṃ yogavārttike praprañcitamasmābhiriti dik / tasmādvivekasākṣātkārādavidyāsmitārāgādikleśanivṛttau trividhaduḥkhātyantanivṛttirūpaparamapuruṣārthaḥ siddhyatītyupapannam / tathā ca yogasūtradvayam / heyaṃ duḥkhamanāgatam / vivekkhyātiraviplavā hānopāya iti /

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre 'bhyarhitattvādādau vivekakhyātiphalasya paramapuruṣārthasya paricchedaḥ // * //

atha dvitīyaḥ paricchedaḥ

athātmānātmavivekajñānasya kiṃ svarūpaṃ taducyate / ātmā tāvat sukhaduḥkhādyanubhaviteti sāmānyato lokaprasiddhiḥ anātmā ca prakṛtyādirjaḍavargaḥ tayoranyonyavaidharmyeṇa pariṇāmitvāpariṇāmitvādirūpeṇa doṣaguṇātmakena heyopādeyatayā pṛthaktvena jñānaṃ vivekajñānam / tathā ca śrutiḥ / sa eṣa neti netyātmā 'gṛhyo na hi gṛhyate 'śīryo na hi śīryate 'saṅgo na hi sajyate 'sito na vyathate na riṣyatītyādi / smṛtiśca /

so 'tha pratinivṛttākṣo gurudarpaṇabodhitaḥ /
svato 'nyāṃ vikriyāṃ mauḍhyādāsthitāmañjasaikṣata //

athāsau prakṛtirnāhamiyaṃ hi kaluṣātmikā /
śuddhabuddhasvabhāvo 'hamiti tyajati tāṃ vidan //

evaṃ dehendriyādibhyaḥ śuddhatvenātmani smṛte /
nikhilā savikāreyaṃ tyaktaprāyā 'hicarmavat //

iti / sūtraṃ ca / evaṃ tattvābhyāsānneti netīti tyāgādvivekasiddhiriti / tattvajñānasya lakṣaṇaṃ ca mātsye kṛtam /

avyaktādye viśeṣānte vikāre 'smiṃśca varṇite /
cetanācetanānyatvajñānena jñānamucyate //

iti / yadyapyanyonyabhedajñānameva vivekajñānaṃ tathāpyātmaviśeṣyakameva tanmokṣakāraṇaṃ bhavati / ātmā vā 're draṣṭavya ityādi śrutismṛtibhyaḥ / nanvanātmanyātmabuddhirūpā yā 'vidyā pātañjalādiṣūktā tasyāḥ kathamātmaviśeṣyakavivekajñānanāśyatvaṃ prakārādibhedāditi cenna / tādṛśāvidyāyā anātmaviśeṣyakavivekajñānadvāreṇātmaviśeṣyakavivekajñānanāśyatvāditi / yacca yogena nirvikalpakamātmajñānaṃ jāyate tadvivekajñānadvāraiva mokṣakāraṇaṃ bhavati na tu sākṣādavidyānivartakatvābhāvāt / ahaṃ gauraḥ kartā sukhī duḥkhītyādi jñānameva hyavidyā saṃsārānarthahetutayā śrutismṛtinyāyasiddhā tasyāśca nivartikā nāhaṃ gaura ityādirūpā vivekakhyātireva bhavati / samāne viṣaye grāhyābhāvatvaprakārakagrāhyābhāvajñānatvenaiva virodhāt / anyathā śuktanirvikalpakasyāpi idaṃ rajatamiti jñānavirodhitvāpatteḥ / kiñca yatoktābhāvajñāne grāhyajñānavirodhitvasyāvaśyakatayā nirvikalpakajñānasya bhramanivartakatvaṃ na pṛthak kalpyate gauravāt / api cāthā 'ta ādeśo neti neti na hyetasmāditi netyanyat paramastītyādiśrutyā vivekopadeśāpekṣayottamopadeśo nāstītyucyate /

kṣetrakṣetrajñayorevamantaraṃ jñānacakṣuṣā /
bhūtaprakṛtimokṣaṃ ca ye viduryānti te param //

iti gītādivākyaiśca vivekajñānasyaiva mokṣahetutvamucyate / ato vivekajñānameva sākṣādavidyānivṛttyā mokṣahetuḥ / yogena kevalātmasākṣātkārastu yogyānupalabdhividhayopādhyādigatadharmābhāvamupādhyādibhedaṃ ca grāhayati tato 'vidyānivṛttiriti / etena sarvabhūteṣu samatājñānamātmanaḥ sarvātmakatvādijñānaṃ ca śrutismṛtyorgīyamānaṃ vivekajñānasyaiva śeṣabhūtaṃ sarvadarśaneṣu mantavyam / jñānāntarāṇāṃ sākṣādabhimānānivartakatvāt / brahmamīmāṃsāyāṃ tvayaṃ viśeṣo yat paramātmavivekaśeṣatvam / sāṅkhyaśāstre tu sāmānyātmavivekaśeṣatvamiti dik / nanu yathoktavivekakhyātito 'pyatyantamavidyocchedo na ghaṭate / vivekakhyāteravidyāpratibandhakatvamātratvena vivekakhyātināśottaraṃ punarabhimānasambhavāt / śuktirajatavivekadarśino 'pi kālāntare śuktau rajatabhramavaditi / maivam / dṛṣṭāntavaiṣamyāt / śuktyādiṣu jāte 'pi sākṣātkāre dūratvādirūpaviṣayadoṣāṇāṃ paṭalādirūpakaraṇadoṣāṇāṃ cotpattisambhavena punarbhramo yuktaḥ / anātmanyātmābhimāne tvanādivāsanaiva doṣaḥ sarvāstikasammataḥ jātamātrasyābhimāne doṣāntarānupalabdheḥ / sā mithyājñānavāsanā yadā vivekakhyātiparamparājanyadṛḍhavāsanonmūlitā tadaiva vivekasākṣātkāraniṣṭhocyate / tatpūrvamavaśyaṃ vāsanāleśato mithyāṃśasya kasyāpyātmani bhāvāt tasyāṃ ca vivekakhyātiniṣṭhāyāṃ jātāyāṃ na punarabhimānaḥ sambhavati vāsanākhyadoṣābhāvāditi tu mahadvaiṣamyam / yadi tu buddhipuruṣayoranyonyapratibimbanādikamavivekakāraṇaṃ doṣa iṣyate tadā tu taddoṣaṃ bādhitvaiva vivekasākṣātkāra udita iti na tasya punarbhramahetutvaṃ phalabalena yogajadharmāsahakṛtasyaiva tasya doṣatvakalpanāsambhavāditi / vivekakhyātiniṣṭhā ca gītādiṣu lakṣitā /

prakāśaṃ ca pravṛttiṃ ca mohameva ca pāṇḍava /
na dveṣṭi sampravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati //

udāsīnavadāsīno guṇairyo na vicālyate /
sarvārambhaparityāgī guṇātītaḥ sa ucyate //

iti / guṇātīto nivṛttaguṇābhimānaḥ / adhikaṃ tu jñānilakṣaṇamagre vakṣyāmaḥ / nanvevamapi vivekapratiyogipadārthānāmānantyena prātisvikarūpaiḥ sarvapadārthebhyo vivekagrahāsambhavāt kathaṃ vivekakhyātermokṣahetutvamiti cenna / dṛśyatvapariṇāmitvādisāmānyarūpairvivekagrahasambhavāt / tathā hi / draṣṭā svasākṣātprakāśebhyo bhinnaḥ prakāśakatvādyo yasya prakāśakaḥ sa tasmādbhinnaḥ yathā ghaṭādāloko vṛttiprakāśyācca vṛttirityanumānenādāvantardṛśyebhyo buddhivṛttitadārūḍhārthebhyo vivekato buddhīsākṣī sidhyati / karmakartṛvirodhaścānukūlastarkaḥ / atra ātmani vyabhicāravāraṇāya sākṣātpadam / vṛttidvāraivātmanaḥ svaviṣayatvāt / nanvatrānumāne buddhivṛttimātrādvivekaḥ sidhyatu / tasyā eva sākṣadātmadṛśyatvāt na prakṛtyādibhya iti cenna / vṛttīnāmajñātasattvābhāvena hyatrānumāne lāghavādvakṣyamāṇatarkagaṇāccākhilavṛttīnāṃ draṣṭā vibhukūṭasthanityaikajñānasvarūpatayaiva sidhyati / yathā naiyāyikānāṃ kṣitiḥ sakartṛkā kāryatvādityanumāne lāghavāt karturekatvanityatvādikaṃ tadvat / tatra vibhutvaṃ paricchinnabhinnatvaṃ kūṭasthatvādikatvaṃ ca pariṇāmibhinnatvādikamato buddhyātmanordṛgdṛśyarūpato vivekagrahe sati taduttarānumānena pariṇāmitvāpariṇāmitvādirūpaiḥ sāmānyato 'pyātmānātmavivekagraho ghaṭata iti / ataeva pātañjale sattvapuruṣānyatākhyātireva mokṣahetutayā sthale sthale vyāsabhāṣye proktā / sattvapuruṣānyatākhyātirūpadṛgdṛśyavivekagrahottaraṃ yathoktarītyā prakṛtyādivivekagrahāt / tatra ca sattvaśabde buddhisthatvena buddhisattvamuktamiti / evaṃ ca prakṛtyādipadārthānāṃ viśiṣyajñānābhāve 'pi tadvivekajñānaṃ ghaṭate / etena dṛgdṛśyavivekādavidyānivṛttiriti prācāṃ pravādo 'pyupapāditaḥ / kiñcātmā prakṛtitatkāryebhyo bhinno 'pariṇāmitvādityādyanumānairapi sāmānyato dṛśyaviveko draṣṭari sambhavatīti / yattvādhunikā vedāntibruvā dṛśyatvenaiva prakṛtyādīnāṃ draṣṭṛtvena ca prakṛtyādyakhilajaḍebhya ātmavivekaṃ manyante /

ghaṭadraṣṭā ghaṭādbhinnaḥ sarvathā na ghaṭo yathā /
dehadraṣṭā tathā deho nāhamityādirūpataḥ //

