Śatapatha-Brāhmaṇa, Mādhyaṃdina, 1

1.1.1.[1]

vratamupaiṣyan | antareṇāhavanīyaṃ ca gārhapatyaṃ ca prāṅ tiṣṭhannapa upaspṛśati

tadyadapa upaspṛśatyamedhyo vai puruṣo yadanṛtaṃ vadati tena pūtirantarato

medhyā vā āpo medhyo bhūtvā vratamupāyānīti pavitraṃ vā āpaḥ pavitrapūto

vratamupāyānīti tasmādvā apa upaspṛśati

1.1.1.[2]

so 'gnimevābhīkṣamāṇo vratamupaiti | agne vratapate vrataṃ cariṣyāmi tacakeyaṃ

tanme rādhyatāmityagnirvai devānāṃ vratapatistasmā evaitatprāha vrataṃ cariṣyāmi

taccakeyaṃ tanme rādhyatāmiti nātra tirohitamivāsti

1.1.1.[3]

atha saṃsthite visṛjate | agne vratapate vratamacāriṣaṃ tādaśakam tanme

rādhītyaśakadyetadyo yajñasya saṃsthāmagannarādhi hyasmai yo yajñasya

saṃsthāmagannetena nveva bhūyiṣṭhā iva vratamupayantyanena tvevopeyāt

1.1.1.[4]

dvayaṃ vā idaṃ na tṛtīyamasti | satyaṃ caivānṛtaṃ ca satyameva devā anṛtam

manuṣyā idamahamanṛtātsatyamupaimīti tanmanuṣyebhyo devānupaiti

1.1.1.[5]

sa vai satyameva vadet | etaddhavai devā vrataṃ caranti yatsatyaṃ tasmātte yaśo yaśo

ha bhavati ya evaṃ vidvāṃtsatyaṃvadati

1.1.1.[6]

atha saṃsthite visṛjate | idamahaṃ ya evāsmi so 'smītyamānuṣa iva vā etadbhavati

yadvratamupaiti na hi tadavakalpate yadbrūyādidamahaṃ satyādanṛtamupaimīti tadu

khalu punarmānuṣo bhavati tasmādidamahaṃ ya evāsmi so 'smītyevaṃ vrataṃ

visṛjeta

1.1.1.[7]

athāto 'śanānaśanasyaiva | taduhāṣāḍhaḥ sāvayaso 'naśanameva vratam mene mano

ha vai devā manuṣyasyājānanti ta enametadvratamupayantaṃ viduḥ prātarno

yakṣyata iti te 'sya viśve devā gṛhānāgacanti te 'sya gṛheṣūpavasanti sa upavasathaḥ

1.1.1.[8]

tannvevānavakLptam | yo manuṣyeṣvanaśnatsu pūrvo 'śnīyādatha kimu yo

deveṣvanaśnatsu pūrvo 'śnīyāttasmādu naivāśnīyāt

1.1.1.[9]

tadu hovāca yājñavalkyaḥ | yadi nāśnāti pitṛdevatyo bhavati yadyu aśnāti

devānatyaśnātīti sa yadevāśitamanaśitaṃ tadaśnīyāditi yasya vai havirna gṛhṇanti

tadaśitamanaśitaṃ sa yadaśnāti tenāpitṛdevatyo bhavati yadyu tadaśnāti yasya havirna

gṛhṇanti teno devānnātyaśnāti

1.1.1.[10]

sa vā āraṇyamevāśnīyāt | yā vāraṇyā oṣadhayo yadvā vṛkṣyaṃ tadu ha smāhāpi

barkurvārṣṇo māsānme pacata na vā etesāṃ havirgṛhṇantīti tadu tathā na

kuryādvrīhiyavayorvā etadupajaṃ yacamīdhānyaṃ tadvrīhiyavāvevaitena bhūyāṃsau

karoti tasmādāraṇyamevāśnīyāt

1.1.1.[11]

sa āhavanīyāgāre vaitāṃ rātrīṃ śayīta | gārhapatyāgāre vā devānvā eṣa upāvartate yo

vratamupaiti sa yānevopāvarttate teṣāmevaitanmadhye śete 'dhaḥ śayītādhastādiva hi