tanna / ātmā vā 're draṣṭavya ityādiśrutibhirātmano 'pi dṛśyatvāt sākṣāddṛśyatvavivakṣayā ca prakṛtyāderasaṅgrahāt karaṇadvāraiva taddarśanāt / athaivaṃ kalpanīyaṃ ātmano vṛttivyāpyatvameva dṛśyatvaṃ śrutyādibhirvidhīyate na tu prakāśyatvarūpaphalavyāpyatvam / svayamprakāśasvarūpasya prakāśāpekṣāvirahāt / ato 'tra dṛśyatvaṃ prakāśyatvaṃ taccātmani nāstīti tadapi tuccham / yathā hyahamityanubhūyamāno 'pyātmā caitanyākhyaphalavyāpyo na bhavatīti bhavadbhirucyate tathaiva bauddhairapīṣyate sukhaduḥkhādimattvenāpi buddhiḥ svaprakāśatayā caitanyavyāpyā na bhavatīti / tathā cātmanīva buddhāvapi dṛśyatvāsiddhyā dṛśyatvena rūpeṇa buddhiviveko 'tyantāpekṣito 'pi na sidhyatīti bhāṣyādiṣu cānyānyatra dūṣaṇānyuktānīti dik / nanu sambhavatyevaṃ sāmānyarūpeṇa vivekagrahaḥ / tathāpi sāmānyānyeva bahūni santi pariṇāmitvasaṃhatyakāritvasukhaduḥkhamohātmakatvacaturviṃśatitattvatvādīnyatastaistai rūpairvivekagrahāṇāṃ mokṣahetutve 'nanugamadoṣa iti cenna / abhimānapratibandhakajñānatvenaivānugamāditi / athaivaṃ sāmānyarūpeṇa vivekasyaiva sarvābhimānanivartakatayā nāhaṃ deho nendriyāṇityādipratyekarūpairvivekagrahāṇāṃ mokṣahetutvaṃ śrutismṛtyorucyamānaṃ kathaṃ ghaṭeteti cenna / avāntaravivekānāṃ sāmānyavivekaprapañcamātratvāditi //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre mokṣahetuvivekajñānasya svarūpasya paricchedaḥ // * //

atha tṛtīyaḥ paricchedaḥ /

atha ke te prakṛtyādayo yebhyaḥ puruṣo vivecanīya ityucyate /
prakṛtirbuddhyahaṅkārau tanmātraikādaśendriyam /
bhūtāni ceti sāmānyāccaturviṃśatireva te //

eteṣveva dharmadharmyabhedena guṇakarmasāmānyānāmantarbhāvaḥ / tatra prakṛtitvaṃ sākṣāt paramparayā 'khilavikāropādānatvaṃ prakṛṣṭākṛtiḥ pariṇāmarūpā 'syā iti vyutpatteḥ / prakṛtiḥ śaktirajā pradhānamavyaktaṃ tamo māyā 'vidyetyādayaḥ prakṛteḥ paryāyāḥ /

brāhmīti vidyā 'vidyeti māyeti ca tathā pare /
prakṛtiśca parā ceti vadanti paramarṣayaḥ //

iti smṛteḥ / sā ca sāmyāvasthayopalakṣitaṃ sattvādidravyatrayam / kāryasattvādivāraṇāyopalakṣitāntam / sāmyāvasthā ca nyūnādhikabhāvenāsaṃhananāvasthā akāryāvastheti yāvat / mahadādikaṃ tu kāryasattvādikaṃ na kadā 'pyakāryāvasthaṃ bhavatīti tadvyāvṛttiḥ / vaiṣamyāvasthāyāmapi prakṛtitvasiddhaya upalakṣitamityuktam / akāryamiti tūpalakṣitāntasya niṣkṛṣṭārthaḥ / sattvādiguṇavatī sattvādyatiriktā prakṛtiriti na śaṅkanīyam / sattvādīnāmataddharmatvaṃ tadrūpatvāditi sāṅkhyasūtreṇa sattvādīnāṃ prakṛtisvarūpahetunā prakṛtidharmatvapratiṣedhāt / yogasūtratadbhāṣyābhyāmapi guṇānāmeva prakṛtitvavacanācca / guṇebhya eva kāryotpattau tadanyaprakṛtikalpanāvaiyarthyācca / prakṛterguṇā ityādivākyaṃ tu vanasya vṛkṣā itivad bodhyam / sattvaṃ rajastama iti prakṛterabhavan guṇāḥ / iti sattvādīnāṃ prakṛtikāryatvavacanaṃ tu guṇanityatāvākyavirodhena mahattattvakāraṇībhūtakāryasattvādiparameva / mahadādisṛṣṭirhi guṇavaiṣamyāt śrūyate / tacca vaiṣamyaṃ sajātīyasavalanena guṇāntaravyāvṛttaprakāśādiphalopahitaḥ sattvādivyavahārayogyaḥ pariṇāma iti / etenāṣṭāviṃśatitattvapakṣo 'pyupapādito mantavyaḥ / vaiṣamya eva sattvādivyavahāraśca śrutau dṛśyate / yathā tama evedamagra āsa tatpareṇeritaṃ viṣamatvaṃ prayātyetad vai rajaso rūpaṃ khalvīritaṃ viṣamatvaṃ prayātyetad vai sattvasya rūpamiti / sattvāditrayaṃ ca sukhaprakāśalāghavaprasādādiguṇavattayā / saṃyogavibhāgādimattayā 'nāśritatvopādānatvādinā ca draṣṭavye 'pi puruṣopakaraṇatvāt puruṣabandhakatvācca guṇaśabdenocyate / indriyādivat / guṇānāṃ sukhaduḥkhamohātmakatvapravādastu dharmadharmyabhedāt / manasaḥ saṅkalpātmakatvavat / tatra sattvaṃ sukhaprasādaprakāśādyanekadharmakaṃ prādhānyatastu sukhātmakamucyate / evaṃ rajo 'pi duḥkhakāluṣyapravṛttyādyanekadharmakaṃ prādhānyatastu duḥkhātmakamucyate / tathā tamo 'pi mohāvaraṇastambhanādyanekadharmakaṃ prādhānyatastu mohātmakamucyate / ta eva dharmāsteṣāṃ lakṣaṇāni bhavanti / sattvādisañjñā cānvarthā / sato bhāvaḥ sattvamuttamatvamiti vyutpattyā hi dharmaprādhānyenottamaṃ puruṣopakaraṇaṃ sattvaśabdārthaḥ / madhyamaṃ ca rajaḥśabdārtho rāgayogāt / adhamaṃ ca tamaḥśabdārthaḥ / adharmāvaraṇayogāt / tāni ca sattvādīni pratyekamasaṅkhyavyaktayaḥ / laghutvādidharmairanyonyasādharmyaṃ vaidharmyaṃ ca guṇānāmiti sāṅkhyasūtrāt / atra hi sūtre laghutvādinā bahūnāṃ sattvānāṃ sādharmyaṃ tenaiva rajastamobhyāṃ vaidharmyam / evaṃ calatvādinā gurutvādinā ca bahūnāṃ rajasāṃ bahūnāṃ ca tamasāṃ tadubhayamuktamiti / kiñca yadi sattvāditrayamekaikavyaktireva syāt tat trayaṃ vibhveva vaktavyam / ekadā 'nekabrahmāṇḍādisṛṣṭiśravaṇāt / tathā ca kāryāṇāmanantavaicitryaṃ na ghaṭate / na ca saṃyogavaicitryādvaicitryaṃ syāditi vācyam / vibhūnāṃ trayāṇāṃ guṇānāṃ svataḥ saṃyogavaicitryāsambhavāt / dravyāntarasya cāvacchedakībhūtasyābhāvāditi / tasmāt sattvādīnyasaṅkhyavyaktikānyeva dravyāṇi / teṣu tritvavacanaṃ tu sattvatvādivibhājakopādhitrayeṇa vaiśeṣikāṇāṃ navadravyavacanavaditi siddham / tāni ca sattvādīni yathāyogyamaṇuvibhuparimāṇakāni / anyathā rajasaścalasvabhāvatvavacanavirodhāt / ākāśakāraṇatvasya ca vibhutvaucityāt / sarveṣāṃ kāraṇadravyāṇāṃ vibhutve kāryāṇāṃ paricchinnatvānupapatteśca / nanvevaṃ vaiśeṣikoktānyeva pārthivāṇvādīni prakṛtirityāyāyamiti cenna / gandhādiguṇaśūnyatvena kāraṇadravyeṣu pṛthivītvādyabhāvato 'smākaṃ viśeṣāt / taduktaṃ viṣṇupurāṇādiṣu //

avyaktaṃ kāraṇaṃ yat tat pradhānamṛṣisattamaiḥ /
procyate prakṛtiḥ sūkṣmā nityaṃ sadasadātmakam //

śabdasparśavihīnaṃ tadrūpādibhirasaṃyutam /
triguṇaṃ tajjagadyoniranādiprabhavāpyayam //

ityādinā / vaiśeṣikāṇāṃ kāraṇadravyeṣu gandhādyanumānaṃ tu bhāṣye 'smābhirnirākṛtam / athaivamapi prakṛteraṇuvibhusādhāraṇasattvādyanekavyaktirupatve 'paricchinnatvaikatvākriyatvasiddhāntakṣatiriti maivam / kāraṇadravyatvarūpaprakṛtitvenaivāparicchinnatvavacanāt / gandhatvena gandhānāṃ pṛthivīvyāpakatāvat / ākāśādiprakṛtīnāṃ vibhutvenaiva prakṛtivibhutvasiddhāntopapatteśca / tathā puruṣabhedena sargabhedena ca bhedābhāvasyaivaikaśabdārthatvāt / ajāmekāmiti śrutitastathā 'vagamāt / athādhyavasāyābhimānādikriyārāhityasyaivākriyaśabdārthatvāt / anyathā śrutismṛtiṣūktasya prakṛtikṣobhasyānupapatteriti / prakṛtigatāścāpare viśeṣā bhāṣye draṣṭavyāḥ / prakṛtyanumānaṃ cedam / sukhaduḥkhamohātmakaṃ mahadādikāryaṃ sukhaduḥkhamohātmakadravyakāryaṃ sukhaduḥkhamohātmakatvāt vastrādikāryaśayyādivaditi / śrutismṛtī cātrānugrāhakastarkaḥ / evaṃ sāmānyato 'numitāyāḥ prakṛterviśeṣāḥ śāstrādyogāccāvagantavyāḥ / anumānasya sāmānyamātraviṣayakatvāt / nanvantareva sukhādikamupalabhyate bāhyavastuṣu sukhādau kiṃ pramāṇaṃ yena dṛṣṭāntatā syāditi / ucyate / antaḥkaraṇasya sukhādihetutayā viṣayeṣu sukhādikaṃ sidhyati / na ca rūpādigatottamatvādikameva sukhādyutpādane niyāmakam / uttamatvāderjātirūpatve nīlatvapītatvādinā jātisāṅkaryāpatteḥ / kālādibhedairekasyā eva rūpavyakteḥ sukhaduḥkhotpādakatvācca / ataḥ sukhādimattvamevottamatvādikam / kiñca ghaṭarūpamiti pratyayavat strīsukhaṃ candanasukhamityādipratyayādapi viṣaye sukhādyucitam / adhikaṃ tu bhāṣye draṣṭavyam / tadevaṃ prakṛtirnirūpitā / mahattattvaṃ nirūpyate / prakṛteḥ sakāśādbuddhyākhyaṃ mahattattvaṃ jāyate / tasya dharmādirūpaprakṛṣṭaguṇayogān mahatsañjñā tadeva ca lakṣaṇam / mahān buddhiḥ prajñetyādayaśca tasya paryāyāḥ / tathā coktamanugītāyām /

mahānātmā matirviṣṇurjiṣṇuḥ śambhuśca vīryavān /
buddhiḥ prajñopalabdhiśca tathā brahmā dhṛtiḥ smṛtiḥ //

paryāyavācakairetairmahānātmā nigadyate /
sarvataḥ pāṇipādaśca sarvato 'kṣiśiromukhaḥ //

sarvataḥ śrutimāṃlloke sarvaṃ vyāpya sa tiṣṭhati /
aṇimā laghimā prāptirīśāno jyotiravyayaḥ //

jñānavantaśca ye kecidalubdhā jitamanyavaḥ /
vimuktāḥ sarva evaite mahattvamupayāntyuta /
viṣṇurevādisargeṣu svayambhūrbhavati prabhuḥ //

iti / atra sattvādyaṃśatrayeṇa mahato devatātrayopādhitvāt tadavivekena brahmaviṣṇuśivatvavacanam / taduktaṃ viṣṇau / sāttviko rājasaścaiva tāmasaśca tridhā mahān / iti / mātsye ca /

savikārāt pradhānāt tu mahattattvamajāyata /
mahāniti yataḥ khyātirlokānāṃ jāyate sadā //

guṇebhyaḥ kṣobhyamāṇebhyastrayo devā vijajñire /
ekā mūrtistrayo devā brahmaviṣṇumaheśvarāḥ //

iti / aṇimetyādibhāvanirdeśo dharmadharmyabhedāt / brahmaśaṅkarāpekṣayā 'pyādau viṣṇurūpeṇaiva mahānāvirbhavatīti viṣṇurevetyardhenoktam / ekameva mahattattvamaṃśato rajastamaḥsambhedena pariṇataṃ sad vyaṣṭijīvānāmupādhiradharmādiyuktaṃ kṣudramapi bhavati / mahaduparāgādviparītamiti sāṅkhyasūtrāt / mahattattvasya prādhānyenāsādhāraṇyena cādhyavasāyo vṛttiḥ / mahadahaṅkāramanastritayātmakasyāntaḥkaraṇasya mahattattvaṃ bījāvastheti / atra prakṛtermahān mahato 'haṅkāra ityādisṛṣṭikrame śāstrameva pramāṇam / anumānena sāmānyataḥ kāryāṇāṃ sakāraṇakatvamātrasiddheḥ na tu sṛṣṭau bhūtādikramo vā 'ntaḥkaraṇādikramo vetyekataravadhārakamanumānaṃ sambhavati / spaṣṭaliṅgābhāvāt / śrutismṛtyanugṛhītaṃ yathākathañcilliṅgaṃ tu mahadādikrame 'stīti bhāṣye 'smābhiḥ pradarśitam / mahattattvaṃ nirūpitam / ahaṅkāro nirūpyate / mahattattvādahaṅkāra utpadyate / aṅkurāt śākhāvat / tasya cābhimānavṛttikatvādahaṅkārasañjñā / kumbhakārasañjñāvat / tadeva lakṣaṇam / tasya ca paryāyāḥ kaurme proktāḥ /

ahaṅkāro 'bhimānañca kartā mantā ca saṃsmṛtaḥ /
ātmā ca prakulo jīvo yataḥ sarvāḥ pravṛttayaḥ //

iti / sa cāhaṅkārastrividhatayā trividhakāryahetuḥ / taduktaṃ kaurme /

vaikārikastaijasaśca bhūtādiścaiva tāmasaḥ /
trividho 'yamahaṅkāro mahataḥ sambabhūva ha //

taijasādindriyāṇi syurdevā vaikārikāddaśa /
ekādaśaṃ manaścātra svaguṇenobhayātmakam //

bhūtatanmātrasargastu bhūtāderabhavan prajāḥ / iti / vaikārikaḥ sāttvikaḥ / taijaso rājasaḥ / svaguṇenindriyavṛttiṣu sāhāyyarūpeṇotkarṣeṇa / ubhayātmakaṃ jñānakarmobhayendriyātmakam / anyatramanā abhūvaṃ nā 'śrauṣamityādiśrutyā manaso jñānakarmobhayendriyasahakāritvasiddheriti / ekādaśendriyadevāśca / digvātārkapracetośvivahnīndropendramitrakāḥ / candraśca iti / ahaṅkāro nirūpitaḥ / indriyādīni nirūpyante / ahaṅkārādādau mana utpadyate /

śabdarāgācchrotramasya jāyate bhāvitātmanaḥ /
rūparāgāt tathā cakṣurghrāṇaṃ gandhajighṛkṣayā //

ityādinā mokṣadharmādāvindriyādīnāṃ manovṛttirāgādikāryatvaśravaṇāt / tataścāhaṅkārāt saṅkalpapūrvakaṃ daśendriyāṇi pañcatanmātrāni cotpadyante / indriyatanmātrayośca kāryakāraṇabhāvasyābhāvāt kramaniyamo nāsti / tatrendriyeṣu nāstyavāntarakāryakāraṇabhāvaḥ pramāṇābhāvāt / tanmātreṣu tvasti / sa yathā / śabdatanmātrādvakṣyamāṇakrameṇa sparśatanmātraṃ śabdasparśobhayaguṇakamevaṃ krameṇaikaikaguṇavṛddhyā paratanmātratrayaṃ pūrvapūrvatanmātrebhya utpadyate pātañjalabhāṣye tanmātreṣu krameṇaikaikaguṇavṛddhivacanāt / tataśca pañcatanmātrebhyaḥ pañcabhūtāni jāyante / tatrāhaṅkārāt pañcatanmātrāṇāṃ taddvārā bhūtānāṃ cotpattau kramaḥ kūrmaviṣṇvādipurāṇeṣūktaḥ / yathā kūrme /

bhūtādistu vikurvāṇaḥ śabdamātraṃ sasarja ha /
ākāśaṃ suṣiraṃ tasmādutpannaṃ śabdalakṣaṇam //

ākāśastu vikurvāṇaḥ sparśamātraṃ sasarja ha /
vāyurutpadyate tasmāt tasya sparśo guṇo mataḥ //

ityādikrameṇeti / nanvevamākāśādibhūtacatuṣṭayasyāpi tattvāntarārambhakatvena prakṛtitvāpattyā kevalavikṛtitvasiddhāntakṣatiriti cenna / ākāśādīnāṃ sparśāditanmātreṣvahaṅkāropaṣṭambhamātreṇa kāraṇatvasya purāṇeṣūktatvāditi / tadevaṃ trayoviṃśatitattvānāmutpattiruktā / tatra pañcabhūtāni varjayitvā 'haṅkāraṃ ca buddhau praveśya saptadaśakaṃ liṅgaśarīrasañjñaṃ bhavati vahnerindhanavadātmano 'bhivyaktisthānatvāt / tacca sarvapuruṣāṇāṃ sargādāvutpadya prākṛtapralayaparyantaṃ tiṣṭhati / tenaiva cehalokaparalokayoḥ saṃsaraṇaṃ jīvānāṃ bhavati / prāṇaśca buddhereva vṛttibheda ityato na liṅgaśarīrāt pṛthaṅ nirdiśyate / tasya liṅgaśarīrasya sūkṣmāṇi pañcabhūtānyāśrayaścitrādivadāśrayaṃ vinā paramasūkṣmasya lokāntaragamanāsambhavāt / idaṃ ca liṅgaśarīramādau svayambhuva upādhibhūtamekameva jāyate / tasyaiva virāḍākhyavakṣyamāṇasthūlaśarīravat / tataśca vyaṣṭijīvānāmupādhibhūtāni vyaṣṭiliṅgaśarīrāṇi tadaṃśabhūtāni tato vibhajyante / piturliṅgaśarīrāt putraliṅgaśarīravat / taduktaṃ sūtrakāreṇa / vyaktibhedaḥ karmaviśeṣāditi / manunā 'pyuktam /

teṣāṃ tvavayavān sūkṣmān ṣaṇṇāmapyamitaujasām /
sanniveśyātmamātrāsu sarvabhūtāni nirmame //

iti / ṣaṇṇāmiti ṣaḍindriyaṃ samastaliṅgaśarīropalakṣakam / tathā ca svayambhūḥ svaliṅgaśarīrāvayavān sūkṣmān alpān ātmamātrāsu svāṃśacetaneṣu saṃyojya sarvaprāṇinaḥ sasarjetyarthaḥ / liṅgaśarīraṃ nirūpitam / sthūlaśarīrotpattirucyate / daśaguṇitamahattattvamadhye 'haṅkāro 'haṅkārasyāpi daśaguṇitasya madhye vyoma vyomno 'pi daśaguṇitasya madhye vāyurvāyorapi daśaguṇitasya madhye tejaḥ tejaso 'pi daśaguṇitasya madhye jalaṃ jalasyāpi daśaguṇitasya madhye pṛthivī samutpadyate / saiva sthūlaśarīrasya bījam / tadeva ca pṛthivīrūpaṃ bījamaṇḍarūpeṇa pariṇamate / tasyāpi daśaguṇitasyāṇḍarūpasya pṛthivyāvaraṇasya madhye caturdaśabhuvanātmakaṃ svayambhuvaṃ sthūlaśarīraṃ tatsaṅkalpādevotpadyate / tenaiva śarīreṇa svayambhūrnārāyaṇa ityucyate / taduktaṃ manunā svayambhuvaṃ prakṛtya /

so 'bhidhyāya śarīrāt svāt sisṛkṣurvividhāḥ prajāḥ /
apa eva sasarjādau tāsu bījamavāsṛjat //

tadaṇḍamabhavaddhaimaṃ sahasrāṃśusamaprabham /
tasmin jajñe svayaṃ brahmā sarvalokapitāmahaḥ //

sa vai śarīrī prathamaḥ sa vai puruṣa ucyate /
ādikartā sa bhūtānāṃ brahmāgre samavartata //