śreyasa upacāraḥ

1.1.1.[12]

sa vai prātarapa eva | prathamena karmaṇābhipadyate 'paḥ praṇayati yajñovā āpo

yajñamevaitatprathamena karmaṇābhipadyate tāḥ praṇayati yajñamevaitadvitanoti

1.1.1.[13]

sa praṇayati | kastvā yunakti sa tvā yunakti kasmai tvā yunakti tasmai tvā

yunaktītyetābhiraniruktābhirvyāhṛtibhiranirukto vai prajāpatih

prajāpatiryajñastatprajāpatimevaitadyajñaṃ yunakti

1.1.1.[14]

yadvevāpaḥ praṇayati | adbhirvā idaṃ sarvamāptaṃ tatprathamenaivaitatkarmaṇā

sarvamāpnoti

1.1.1.[15]

yadvevāsyātra | hotā vādhvaryurvā brahmā vāgnīdhro vā svayaṃ vā yajamāno

nābhyāpayati tadevāsyaitena sarvamāptam bhavati

1.1.1.[16]

yadvevāpaḥ praṇayati | devānha vai yajñena yajamānāṃstānasurarakṣasāni

rarakṣurna yakṣyadhva iti tadyadarakṣaṃstasmādrakṣāṃsi

1.1.1.[17]

tato devā etaṃ vajraṃ dadṛśuḥ | yadapo vajro vā āpo vajro hi vā āpastasmādyenaitā

yanti nimnaṃ kurvanti yatropatiṣṭhante nirdahanti tata etaṃ

vajramudayacaṃstasyābhaye 'nāṣṭre nivāte yajñamatanvata tatho evaisa etaṃ

vajramudyacati tasyābhaye 'nāṣṭre nivāte yajñaṃ tanute tasmādapaḥ praṇayati

1.1.1.[18]

tā utsicyottareṇa gārhapatyaṃ sādayati | yoṣā vā āpo vṛṣāgnirgṛhā vai

gārhapatyastadgṛheṣvevaitanmithunam prajananaṃ kriyate vajraṃ vā eṣa udyacati yo

'paḥ praṇayati yo vā apratiṣṭhito vajramudyacati nainaṃ śaknotyudyantuṃ saṃ hainaṃ

śṛṇāti

1.1.1.[19]

sa yadgārhapatye sādayati | gṛhā vai gārhapatyo gṛhā vai pratiṣṭhāyām pratitiṣṭhati

tatho hainameṣa vajro na hinasti tasmādgārhapatye sādayati

1.1.1.[20]

tā uttareṇāhavanīyam praṇayati | yoṣā vā āpo vṛbṣāgnirmithunamevaitatprajananaṃ

kriyata evamiva hi mithunaṃ kLptamuttarato hi strī pumāṃsamupaśete

1.1.1.[21]

tā nāntareṇa saṃcareyuḥ | nenmithunaṃ caryamāṇamantareṇa saṃcarāniti tā nātihṛtya

sādayenno anāptāḥ sādayetsa yadatihṛtya sādayedasti vā agneścāpāṃ ca

vibhrātṛvyamiva sa yatheva ha tadagnerbhavati yatrāsyāpa upaspṛśantyagnau hādhi

bhrātṛvyaṃ vardhayedyadatihṛtya sādayedyadya anāptāḥ sādayenno hābhistaṃ

kāmamabhyāpayedyasmai kāmāya praṇīyante tasmādu sampratyevottareṇāhavanīyam

praṇayati

1.1.1.[22]