āpe nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ /
tā yadasyāyanaṃ pūrvaṃ tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ //

ityādineti / tata eva cādipuruṣāt vyaṣṭipuruṣāṇāṃ vibhāgādante ca tatraiva layāt sa eva caika ātmeti śrutismṛtyorvyavahriyate / ato na vyavahāraparatayā nārāyaṇa eva sarvabhūtānāmātmeti śrutismṛtivirodha iti / tataśca sa nārāyaṇo virāṭ śarīrī svanābhikamalakarṇikāsthānīyasya sumerorupari caturmukhākhyasvayambhuvaṃ sṛṣṭvā taddvārā 'nyānapi vyaṣṭiśarīriṇaḥ sthāvarāntān sasarja / tathā ca smaryate /

taccharīrasamutpannaiḥ kāryaistaiḥ karaṇaiḥ saha /
kṣetrajñāḥ samajāyanta gātrebhyastasya dhīmataḥ //

iti / yattu śeṣaśāyino nārāyaṇasya nābhikamalaśrotracakṣurādibhyaścaturmukhasyāvirbhāvaḥ śrūyate taddainandinasargeṣveva kalpabhedena mantavyam / dainandinapralayeṣveva hi nārāyaṇaśarīre praviśyaikībhūya suptānāṃ devānāṃ caturmukhādikrameṇāvirbhāvaḥ śeṣaśāyinaḥ sakāśādghaṭate na tvādisargeṣu / dainandinapralaya eva līlāvigraheṇa śayanāditi / tadevaṃ saṅkṣepataścaturviṃśatitattvāni teṣāṃ sṛṣṭirūpaṃ prayojanaṃ coktam / tatra yadyasmājjāyate tasya tadāpūraṇenaiva sthitiḥ tatastasya saṃhāro 'pi tatraiva bhavati /

yadyasmājjāyate tattvaṃ tattatra pravilīyate /
līyante pratilomāni jāyante cottarottaram //

iti bhāratādibhya iti / ete ca sṛṣṭisthitisaṃhārarūpāḥ sthūlā eva pariṇāmāścaturviṃśatitattvānāṃ kūṭasthapuruṣavivekāya pradarśitāḥ / sūkṣmā apyanye pratikṣaṇapariṇāmā eteṣāṃ smaryante / tathā /

nityadā hyaṅgabhūtāni bhavanti na bhavanti ca /
kālenālakṣyavegena sūkṣmatvāttanna dṛśyate //

iti / ataśca sarvaṃ jaḍavastu paramārthataḥ sarvadaivāsaducyate / tataśca tasmādvirajyātmaiva paramārthasatyo duḥkhabhīrubhirdraṣṭavyaḥ / taduktamanugītāyām /

avyaktabījaprabhavo budhiskandhamayo mahān /
mahāhaṅkāraviṭapa indriyāṅkurakoṭaraḥ //

mahābhūtapraśākhaśca viśeṣapratiśākhavān /
sadāparṇaḥ sadāpuṣpaḥ śubhāśubhaphalodayaḥ //

ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ brahmavṛttaḥ sanātanaḥ /
etajjñātvā ca tattvena jñānena paramāsinā //

chittvā cākṣaratāṃ prāpya jahāti mṛtyujanmanī /

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre vivekapratiyogināṃ prakṛtyādīnāṃ svarūpaparicchedaḥ // * //

iti sāṅkhyasārasya pūrvabhāgaḥ //

athottarabhāgaḥ //

prathamaḥ paricchedaḥ //

atha śiṣyaiḥ sukhenaiva grahītuṃ padyamālayā /
vivekasyānuyogyātmā puruṣākhyo nirūpyate // ViSs_2,1.1 //

tatra sāmānyataḥ siddho jāne 'hamiti dhībalāt /
draṣṭā 'to nityavibhvādidharmaireva sa sādhyate // ViSs_2,1.2 //

bhoktā nityastadarthatvāt tatkarmotpāditatvataḥ /
mahadādivikārāṇāṃ sarveṣāmaviśeṣataḥ // ViSs_2,1.3 //

api cādṛṣṭasaṃskārādhāratvādbījarūpataḥ /
dhīranādirato 'syāśca siddhā bhokturanāditā // ViSs_2,1.4 //

svasvāmibhāvānāditvamṛte bhoktṛvyavasthiteḥ /
svabhaktavṛttisaṃskāravattvaṃ svatvaṃ tu buddhiṣu // ViSs_2,1.5 //

svāmyaṃ svaniṣṭhasaṃskārahetuvṛtteśca bhoktari /
ataśca ghaṭate svatvanāśe kaivalyamātmanaḥ // ViSs_2,1.6 //

bhoktuścānādibhāvasya vināśe hetvasambhavāt /
na nāśo bhokturastīti bhoktā nityo hi sidhyati // ViSs_2,1.7 //

janyo jñānaprakāśo 'sya nityatve tu na yujyate /
na hyaprakāśe kutrāpi prakāśotpattirīkṣyate // ViSs_2,1.8 //

kārye prakāśākhyaguṇe 'vayavānāṃ hi tadguṇaḥ /
kāraṇaṃ tena nānityaḥ prakāśo nityavastuni // ViSs_2,1.9 //

prakāśāśrayasaṃyogāt prakāśabhūma indhane /
ādarśe cāvṛterbhaṅgāt prakāśotpattivibhramaḥ // ViSs_2,1.10 //

tasmānnityātmano jñānaṃ nityaṃ vācyaṃ tathā sati /
lāghavājjñānamevātmā nirādhāraḥ prakalpyate // ViSs_2,1.11 //

anāśritatayā dravyaṃ saṃyogādeśca tanmatam /
ato jñāne 'hamityādibuddhirapyupapadyate // ViSs_2,1.12 //

piṇḍe 'handhīrhi mūḍhānāṃ dhruvaivānādidoṣataḥ /
saṃyogāttatra piṇḍe tu jñānavattvamatiḥ pramā // ViSs_2,1.13 //

santu vā '; 'dheyatā 'lpatvajanmanāśādibuddhayaḥ /
śrotrasya nabhasīvārthajñānasya jñānamātrake // ViSs_2,1.14 //

tasmāllāghavatarkeṇa bādhakābhāvatastathā /
śrutyādibhiśca nityātmā cidrūpeṇaiva sidhyati // ViSs_2,1.15 //

tajjñānaṃ vibhu nityatvāddehavyāpitayā 'pi ca /
madhyatve nāśitā hi syādaṇutve vā 'lpadeśatā // ViSs_2,1.16 //

vibhutve 'pi svadhīvṛttereva sākṣānnirīkṣaṇāt /
na sarvatra sadā sarvabhānaṃ jñāne prasajyate // ViSs_2,1.17 //

arthabhānaṃ citāvarthapratibimbo mato budhaiḥ /
vṛttereva cittau sākṣātpratibimbanayogyatā // ViSs_2,1.18 //

ato 'saṅge 'pi kūṭasthacaitanye vibhuni dhruve /
vṛttidvārakamevānyabhānaṃ phalabalān matam // ViSs_2,1.19 //

anvayavyatirekābhyāṃ vṛttijanyatayā 'khilaḥ /
vṛtyaikādhikaraṇyena kāmādirdhīṣu nātmasu // ViSs_2,1.20 //

ato 'ntaḥsvavikārāṇāṃ svasvabuddhiṣvavasthiteḥ /
kūṭāstha eva sarvo 'pi cidākāśagaṇaḥ samaḥ // ViSs_2,1.21 //

nityaśuddho nityabuddho nityamukto nirañjanaḥ /
svaprakāśo nirādhāraḥ pradīpaḥ sarvavastuṣu // ViSs_2,1.22 //

nanvevamekataivāstu lāghavādātmanāṃ svavat /
dhīṣveva sukhaduḥkhādivaidharmyāditi cenna tat // ViSs_2,1.23 //

bhogābhogādivaidharmyeṇaikarūpe 'pi cidgaṇe /
śrutismṛtibhyāmuktena bhedasiddheḥ parasparam // ViSs_2,1.24 //

sukhādipratibimbhātmā bhogo 'pyasya na vastutaḥ /
tathā 'pyasya citau bhāvābhāvau syātāṃ hi bhedakau // ViSs_2,1.25 //

aupādhikau yathā śyāmarāgau sphaṭikabhedakau /
svadṛṣṭāntaśca viṣamo vaidharmyāsiddhito 'mbare // ViSs_2,1.26 //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre puruṣasvarūpaparicchedaḥ // * //

atha dvitīyaḥ paricchedaḥ //

athātmānātmavaidharmye guṇadoṣātmake tayoḥ /
vakṣye vistārato yena viveko 'tisphuṭo bhavet // ViSs_2,2.1 //

sāmānyātmaghanākāśe sānnidhyeritaśaktibhiḥ /
jāyate līyate bhūtvā bhūyo 'yaṃ jagadambudaḥ // ViSs_2,2.2 //

triguṇātmakaśaktīnāṃ pariṇāmairataścitiḥ /
ādhāravidhayā viśvopādānamavikārataḥ // ViSs_2,2.3 //

yathā '; 'dharatayā toyaṃ dharopādānamiṣyate /
svasthapārthivatanmātradvāreṇaivaṃ citirmatā // ViSs_2,2.4 //

ato jagadupādānamapi brahmāvikārataḥ /
kūṭasthanityaparyāyaparamārthasaducyate // ViSs_2,2.5 //

svārthatvāt svānubhūtyā ca siddhatvāt paramārthasat /
svataḥ sthityā svataḥ siddhyā lokaiḥ sanniti hīryate // ViSs_2,2.6 //

pratikṣaṇavikāreṇa taistai rūpairapāyataḥ /
prakṛtyādirasat sarvo jaḍārtho 'bdhau taraṅgavat // ViSs_2,2.7 //

yattu kālāntareṇāpi nānyasañjñāmupaiti vai /
pariṇāmādisambhūtāṃ tadvastvityādikasmṛteḥ // ViSs_2,2.8 //

parārthādhīnasattvācca paradṛṣṭyā ca siddhitaḥ /
parataḥ sannasanneva tatparāpekṣayā mataḥ // ViSs_2,2.9 //

sato 'stitvaṃ tu nāsattā nāstitve satyatā kutaḥ /
iti gāruḍataścaivaṃ sadasattvavyavasthiteḥ // ViSs_2,2.10 //

ato na sannāsadidaṃ jagat sadasadātmakam /
asadviṣayakatvācca tasya dhīstāttviko bhramaḥ // ViSs_2,2.11 //

jagadvṛkṣasya caitanyaṃ sāro 'sārastathetarat /
prapañcasya sthirāṃśo hi citirevāvikārataḥ // ViSs_2,2.12 //

tadanyadakhilaṃ tucchamasāratvādudīryate /
tathā 'nṛtamasaccāpi tadapekṣāsthiratvataḥ // ViSs_2,2.13 //

evaṃvidhaivātmasattā anyāsattā ca darśitā /
vāsiṣṭhādau vistarato yathā leśāttaducyate // ViSs_2,2.14 //

svapno jāgratyasadrūpaḥ svapne jāgradasadvapuḥ /
mṛtirjanmanyasadrūpā mṛtau janmāpyasanmayam // ViSs_2,2.15 //

jaganmayī bhrāntiriti na kadāpi na vidyate /
vidyate na kadācicca jalabudbudavat sthitam // ViSs_2,2.16 //

ātmaivāsti paraṃ satyaṃ nānyāḥ saṃsāradṛṣṭayaḥ /
śuktikārajataṃ yadvadyathā marumarīcikā // ViSs_2,2.17 //

asti sarvagataṃ śāntaṃ paramātmaghanaṃ śuci /
acintyacinmātravapuḥ paramākāśamātatam // ViSs_2,2.18 //

tatsarvagaṃ sarvaśakti sarvaṃ sarvātmakaṃ svayam /
yatra yatra yathodeti yathā '; 'ste tatra tatra vai // ViSs_2,2.19 //

āvirbhāvatirobhāvamayāstribhuvanormayaḥ /
sphurantyatitate yasmin marāviva marīcayaḥ // ViSs_2,2.20 //

asateva satī toyanadyeva laharī calā /
manasevendrajālaśrīrjāgatī pravitanyate // ViSs_2,2.21 //

brahmaṇā tanyate viśvaṃ manasaiva svayambhuvā /
manomayamato viśvaṃ yannāma paridṛśyate // ViSs_2,2.22 //

yo hyaśuddhamatirmūḍho rūḍho na vitate pade /
vajrasāramidaṃ tasya jagadastyasadeva sat // ViSs_2,2.23 //

avyutpannasya kanake kānake kaṭake yathā /
kaṭakajñaptirevāsti na manāgapi hemadhīḥ // ViSs_2,2.24 //

tathā 'jñasya purāgāranaganāgendrabhāsurā /
iyaṃ dṛśyadṛgevāsti na tvanyā paramārthadṛk // ViSs_2,2.25 //

ityādivākyairvāsiṣṭhe nātyantāsatyatoditā /
jagato 'paravākyairhi satkāryaṃ prākṛtaṃ matam // ViSs_2,2.26 //

nāmarūpavinirmuktaṃ yasmin santiṣṭhate jagat /
tamāhuṃ prakṛtiṃ kecin māyāmeke 'pare tvaṇūn // ViSs_2,2.27 //

suṣuptāvasthayā cakrapadmarekhāśilodare /
yathā sthitā citerantastatheyaṃ jagadāvalī // ViSs_2,2.28 //

prakṛtivratatirvyomni jātā brahmāṇḍasatphalā /
ityādivākyaiḥ sāṅkhyīyasatkāryādyupavarṇanāt // ViSs_2,2.29 //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre ātmānātmanoḥ satyatvāsatyatvavaidharmyaparicchedaḥ // * //

atha tṛtīyaḥ paricchedaḥ //

tadevātmanaḥ sattā darśitā 'nyavilakṣaṇā /
atha cidrūpatāṃ vakṣye buddhivṛttivilakṣaṇām // ViSs_2,3.1 //

anubhūtiścitirbodho vedanaṃ cocyate pumān /
vedyaṃ jaḍaṃ tamo 'jñānaṃ pradhānādikamucyate // ViSs_2,3.2 //

vedanaṃ vedyasambandhādeva vettrabhidhīyate /
yathā prakāśyasambandhāt prakāśo 'pi prakāśakaḥ // ViSs_2,3.3 //

yathā vā 'rthoparāgeṇa bhānamarthasya bhāsakam /
evaṃ vedyoparaktasyāsvāṃśasyādhāratāṃ 'śini // ViSs_2,3.4 //

asaṅgāyāṃ citau vedyoparāgo 'yaṃ na dhīṣviva /
kintu sākṣāddvārato vā citi tatpratibimbanam // ViSs_2,3.5 //

bāhyaṃ vṛttyākhyakaraṇābhāvādanuparāgataḥ /
citirnaivekṣate cetyaṃ vibhutve 'pi ca sarvataḥ // ViSs_2,3.6 //

tathā cidapi vṛttyākhyakaraṇābhāvato 'rthavat /
svagocarāṃ vṛttimṛte tiṣṭhatyajñātasattayā // ViSs_2,3.7 //

tadevaṃ cinnirākārā prakāśākāśarūpiṇī /
tiṣṭhatyavyaktarūpā ca mokṣādau vṛttyabhāvataḥ // ViSs_2,3.8 //

buddhivṛttistu sākārā paricchinnā ca dīpavat /
vyaktā ca sarvadā tadvadasaṅkhyā kṣaṇabhaṅgurā // ViSs_2,3.9 //

jaḍā ca paradṛśyatvādghaṭadīpādivan matā /
vṛtteḥ prakāśatā tvarthākāratvādakṣataiva hi // ViSs_2,3.10 //

yathā 'syākāratārhatvādādarśastatprakāśakaḥ /
sarvākāratvayogyatvāt saivaṃ sarvaprakāśikā // ViSs_2,3.11 //

na punarvṛttidraṣṭṛtvaṃ citastadbhinnadraṣṭṛtā /
vṛtteryato gauravaṃ syāddvayorjñātṛtvakalpane // ViSs_2,3.12 //

buddhyārūḍhaṃ tvanyavastu taddvārā pratibimbitam /
paśyatyanubhavo nānyo draṣṭā buddhyādiko 'khilaḥ // ViSs_2,3.13 //

ityevaṃ buddhivṛttibhyo vailakṣaṇyaṃ citīritam /
cidacittvākhyavaidharmyaṃ dehādibhyaḥ sphuṭantvidam // ViSs_2,3.14 //

anyonyapratibimbena sārūpyādvṛtibodhayoḥ /
bodhavyavahṛtirvṛttau lohe 'gnivyavahāravat // ViSs_2,3.15 //

naivālpabuddhyāśakyo 'yaṃ viveko vṛttibodhayoḥ /
tārkikā yatra sammūḍhāḥ sāṅkhyānāṃ śreṣṭhatā yataḥ // ViSs_2,3.16 //

vijñānavādino bauddhā vṛttibodhāvivekataḥ /
jñātātmatvaśrutau mūḍhā menire kṣaṇikāṃ citim // ViSs_2,3.17 //

sattvapuṃso viveko 'yaṃ vṛttitadbodharūpayoḥ /
nāśakyaḥ sudhiyāṃ yadvaddhaṃsānāṃ kṣīranīrayoḥ // ViSs_2,3.18 //

etadantaśca saṃsāro mokṣāstatraiva saṃsthitaḥ /
yadvṛttibhyo vivekena tadbodhasyāvadhāraṇam // ViSs_2,3.19 //

sarvo 'pyanubhavaṃ veda na kaścidapi vedatām /
vivekamātramasmin hi bhāsamāne 'pyapekṣate // ViSs_2,3.20 //

ātmā vivektuṃ bāhyārthe na śakyo vṛtimiśraṇāt /
ato vṛttau vivektavyo vṛttibodhatayaiva saḥ // ViSs_2,3.21 //

yathā buddhyā vivekārho nāgniraṅgāramiśraṇāt /
so 'ṅgāre tu vivekārho kāṣṭhadagdhṛtayā sphuṭam // ViSs_2,3.22 //

ataeva śrutau svapne dṛśyavṛttivivekataḥ /
svayaṃjyotiḥsvarūpeṇa tasyā draṣṭā pradarśitaḥ // ViSs_2,3.23 //

sākṣāt prakāśo yo yasya sa tadbhinno mato budhaiḥ /
ghaṭādibhyo yathā '; 'loka ālokāccāpi vṛttayaḥ // ViSs_2,3.24 //

vṛtteḥ sākṣāt prakāśatvādato 'nubhavarūpakaḥ /
vṛttibhyo bhinna ātmeti śīghro mārgaḥ svadarśane // ViSs_2,3.25 //

evamādiprakāreṇa buddhisattvaprakāśataḥ /
vilakṣaṇatayā siddhaścitprakāśo 'sya bhāsakaḥ // ViSs_2,3.26 //

svapnadehādidṛṣṭāntaistasmācchrutyādidarśitaiḥ /
jāgraddehendriyārthebhyaścitirbhinnatayā matā // ViSs_2,3.27 //

svapne dehādikaṃ sarvaṃ cidbhinnaṃ citi bhāsate /
jāgratyevaṃ viśeṣastu yadbāhyamapi bhāsate // ViSs_2,3.28 //

svapne manomayatvācca sākṣāccidviṣayo 'khilam /
karaṇadvārato bāhyaṃ cito jāgrati gocaraḥ // ViSs_2,3.29 //

sarvaṃ dehādikaṃ svapnajāgratorekarūpataḥ /
bhāti cidvyomni nātrārthabāhyāntarbhedato bhidā // ViSs_2,3.30 //

cidvyomni vāsanāto dhīḥ pramāṇādvā 'rtharūpiṇī /
tataścito 'rthabhānaṃ yat tat samaṃ svapnajāgratoḥ // ViSs_2,3.31 //

tadidaṃ svānubhūtyaiva procyate na parokṣataḥ /
svapnadṛṣṭāntasadṛśo nopāyo 'styātmadarśane // ViSs_2,3.32 //

suṣuptau hi yathā svapne svātmanyevekṣate 'khilam /
ātmānaṃ caikadeśasthaṃ manyate jāgare tathā // ViSs_2,3.33 //

suṣuptirātmanastattvaṃ svarūpāvasthitestadā /
jāgratsvapnau māyikau tu mṛṣāsārūpyato dhiyā // ViSs_2,3.34 //

buddheḥ suṣuptistamasā '; 'varaṇaṃ tadvilakṣaṇā /
citeḥ suṣuptirvṛttyākhyadṛśyāvaraṇaśūnyatā // ViSs_2,3.35 //

pūrṇaḥ kūṭasthanityaśca svasvadhīmātravṛttidṛk /
vṛttyākhyadṛśyavirahāt sarvadā nekṣate pumān // ViSs_2,3.36 //

vṛttideśe yathā bodhastathā sarvatra sarvadā /
vṛthaiva tapyate mūḍhairvyayanāśādinā '; 'tmanaḥ // ViSs_2,3.37 //

duḥkhabhogamahāroganidānaṃ dehagehinī /
buddhirna tyajyate mūḍhairmahānidrāsukhaṃ yataḥ // ViSs_2,3.38 //

anādibuddhigārhasthyaṃ vivekastyajyate na cet /
na mokṣo bāhyasannyāsādihāmutrāsukhaṃ param // ViSs_2,3.39 //

samacinmātrarūpeṣu svaparātmasu sarvadā /
buddhimātravivekena svaparādibhidā mṛṣā // ViSs_2,3.40 //

cinmātre nirguṇe svāminyāropyaivātmakartṛtām /
svāmyavajñāparādhena vadhyate dhīḥ svakarmabhiḥ // ViSs_2,3.41 //

sādhvī tu dhīḥ patiṃ dṛṣṭvā yāthātathyena tatparā /
ihānandamayī cānte patidehe layaṃ vrajet // ViSs_2,3.42 //

nāhaṃ kartā sukhī duḥkhī cinmātrākāśarūpakaḥ /
evaṃ nāthaṃ cintayantī na patyurduḥkhabhogadā // ViSs_2,3.43 //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre ātmānātmanościdacittvavaidharmyaparicchedaḥ // * //

atha caturthaḥ paricchedaḥ //

ityevamātmanaḥ prokto buddhyādibhyo vilakṣaṇaḥ /

citprakāśo 'dhunā '; 'nandarūpatā vakṣyate tathā // ViSs_2,4.1 //

duḥkhaṃ kāmasukhāpekṣā sukhaṃ duḥkhasukhātyayaḥ /
iti smṛteḥ sukhātmatvaṃ nityanirduḥkhatā '; 'tmanaḥ // ViSs_2,4.2 //

paribhāṣābalādrūḍhibādhaḥ sarvatra sammataḥ /
anyathā paribhāṣeyaṃ mokṣaśāstre bhavedvṛthā // ViSs_2,4.3 //

yadvā parokṣavādena paramapriyatāptaye /
rūpikā sukhagīḥ puṃsi vibhutvāptyai svaśabdavat // ViSs_2,4.4 //

nānandaṃ na nirānandamityādiśrutibhiḥ sphuṭam /
ātmanyānandarūpatvaniṣedhādyuktisaṃyutāt // ViSs_2,4.5 //

upāsādyarthaśūnyatvānneti neti śrutestathā /
niṣedhavākyaṃ balavadvidhivākyāditi sthitiḥ // ViSs_2,4.6 //

nirnirānandamiti ca svopādhyānandabhoktṛtām /
svāmitvarūpiṇīṃ vakti na nirdhana itīva hi // ViSs_2,4.7 //

preyo 'nyasmācca sarvasmāditi śrutyā sukhādapi /
ukta ātmā priyastasya sukhatvoktiśca nocitā // ViSs_2,4.8 //