atha tṛṇaiḥ paristṛṇāti | dvandvam pātrāṇyudāharati śūrpaṃ cāgnihotrahavaṇīṃ ca

sphyaṃ ca kapālānica śamyāṃ cakṛṣṇājinaṃ colūkhalamusale dṛṣadupala taddaśa

daśākṣarā vai virāḍvirāḍvai yajñastadvirājamevaitadyajñamabhisampādayatyatha

yaddvandvaṃ dvandvaṃ vai vīryaṃ yadā vai dvau saṃ rabhete atha tadvīryam bhavati

dvandvaṃ vai mithunam prajananam mithunamevaitatprajananaṃ kriyate

1.1.2.[1]

atha śūrpaṃ cāgnihotrahavaṇīṃ cādatte | karmaṇo vāṃ veṣāya vāmiti yajño vai karma

yajñāya hi tasmādāha karmaṇo vāmiti veṣāya vāmiti veveṣṭīva hi yajñam

1.1.2.[2]

atha vācaṃ yacati | vāgvai yajño 'vikṣubdho yajñaṃ tanavā ityatha pratapati

pratyuṣṭaṃ rakṣaḥ pratyuṣṭā arātayo niṣṭaptaṃ rakṣo niṣṭaptā arātaya iti vā

1.1.2.[3]

devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya

āsaṅgādbibhayāñcakrustadyajñamukhādevaitannāṣṭrā rakṣāṃsyato 'pahanti

1.1.2.[4]

atha praiti | urvantarikṣamanvemītyantarikṣaṃ vā anu

rakṣaścaratyamūlamubhayataḥ paricinnaṃ yathāyam puruṣo 'mūla ubhayataḥ

paricinno 'ntarikṣamanucarati tadbrahmaṇaivaitadantarikṣamabhayamanāṣṭraṃ

kurute

1.1.2.[5]

sa vā anasa eva gṛhṇīyāt | ano ha vā agre paśceva vā idaṃ yacālaṃ sa yadevāgre

tatkaravāṇiti tasmādanasa eva gṛhṇīyāt

1.1.2.[6]

bhūmā vā anaḥ | bhūmā hi vā anastasmādyadā bahu

bhavatyanovāhyamabhūdityāhustadbhūmānamevaitadupaiti tasmādanasa eva gṛhṇīyāt

1.1.2.[7]

yajño vasanti na kauṣṭasya na kumbhyai bhastrāyai ha smarṣayo gṛhṇanti

tadvṛṣīnprati bhastrāyai yajūṃṣyāsustānyetarhi prākṛtāni yajñādyajñaṃ nirmimā iti

tasmādanasa evagṛhṇīyāt

1.1.2.[8]

uto pātryai gṛāmu tarhyavastadupohya gṛhṇīyādyato yunajāma tato vimuñccanti

1.1.2.[9]

tasya vā etasyānasaḥ | agnireva dhūragnirhi vai dhūratha ya

enadvahantyagnidagdhamivaiṣāṃ vaham bhavatyatha yajjaghanena kastambhīm pra

ugaṃ vedirevāsya sā nīḍa eva havirdhānam

1.1.2.[10]

sa dhuramabhimṛśati | dhūrasi dhūrva dhūrvantaṃ dhūrva taṃ yo 'smāndhūrvati taṃ

dhūrvayaṃ vayaṃ dhūrvāma ityagnirvā eṣa dhuryastametadatyeṣyanbhavati

havirgrahiṣyaṃstasmāevaitānnihnute tatho haitameṣo 'tiyantamagnirdhuryo na

hinasti

1.1.2.[11]

taddha smaitadāruṇirāha | adharmāsaśo vā ahaṃ sapatnāndhūrvāmītyetaddha sma sa

tadabhyāha

1.1.2.[12]

atha jaghanena kastambhīmīṣāmabhimṛśya japati | devānāmasi vahnitamaṃ

sasnitamam papritamaṃ juṣṭatamaṃ devahūtamam |ahrutamasi havirdhānaṃ

dṛṃhasva mā hvārityana evaitadupastautyupastutādrātamanaso havirgṛhṇānīti mā te

yajñapatirhvārṣīditi yajamāno vai yajñapatistadyajamānāyaivaitaduhvalāmāśāste

1.1.2.[13]