ānandādyāḥ pradhānasya iti vedāntasūtrataḥ /
vedānte 'pi na siddhānta ātmanaḥ sukharūpatā // ViSs_2,4.9 //

vistārādbrahmamīmāṃsābhāṣye 'smābhiḥ parīkṣitam /
citerasukharūpatvaṃ premā vyākhyāyate 'dhunā // ViSs_2,4.10 //

mā na bhūvamahaṃ śaśvadbhūyāsamiti rūpakaḥ /
nirnimitto 'nurāgo yaḥ sa premā paramaściti // ViSs_2,4.11 //

anyāśeṣatayā buddheḥ sneho 'yaṃ na sukheṣvapi /
ataḥ priyatamaḥ svātmā nānyo 'to hyadhikaḥ priyaḥ // ViSs_2,4.12 //

ātmatvenātmani premā na sukhatvādyapekṣate /
ahaṃ syāmiti cedyasmāt sukhaṃ syāmiti neṣyate // ViSs_2,4.13 //

tathā ca sukhatāduḥkhābhāvate vā '; 'tmatā 'pi ca /
premṇi prayojikā siddhā svataḥpremātmataiva tu // ViSs_2,4.14 //

tasmādvastuta ātmaiva priyo naipādhikatvataḥ /
aupādhikītaraprītirasthiratvānna tāttvikī // ViSs_2,4.15 //

prītiranyatra cānityāvivekādyaiḥ sukhādiṣu /
ātmaprītistu nityā 'to nityānandaḥ pumān mataḥ // ViSs_2,4.16 //

ātmanaḥ priyatāṃ buddhiryadi paśyet samāhitā /
sarvātiśāyinīṃ tarhi sukhābdhau kiṃ na majjati // ViSs_2,4.17 //

priyadarśanato buddheḥ sukhaṃ lokeṣu dṛśyate /
ato 'numeyaṃ paramapriyadṛṣṭyā paraṃ sukham // ViSs_2,4.18 //

ātmārthatvena sarvatra prītirātmā svataḥ priyaḥ /
iti śaśvacchrutiḥ prāha ātmadṛṣṭividhitsayā // ViSs_2,4.19 //

tato 'pyanupamaṃ jñeyaṃ priyātmekṣaṇataḥ sukham /
bhuñjate tat sukhaṃ dhīrā jīvanmuktā mahādhiyaḥ // ViSs_2,4.20 //

antarātmasukhaṃ satyamavisaṃvādi yoginam /
apaśyan kṛpaṇo bāhyasukhārthī vañcito janaḥ // ViSs_2,4.21 //

sukhāśayā bahiḥ paśyan dehī hīndriyarandhrakaiḥ /
vātāyanairgṛhītvā 'ntaḥ sukhaṃ vetti na bāhyadṛk // ViSs_2,4.22 //

dukhalabhyān duḥkhamayān pariṇāme 'tiduḥkhadān /
viṣayotthān sukhābhāsān dhik svātmasukharodhakān // ViSs_2,4.23 //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre ātmānātmanoḥ priyāpriyatvavaidharmyaparicchedaḥ // * //

atha pañcamaḥ paricchedaḥ /

paricchedatrayeṇoktaṃ saccidānandarūpakam /
gīyamānaṃ śrutismṛtyorātmano lakṣaṇatrayam // ViSs_2,5.1 //

tadvaiparītyamanyeṣāṃ lakṣaṇaṃ ceritaṃ sphuṭam /
ābhyāṃ tu guṇadoṣābhyāṃ viveko doṣahṛt paraḥ // ViSs_2,5.2 //

nairguṇyasaguṇatvādivaidharmyāṇyaparāṇyapi /
bahūni vakṣye saṅkṣepāt pumprakṛtyorataḥ param // ViSs_2,5.3 //

dhiyo 'rthākārayā vṛttyā janitatvāt sukhādayaḥ /
sāmānādhikaraṇyena kalpyante lāghavād dhiyām // ViSs_2,5.4 //

mahadāderjaḍatvena taddhetuśca jaḍo mataḥ /
kāryakāraṇasājātyaṃ dṛṣṭaṃ loke hi sarvataḥ // ViSs_2,5.5 //

ata ātmā bodhamātratayā sidhyati lāghavāt /
guṇāḥ sarve prakṛtyādervikārāścetare 'khilāḥ // ViSs_2,5.6 //

ātmā tu nirguṇastadvat kūṭasthaśca mato budhaiḥ /
citeḥ kūṭasthasañjñā tu sthiratvād girikūṭavat // ViSs_2,5.7 //

lepaścetarasambandhe tadrūpairuparaktatā /
yathā viṣayasambandhādbuddhau bhavati vāsanā // ViSs_2,5.8 //

bhāṇḍādau dravyayogācca tattaddravyasya vāsanā /
lepahetuśca sambandhaḥ saṅgaḥ sambandhi cāñjanam // ViSs_2,5.9 //

ato nirañjano 'saṅgo nirlepaścocyate pumān /
nabhaḥpuṣkarapatrādidṛṣṭāntaiḥ paramarṣibhiḥ // ViSs_2,5.10 //

cinmātrānantaśaktyabdhau pumarthapavaneritāḥ /
sattvādiśaktayo yānti viśvabudbudarūpatām // ViSs_2,5.11 //

ata īśaścidātmaiva jagataḥ sannidhānataḥ /
maṇivat prerakatvena jaḍānāmayasāmiva // ViSs_2,5.12 //

pumāneva jagatkartā jagadbhartā 'khileśvaraḥ /
svāmyarthe mṛtyavadyasmājjaḍavargaḥ pravartate // ViSs_2,5.13 //

karaṇāni ca deheṣu rājārthamadhikārivat /
bhogyajātaṃ manomantriṇyarpayanti svabhāvataḥ // ViSs_2,5.14 //

tairbhogyairyuktamātmānamāvedayati dhīściti /
īkṣāmātreṇa tadbhuṅkte rājevātmā 'khileśvaraḥ // ViSs_2,5.15 //

dhanāderīśvaro deho dehasyendriyamīśvaram /
indriyasyeśvarī buddhirbuddherātmeśvaraḥ paraḥ // ViSs_2,5.16 //

kūṭasthasyeśvarasyānyo nāsti preraka ityataḥ /
īśvarasyāvadhitvena draṣṭā vai parameśvaraḥ // ViSs_2,5.17 //

anyasyāgantukaiśvaryaṃ bahuvyāpārasaṅkulam /
nirvyāpārasya nirdoṣamanādyaiśvaryamātmanaḥ // ViSs_2,5.18 //

sarvaśaktimayo hyātmā śaktimaṇḍalatāṇḍavaḥ /
saṃsāraṃ tannivṛttiṃ ca māyayā '; 'pnoti helayā // ViSs_2,5.19 //

sarvātiśāyi nirdoṣamaiśvaryamidamātmanaḥ /
paśyato yogino brāhmamapyaiśvaryaṃ tṛṇāyate // ViSs_2,5.20 //

bāhyasyātmocyate deho dehasyātmendriyāṇi ca /
buddhirātmendriyāntasya buddherātmā tu cinnabhaḥ // ViSs_2,5.21 //

ata ātmāvadhitvena paramātmocyate citiḥ /
tathā 'ntaḥkaraṇairyogājjīva ityucyate citiḥ // ViSs_2,5.22 //

avidyākāryarahitaḥ paramātmani ca smṛtiḥ /
yasya yadvyāpakaṃ tasya tadbrahmā 'to dharādikam // ViSs_2,5.23 //

prakṛtyantaṃ bhavedbrahma svasvakāryādyapekṣayā /
seśvare sāṅkhyavāde 'pi citerevānumanyate // ViSs_2,5.24 //

pare vā paramātmatvādikaṃ tu na jaḍe kvacit /
adhyakṣavyāpakatvābhyāṃ paraṃ brahma tu cetanaḥ // ViSs_2,5.25 //

tasyādhyakṣaṃ vyāpakaṃ ca na hetuvidhayā 'sti hi /
asaṅkhyātmā nabhorāśiravibhaktaikarūpakaḥ // ViSs_2,5.26 //

so 'taścidghanavijñānaghanātmaghanasaṃjñakaḥ /
prakāśasyānapekṣatvāt svasya draṣṭṛtayā 'pi ca // ViSs_2,5.27 //

svaprakāśaḥ pumānukta itare tadvilakṣaṇāḥ /
bhogo 'bhyavahṛtiḥ sā ca kūṭasthe nāsti dhīṣviva // ViSs_2,5.28 //

dhīvṛttipratibimbākhyagauṇabhogā tu bhoktṛtā /
sākṣāddhīvṛtidraṣṭṛtvād buddhisākṣyucyate pumān // ViSs_2,5.29 //

vinā vikāraṃ draṣṭṛtvāt sākṣī tūkto 'khilasya saḥ /
caityoparāgarūpatvāt sākṣitā 'pyadhruvā citaḥ // ViSs_2,5.30 //

upalakṣaṇamevedamapi vyāvṛttaye jaḍāt /
ataḥ pumānanirdeśyo 'ṇuśca sūkṣmaśca kathyate // ViSs_2,5.31 //

vinā dṛśyamadṛśyatvādavyaktaścocyate sataḥ /
adṛśyo dṛśyate rāhurgṛhītena yathendunā // ViSs_2,5.32 //

adṛśyaṃ cāsyamādarśe cit tathā svasvabuddhiṣu /
citi viśvasya saṅgaśced viśvaṃ bhāseta sarvadā // ViSs_2,5.33 //

viśvādhāro 'pyataḥ śūnyamiti cidgīyate khavat /
dṛśyadoṣān mṛṣābuddhirdṛṣṭyāropya nirmale // ViSs_2,5.34 //