athākramate | viṣṇustvā kramatāmiti yajño vai viṣṇuḥ sa devebhya imāṃ vikrāntiṃ

vicakrame yaiṣāmiyaṃ vikrāntiridameva prathamena padena

paspārāthedamantarikṣaṃ dvitīyena

divamuttamenaitāmvevaiṣa etasmai viṣṇuryajño vikrāntiṃ vikramate

1.1.2.[14]

atha prekṣate | uru vātāyeti prāṇo vai vātastadbrahmaṇaiv

aitatprāṇāya vātāyorugāyaṃ kurute

1.1.2.[15]

athāpāsyati | apahataṃ rakṣa iti yadyatra kiñcidāpannam bhavati yadyu nābhyeva

mṛśettannāṣṭrā evaitadrakṣāṃ syato 'pahanti

1.1.2.[16]

athābhipadyate | yacantām pañcati pañca vā imā aṅgulayaḥ pāṅkto vai

yajñastadyajñamevaitadatra dadhāti

1.1.2.[17]

atha gṛhṇāti | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyām

agnaye juṣṭaṃ gṛhṇāmīti savitā vai devānām prasavitā tatsavitṛprasūta

evaitadgṛhṇātyaśvinorbāhubhyāmityaśvināvadhvaryū pūṣṇo hastābhyāmiti pūṣā

bhāgadugho 'śanam pāṇibhyāmupanidhātā satyaṃ devā

antammanuṣyāstatsatyenaivaitadgṛhṇāti

1.1.2.[18]

atha devatāyā ādiśati | sarvā ha vai devatā adhvaryuṃ havirgṛhīṣyantamupatiṣṭhante

mama nāma grahīṣyati mama nāma grahīṣyatīti tābhya evaitatsaha satībhyo

'samadaṃ karoti

1.1.2.[19]

yadveva devatāyā ādiśati | yāvatībhyo ha vai devatābhyo havīṃṣi gṛhyanta ṝṇamu

haiva tāstena manyante yadasmai taṃkāmaṃ samardhayeyuryatkāmyā gṛhṇ āti

tasmādvai devatāyā 'ādiśatyevameva yathāpūrvaṃ havīṃṣi gṛhītvā

1.1.2.[20]

athābhimṛśati | bhūtāya tvā nārātaya iti tadyata eva gṛhṇāti tadevaitatpunarāpyāyayati

1.1.2.[21]

atha prāṅprekṣate | svarabhivikhyeṣamiti parivṛtamiva vā etadano bhavati

tadasyaitaccakṣuḥ pāpmagṛhītamiva bhavati yajño vai svarahardevāḥ

sūryastatsvarevaitadato bhivipaśyati

1.1.2.[22]

athāvarohati | dṛṃhantāṃ duryāḥ pṛthivyāmiti gṛhā vai duryāste heta īśvaro gṛhā

yajamānasya yo 'syaiṣo 'dhvaryuryajñena carati tam prayantamanu

pracyotostasyeśvaraḥ kulaṃ vikṣobdhostānevaitadasyām pṛthivyāṃ dṛṃhati tathā

nānupracyavante tathā na vikṣobhante tasmādāha dṛṃhantāṃ duryāḥ

pṛthivyāmityatha praityurvantarikṣamanvemīti so 'sāveva bandhuḥ

1.1.2.[23]