ādarśe malavadvyomni doṣadṛṣṭyā tu tapyate /
vastutaściti nāstyeva malo dṛśyāśritaḥ sadā // ViSs_2,5.35 //

ataśca nirmalaḥ svastho nirdoṣaścocyate pumān /
sajātīyeṣu vaidharmyalakṣaṇā nāsti yadbhidā // ViSs_2,5.36 //

ata ātmā samaḥ prokta aikarūpyācca sarvadā /
dehādhyakṣatayā dehī puryabhivyaktitaḥ pumān // ViSs_2,5.37 //

ekākievādadvitīyaḥ kevalaścocyate tu saḥ /
cicchaktyapratibandhena procyate 'nāvṛtaḥ pumān // ViSs_2,5.38 //

sarvasvāmitayā cātmā kṣetrajñaḥ kṣetravedanāt /
hṛtsarovaradhīpadmadalavṛttiṣu līlayā // ViSs_2,5.39 //

carannivānandamīnān bhuñjāno haṃsa ucyate /
hakāreṇa bahiryāti sakāreṇa viśan punaḥ // ViSs_2,5.40 //

prānavṛttyā 'naya cāpi prāṇyātmā haṃsa ucyate /
śarīrāgarihṛddyāmaguhāyāṃ buddhibhāryayā // ViSs_2,5.41 //

vyajyamānastayā sārdhaṃ svapanniva guhāśayaḥ /
triguṇātmakamāyāṃ svāṃ sānnidhyāt pariṇāmayan // ViSs_2,5.42 //

māyīti kathyate cātmā tatkṛtānṛtaveṣadhṛk /
svānyekādaśa bhūtāni pañcaitāni tu ṣoḍaśa // ViSs_2,5.43 //

puṃsaḥ kalāstattvatastu niraṃśatvāt sa niṣkalaḥ /
ahaṃśabdaḥ svāmivācī svāmī sākṣī tu cetasaḥ // ViSs_2,5.44 //

ato 'hamiti śabdena cinmātraṃ procyate budhaiḥ /
sarveśvaraḥ sarvavettā sarvakartā 'dvayaḥ pumān // ViSs_2,5.45 //

sāmānyāducyate yadvad rājā sarvanarādhipaḥ /
ātmādvaitasya sūtreṇa jātimātreṇa varṇanāt // ViSs_2,5.46 //

pralaye hi vijātīyadvaitaśūnyatvamātmanām /
asaṅgatvānnityaśuddho nityabuddhaśca cittvataḥ // ViSs_2,5.47 //

nityamuktastathā nityanirduḥkhatvāt pumān mataḥ /
ityāduguruśāstroktadiśā svānubhavena ca // ViSs_2,5.48 //

vaidharmyādātmano 'nātmavivekaḥ kriyatāṃ budhaiḥ /
paricchedacatuṣkeṇa pumprakṛtyoḥ suvistarāt /
vaidharmyagaṇa ukto 'yaṃ dhyāyināmāśu muktidaḥ // ViSs_2,5.49 //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre ātmavaidharmyagaṇaparicchedaḥ // * //

atha ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ /

vivekameva sadyuktyā matvā tadanubhūyate /
rājayogaṃ yathā kuryāt samāsena taducyate // ViSs_2,6.1 //

aśakto rājayogasya haṭhayoge 'dhikāravān /
vāsiṣṭhe ca vasiṣṭhāya bhusuṇḍenaivamīritam // ViSs_2,6.2 //

jñānāvṛttī rājayoge prāṇāyamāsane haṭhe /
mukhye te 'ṅgatayā 'nyonyaṃ sevye śaktyanusārataḥ // ViSs_2,6.3 //

viṣaye 'nantadoṣā ye śrutismṛtisamīritāḥ /
ta ādau paridraṣṭavyāścittasthairyāya yogibhiḥ // ViSs_2,6.4 //

kāmabījānyanantāni samprarohanti yaddhṛdi /
tatrāṭavīnibhe jñānapuṇyasasyaṃ na vardhate // ViSs_2,6.5 //

doṣadṛṣṭyagnisandagdhe kāmabīje tu cetasi /
guruśāstrahalaiḥ kṛṣṭe sukṣetre tadvivardhate // ViSs_2,6.6 //

satyeṣvasattāṃ pracurāṃ tathā ramyeṣvaramyatām /
sukheṣu pracuraṃ duḥkhaṃ paśyan dhīro virajyate // ViSs_2,6.7 //

brahmaloko 'pi narako vināśāmedhyapūritaḥ /
yuktaśca svādhikairanyaistraiguṇyādapi duḥkhayuk // ViSs_2,6.8 //

tatratyairapi muktyarthaṃ yatyate janmabhīrubhiḥ /
ato jñeyaḥ samāsena lokaḥ sarvo 'pi duḥkhayukt // ViSs_2,6.9 //

idaṃ me syādidaṃ mā syāditīcchāvyathitaṃ manaḥ /
svabhāvāt tena vijñeyaṃ duḥkhaṃ cittena saṅgatiḥ // ViSs_2,6.10 //

sukhaṃ suṣuptiḥ paramā duḥkhaṃ viṣayavedanam /
sukhaduḥkhasamāso 'yaṃ kimanyairbahubhāṣitaiḥ // ViSs_2,6.11 //

tasmādanarthānarthābhān parīkṣya viṣayān sudhīḥ /
utsṛjet paramārthārthī bālaramyānahīniva // ViSs_2,6.12 //

ityādikānantadoṣadṛṣṭyā rāgasya tānave /
māyāvivekataḥ śuddhamātmānaṃ cintayet sadā // ViSs_2,6.13 //

idaṃ taditi nirdeṣṭuṃ guruṇā 'pi na śakyate /
udāsīnasyātmatattvaṃ svayameva prakāśate // ViSs_2,6.14 //

buddhibodhātmako buddhisākṣī buddheḥ paro vibhuḥ /
kūṭastho 'haṃ cidāditya ityekāgro 'nucintayet // ViSs_2,6.15 //

vṛttibodho ghaṭacchidramiva nāśyalpa īkṣyate /
vastuto vṛttibodho 'haṃ pūrṇo vyomavadakṣayaḥ // ViSs_2,6.16 //

antaryad dṛśyate sarvaṃ tadbuddhervṛttirucyate /
tebhyo duḥkhātmakebhyo 'haṃ sākṣāt tadvīkṣitā pṛthak // ViSs_2,6.17 //

karmakartṛvirodho hi vṛttyā vṛttiprakāśane /
vṛttidhārākalpane ca gauravāditi niścitam // ViSs_2,6.18 //

harṣaśokabhayakrodhalobhamohamadaistathā /
dveṣābhimānakārpaṇyanidrālasyasmarādibhiḥ // ViSs_2,6.19 //

dharmādharmaiśca sampūrṇā buddhirduḥkhamayī tu me /
ātmānaṃ darśayatyeva bhāskarāyeva rogiṇaḥ // ViSs_2,6.20 //

ahaṃ sarvagataṃ śāntaṃ paramātmaghanaṃ śuci /
acintyacinmātranabho viśvadarpaṇamakṣayam // ViSs_2,6.21 //

nirañjanaṃ nirādhāraṃ nirguṇaṃ nirupadravam /
nirviśeṣaṃ sajātīyāt samastārthāvabhāsakam // ViSs_2,6.22 //

brahmaviṣṇumaheśādyāḥ sthāvarāntāśca cetanāḥ /
avaidharmyātmakābhedādahamityanucintayet // ViSs_2,6.23 //

ahamanye ca puruṣāḥ samacidvyomarūpiṇaḥ /
ata ātmaika evā 'hamiti śrutiṣu gīyate // ViSs_2,6.24 //

iti paśyan svabhogaiśca yogī viśvaṃ prapūjayet /
ātmayogo 'pyayaṃ proktaḥ śrutyuktaḥ sāṅkhyayoginām // ViSs_2,6.25 //

sarvabhūtasthamātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani /
samaṃ paśyannātmayājī svārājyamadhigacchati // ViSs_2,6.26 //

ityevaṃ manunā 'pyātmayāgo jñānāṅgamīritaḥ /
tasmādabhayadānena svabhogādyarcanena ca // ViSs_2,6.27 //

sammānayan bhūtajātamātmānamanucintayet /
brahmaviṣṇuśivādīnāṃ bhoge rāgaśca hīyate // ViSs_2,6.28 //

teṣāṃ svasāmyadṛṣṭyā 'taḥ sāmyaṃ yogī vicintayet /
utpattau pralaye caiva sarvāvasthāsu sarvadā // ViSs_2,6.29 //

sarveṣāmekarūpatvaṃ draṣṭū rāgādikaṃ kutaḥ /
viṣṇvādayo mahaiśvaryaṃ bhuñja nā api nādhikā // ViSs_2,6.30 //

matto 'to 'laṃ tadaiśvaryairavivekijanapriyaiḥ /
guṇakarmādibhiḥ kiñcinnirīkṣyādhikamātmanaḥ // ViSs_2,6.31 //

tadarthaṃ yatate loko nāhaṃ paśyāmi me 'dhikam /
tathā nyūnaṃ na paśyāmi yadatikramaśaṅkayā // ViSs_2,6.32 //

devā daityajayāyeva yatiṣye tajjayāśayā /
ahaṃ yathā tathaivānye ābrahmā nārakā janāḥ // ViSs_2,6.33 //

dṛśyante svātmavat premṇā pitṛbhrātṛsutādivat /
ka īśa īśitavyo vā kaḥ śreṣṭhaḥ ko 'dhamo 'pi vā // ViSs_2,6.34 //

abhinne bhedadṛṣṭyā syānmṛtyorbhayamiti śrutiḥ /
cidvyomasvekarūpeṣu īśānīśādirūpakaḥ // ViSs_2,6.35 //

rūpabhedo hyasan sarvaḥ sphaṭike rūpabhedavat /
dhiyāṃ rūpaiḥ pumāneko bahurūpa iveyate // ViSs_2,6.36 //

vṛkacarmādirūpādyairmāyīva bahurūpadhṛk /
māmāliṅgya nirākāraṃ vividhākāradhāriṇī // ViSs_2,6.37 //

māyaivaikā hi nṛtyantī mohayatyakhilā dhiyaḥ /
puṃsāṃ bhedo buddhibhedādambubhedādyathā raveḥ // ViSs_2,6.38 //

vyomnaśca chidrarūpeṇa bhedaḥ kumbhādibhedataḥ /
ataḥ śuddho buddhamuktaḥ sarvadā sarvago 'vyayaḥ // ViSs_2,6.39 //

ahamanye ca tatrā 'ho śatrumitrādidhīrmṛṣā /
brahmaṇīśe harāvindre sarvabhūtagaṇe tathā // ViSs_2,6.40 //

uttamādhamamadhyatvavibhāgo māyayā mṛṣā /
triguṇātmakamāyāyāstraividhyādātmano 'pi hi // ViSs_2,6.41 //

uttamādhamamadhyatvatraividhyaṃ naiva hi svataḥ /
yathā dehe tathā 'nyatra citprakāśo 'yamavyayaḥ // ViSs_2,6.42 //

vyaktatāvyaktatāmātrabhedo hyantarabāhyayoḥ /
evamanye 'pi puruṣā baddhamuktāviśeṣataḥ // ViSs_2,6.43 //

īśānīśāviśeṣācca puruṣārtho na me 'styataḥ /
mahānidraiva me sādhvī duḥkhabhogaharā priyā // ViSs_2,6.44 //

apriyā mūḍhacittānāmasādhvī dhīhatātmanām /
cidādarśe mayi dhiyo yadyapi pratibimbanam // ViSs_2,6.45 //

tattvato naiva doṣāya tathā 'pi tyājyameva tat /
svabhāvādasya heyatvaṃ svānubhūtyā hi sidhyati // ViSs_2,6.46 //

yathā ko 'pi parasyāpi vairūpyaṃ na didṛkṣati /
svāminyāropyātmadoṣān sādhvīyamanutapyate // ViSs_2,6.47 //

nirdoṣaṃ svāminaṃ dṛṣṭvā nirdoṣā syāt pativratā /
evamasyā rūpabhede 'pyekarūpo 'smi sarvadā // ViSs_2,6.48 //

bhuñjāno vā 'pyabhuñjānastāṃ madarthāmananyagām /
yathaikarūpatopādhiyogāyogadaśāsvaho // ViSs_2,6.49 //