sa yasya gārhapatye havīṃṣi śrapayanti | gārhapatye tasya pātrāṇi saṃsādayanti

jaghaneno tarhi gārhapatyaṃ sādayedyasyāhavanīye havīṃṣi śrapayantyāhavanīye

tasya pātrāṇi saṃsādayanti jaghaneno tarhyāhavanīyaṃ sādayetpṛthivyāstvā nābhau

sādayāmīti madhyaṃ vai nābhirmadhyamabhayaṃ tasmādāha pṛthivyāstvā nābhau

sādayāmītyadityā upastha ityupastha ivainadabhārṣuriti vā āhuryatsuguptaṃ

gopāyanti tasmādāhādityā upastha ityagne havyaṃ rakṣeti tadagnaye caivaitaddhaviḥ

paridadāti guptyā asyai ca pṛthivyai tasmādāhāgne havyaṃ rakṣeti

1.1.3.[1]

pavitre karoti | pavitre stho vaiṣṇavyāviti yajño vai viṣṇuryajñiye stha ityevaitadāha

1.1.3.[2]

te vai dve bhavataḥ | ayaṃ vai pavitraṃ yo 'yam pavate so 'yameka ivaiva pavate so

'yam puruṣe 'ntaḥ praviṣṭaḥ prāṅca pratyaṅca tāvimau prāṇodānau tadetasyaivānu

mātrāṃ tasmāddve bhavataḥ

1.1.3.[3]

atho api trīṇi syuḥ | vyāno hi tṛtīyo dve nveva bhavatastābhyāmetāḥ prokṣaṇīrutpūya

tābhiḥ prokṣati tadyadetābhyāmutpunāti

1.1.3.[4]

vṛtro ha vā idaṃ sarvaṃ vṛtvā śiśye | yadidamantareṇa dyāvāpṛthivī sa yadedaṃ sarvaṃ

vṛtvā śiśye tasmādvṛtro nāma

1.1.3[[.]]5

tamindro jaghāna | sa hataḥ pūtiḥ sarvata evāpo 'bhipra susrāva sarvataiva hyayaṃ

samudrastasmādu haikā āpo bībhatsāñcakrire tā uparyuparyatipupruvire 'ta ime

darbhāstā haitā anāpūyitā āpo 'sti vā itarāsu saṃ sṛṣṭamiva yadenā vṛtraḥ

pūtirabhiprāsravattadevāsāmetābhyām pavitrābhyāmapahantyatha

medhyābhirevādbhiḥ prokṣati tasmādvā etābhyāmutpunāti

1.1.3.[6]

sa utpunāti | saviturvaḥ prasava utpunāmyacidreṇa pavitreṇa sūryasya raśmibhiriti

savitā vai devānām prasavitā tatsavitṛprasūta evaitadutpunātyacidreṇa pavitreṇeti yo vā

ayam pavata eṣo 'cidram pavitrametenaitadāha sūryasya raśmibhirityete vā

utpavitāro yatsūryasya raśmayastasmādāha sūryasya raśmibhiriti

1.1.3.[7]

tāḥ savye pāṇau kṛtvā | dakṣiṇenodiṅgayatyupastautyevainā etanmahayatyeva

devīrāpo agreguvo agrepuva iti devyo hyāpastasmādāha devīrāpa ityagreguva iti tā

yatsamudraṃ gacanti tenāgreguvo 'grepuva iti tā yatprathamāḥ somasya rājño

bhakṣayanti tenāgrepuvo 'gra imamadya yajñaṃ nayatāgre yajñapatiṃ sudhātuṃ

yajñapatiṃ devayuvamiti sādhu yajñaṃ sādhu yajamānamityevaitadāha

1.1.3.[8]

yuṣmā indro 'vṛṇīta vṛtratūrya iti | etā u hīndro 'vṛṇīta vṛtreṇa spardhamāna

etābhirhyenamahaṃstasmādāha yuṣmā indro 'vṛṇīta vṛtratūrya iti

1.1.3.[9]

yūyamindramavṛṇīdhvaṃ vṛtratūrya iti | etā u hīndramavṛṇata vṛtreṇa

spardhamānametābhirhyenamahaṃstasmādāha yūyamindramavṛṇīdhvaṃ vṛtratūrya 'iti

1.1.3.[10]