ādarśasyāmalasyaiva cinnabhodarpaṇasya me /
dṛśyabuddhigatā doṣāḥ sākṣāttaddraṣṭari prabhau // ViSs_2,6.50 //

na santi mayi mohādyā bhāskare bhāsyadoṣavat /
duḥkhairbaddhā svamātmānaṃ tyaktvā madbhāvamāgatā // ViSs_2,6.51 //

mucyate duḥkhabandhāddhīrna me mokṣo na bandhanam /
kūṭasthāsaṅgacidvyomni dhīduḥkhapratibimbanam // ViSs_2,6.52 //

yo 'nyo bandho bhogarūpaḥ so 'pi ciddarpaṇe mṛṣā /
jāgradāditrayāvasthāsākṣī tābhirvivarjitaḥ // ViSs_2,6.53 //

ahaṃ pūrṇaścidāditya udayāstavivarjitaḥ /
darpaṇe mukhavadviśvaṃ mayi bodhe na tāttvikam // ViSs_2,6.54 //

vibhutve ca bāhyāntaḥ suṣuptyādāvadarśanāt /
mayi vā 'nyatra vā puṃsi kevalānubhave vibhau // ViSs_2,6.55 //

bhāti yattadvivartto dhīpratibimbātmakatvataḥ /
śuktau rajatavad viśvamato mayi na doṣakṛt // ViSs_2,6.56 //

marīcau toyavat tadvadvyomādau nagarādivat /
kālatraye 'pi nāstyeva mayi viśvaṃ sanātane // ViSs_2,6.57 //

anyatrāstvathavā mā 'stu buddhyādau mama tena kim /
mayi sarvaṃ yathā vyomni sarvatrāhaṃ yathā nabhaḥ // ViSs_2,6.58 //

na sarvaṃ mayi sarvatra nāhaṃ cālepataḥ khavat /
ata evāvibhāgākhyābhedena kṣīranīravat // ViSs_2,6.59 //

jñānātmakamidaṃ viśvaṃ gāyanti paramarṣayaḥ /
jaganmama madarthatvānmaccharīrasukhādivat // ViSs_2,6.60 //

yatha mama tathā 'nyeṣāṃ mamaiveti dhiyo bhramaḥ /
vastutastu na kasyāpi kimapi vyabhicārataḥ // ViSs_2,6.61 //

svāmitvasyādhruvatvena pānthasyāvāsagehavat /
ekaṃ cinmātramastīha śuddhaṃ śūnyaṃ nirañjanam // ViSs_2,6.62 //

sūkṣmāt sūkṣmataraṃ tatra na jaganna jagatkriyā /
dṛśyate sarvadṛśyāḍhyā svasvabuddhiparamparā // ViSs_2,6.63 //

cinmaṇḍalamahādarśe pratibimbamupāgatā /
kvacidvyaktaṃ kvacit sūkṣmaṃ nabhaḥ sarvatra tiṣṭhati // ViSs_2,6.64 //

yathā tathā cidākāśaṃ dhīdeśe 'nyatra ca sthitam /
cidākāśamayaṃ viśvaṃ yato 'to dhīritastataḥ // ViSs_2,6.65 //

bhramantī tatra tatraiva bhāsate 'rke ghaṭādivat /
dharmādharmau janmamṛtyū sukhaduḥkhādi cākhilam // ViSs_2,6.66 //

jāgratyapi mṛṣā svapna iva janmādikaṃ mama /
dṛśyayogaviyogābhyāṃ cito janmavināśadhīḥ // ViSs_2,6.67 //

abhivyaktyanabhivyaktidoṣābhyāṃ śaśino yathā /

mahāsuṣuptau bhavajanmamṛtyu-
duḥsvapnadhārāḥ kṣaṇabhaṅgurā dhiyaḥ /
paśyāmyahaṃ tābhiraliptarūpo
ghanairūrtairvigatai raveḥ kim // ViSs_2,6.68 //

ityevaṃ satataṃ dhyāyannekāgramanasā sudhīḥ /
sākṣātkarotyātmatattvaṃ vāgagocararūpataḥ // ViSs_2,6.69 //

svarūpaṃ nirmalaṃ śāntaṃ manastyajati cet kṣaṇam /
tadaiva dṛśyasaṃskāraśeṣāt saṅkṣubhyatīndriyam // ViSs_2,6.70 //

utthitanutthitāṃstatra indriyārīn punaḥ punaḥ /
vivekenaiva vajreṇa hanyādindro girīniva // ViSs_2,6.71 //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre rājayogaprakāraparicchedaḥ // * //

atha saptamaḥ paricchedaḥ /

evamātmānubhavino jīvanmuktasya lakṣaṇam /
spaṣṭaṃ vakṣye bhavedyena jñānājñānaparīkṣaṇam // ViSs_2,7.1 //

śravaṇān mananādvā 'pi anyathā '; 'tmajñatābhramāt /
kuryādgurumavidvāṃsaṃ syāccājño jñābhimānyapi // ViSs_2,7.2 //

naiśvaryānāgatajñatvādikaṃ jñānasya lakṣaṇam /
tadṛte 'pi hi kaivalyaṃ yogabhāṣyakṛteritam // ViSs_2,7.3 //

śrautasmārtāni vākyāni jñānino mokṣabhāginaḥ /
lakṣakāṇyeva likhyante viśvāsātiśayāya vai // ViSs_2,7.4 //

yatra sarvāṇi bhūtāni ātmaivābhūd vijānataḥ /
tatra ko mohaḥ kaḥ śoka ekatvamanupaśyataḥ // ViSs_2,7.5 //

yaḥ sarvatrānabhisnehastat tat prāpya śubhāśubham /
nābhinandanti na dveṣṭi tasya prajñā pratiṣṭhitā // ViSs_2,7.6 //

na vismarati sarvatra yathā satatago gatim /
na vismarati niścetyaṃ cinmātraṃ prājñadhīstathā // ViSs_2,7.7 //

nodeti nāstamāyāti sukhe duḥkhe mukhaprabhā /
yathāpūrvasthitiryasya sa jīvanmukta ucyate // ViSs_2,7.8 //

yo jāgartti suṣuptastho yasya jāgranna vidyate /
yasya nirvāsano bodhaḥ sa jīvanmukta ucyate // ViSs_2,7.9 //

rāgadveṣabhayādīnāmanurūpaṃ carannapi /
yo 'ntarvyomavadatyacchaḥ sa jīvanmukta ucyate // ViSs_2,7.10 //

yasya nāhaṅkṛto bhāvo buddhiryasya na lipyate /
kurvato 'kurvato vā 'pi sa jīvanmukta ucyate // ViSs_2,7.11 //

api śītarucāvarke atyuṣṇe 'pīndumaṇḍale /
apyadhaḥprasavatyagnau jīvanmuto na cānyadhīḥ // ViSs_2,7.12 //

cidātmana imā nityamprasphurantīha śaktayaḥ /
ityasyāścaryajāleṣu nābhyudeti kutūhalam // ViSs_2,7.13 //

paravyasaninī nārī vyagrā 'pi gṛhakarmaṇi /
tadevāsvādayatyantarnarasaṅgarasāyanam // ViSs_2,7.14 //

evaṃ tattve pare śuddhe dhīro viśrāntimāgataḥ /
tadevāsvādayatyantarbahirvyavaharannapi // ViSs_2,7.15 //

yo nityamadhyātmamayo nityamantarmukhaḥ sukhī /
gambhīraśca prasannaśca girāviva mahāhṛdaḥ // ViSs_2,7.16 //

parānandarasākṣubdho ramate svātmanā '; 'tmani /
sarvakarmaparityāgī nityahṛṣṭo nirāmayaḥ // ViSs_2,7.17 //

na puṇyena na pāpena netareṇāpi lipyate /
yena kena cidācchanno yena kena cidāśitaḥ // ViSs_2,7.18 //

yatra kvacana śāyī ca sa samrāḍiva rājate /
varṇadharmāśramācāraśāstramantranayepsitaḥ // ViSs_2,7.19 //

nirgacchati jagajjālāt pañjarādiva kesarī /
vācāmatītaviṣamo viṣayāśādṛśekṣitaḥ // ViSs_2,7.20 //

kāmapyupagataḥ śobhāṃ śaradīva nabhastalam /
niḥstotro nirnamaskāraḥ pūjyapūjāvivarjitaḥ // ViSs_2,7.21 //

saṃyukto vā viyukto vā sadācāranayakramaiḥ /

etāvadeva khalu liṅgamaliṅgamūrtteḥ
saṃśāntasaṃsṛticirabhramanirvṛttasya /
tadyasya yanmadanakopaviṣādalobha-
mohāpadāmanudinaṃ nipuṇaṃ tanutvam // ViSs_2,7.22 //

turyaviśrāntiyuktasya pratitīpasya bhavārṇavāt /
na kṛtenākṛtenārtho na śrutismṛtivibhramaiḥ // ViSs_2,7.23 //

tanuṃ tayajatu vā tīrthe śvapacasya gṛhe 'thavā /
jñānasamprāptisamaye mukta evāmalāśayaḥ // ViSs_2,7.24 //

na mokṣo nabhasaḥ pṛṣṭhe na pātāle na bhūtale /
sarvāśāsaṅkṣaye cetaḥkṣayo mokṣa iti śruteḥ // ViSs_2,7.25 //

jīvanmuktapadaṃ tyaktā svadehe kālasātkṛte /
viśatyadehamuktatvaṃ pavano 'spandatāmiva // ViSs_2,7.26 //

anāptākhilaśailādipratibimbe hi yādṛśī /
syāddarpaṇe darpaṇatā kevalātmasvarūpiṇī // ViSs_2,7.27 //

ahaṃ tvaṃ jagadityādau praśānte dṛśyasambhrame /
syāt tādṛśī kevalatā sthite draṣṭaryavīkṣaṇe // ViSs_2,7.28 //

cinmātraṃ cetyarahitamanantamajaraṃ śivam /
anādimadhyanilayaṃ yadanādhi nirāmayam // ViSs_2,7.29 //

na śūnyaṃ nāpi cākāraṃ na dṛśyaṃ na ca darśanam /
anākhyamanabhivyaktaṃ tat kiñcidavaśiṣyate // ViSs_2,7.30 //

iti śrīvijñānabhikṣuviracite sāṅkhyasāre jīvanmuktiparamamuktyoḥ paricchedaḥ // * //

iti sāṅkhyasārasyottarabhāgaḥ /

sāṅkhyasārākhyaṃ prakaraṇaṃ samāptam /