prokṣitā stheti | tadetābhyo nihnute 'tha haviḥ prokṣatyeko vai prokṣaṇasya

bandhurmedhyamevaitatkaroti

1.1.3[.1]1

sa prokṣati agnaye tvā juṣṭam prokṣāmīti tadyasyai devatāyai havirbhavati tasyai

medhyaṃ karotyevameva yathāpūrvaṃ havīṃṣi prokṣya

1.1.3.[12]

atha yajñapātrāṇi prokṣati | daivyāya karmaṇo śundhadhvaṃ devayajyāyā iti daivyāya

hi karmaṇo śundhati devayajyāyai yadvo 'śuddhaḥ parājaghnuridaṃ vastacundhāmīti

tadyadevaiṣāmatrāśuddhastakṣā vānyo vāmedhyaḥ kaścitparāhanti

tadevaiṣāmetadadbhirmedhyaṃ karoti tasmādāha yadvo 'śuddhāḥ parājaghnuridaṃ

vastacundhāmīti

1.1.4.[1]

atha kṛṣṇājinamādatte | yajñasyaiva sarvatvāya yajño ha devebhyo 'pacakrāma sa

kṛṣṇo bhūtvā cacāra tasya devā anuvidya tvacamevāvacāyājahruḥ

1.1.4.[2]

tasya yāni śuklāni ca kṛṣṇāni ca lomāni | tānyṛcāṃ ca sāmnāṃ ca rūpaṃ yāni śuklāni

tāni sāmnāṃ rūpaṃ yāni kṛṣṇāni tānyṛcāṃ yadi vetarathā yānyeva kṛṣṇāni tāni

sāmnāṃ

rūpaṃ yāni śuklāni tānyṛcāṃ yānyeva babhrūṇīva harīṇi tāni yajuṣāṃ rūpam

1.1.4.[3]

saiṣā trayī vidyā yajñaḥ | tasyā etacilpameṣa varṇastadyatkṛṣṇājinam bhavati

yajñasyaiva sarvatvāya tasmātkṛṣṇājinamadhi dīkṣante yajñasyaiva sarvatvāya

tasmādadhyavahananamadhipeṣaṇam bhavatyaskannaṃ havirasaditi tadyadevātra

taṇḍulo vā piṣṭaṃ vā skandāttadyajñe yajñaḥ pratitiṣṭhāditi

tasmādadhyavahananamadhipeṣaṇam bhavati

1.1.4.[4]

atha kṛṣṇājinamādatte | śarmāsīti carma vā etatkṛṣṇasya tadasya tanmānuṣaṃ śarma

devatrā tasmādāha śarmāsīti tadavadhūnotyavadhūtaṃ rakṣo 'vadhūtā arātaya iti

tannāṣṭrā evaitadrakṣaṃsyato 'pahantyatinatyeva pātrāṇyavadhūnoti

yadyasyāmedhyamabhūttadyasyaitadavadhūnoti

1.1.4.[5]

tatpratīcīnagrīvamupastṛṇāti | adityāstvagasi prati tvāditirvettvitīyaṃ vai

pṛthivyaditistasyā asyai tvagyadidamasyāmadhi kiñca tasmādāhādityāstvagasīti prati

tvāditirvettviti prati hi svaḥ saṃ jānīte tatsaṃjñāmevaitatkṛṣṇājināya ca vadati

nedanyo 'nyaṃ hinasāta ityabhinihitameva savyena pāṇinā bhavati

1.1.4.[6]

atha dakṣiṇenolūkhalamāharati | nediha purā nāṣṭrā rakṣāṃsyāviśāniti brāhmaṇo hi

rakṣasāmapahantā tasmādabhinihitameva savyena pāṇinā bhavati

1.1.4.[7]

atholūkhalaṃ nidadhāti | adrirasi vānaspatyo grāvāsi pṛthubuḍhna iti vā

tadyathaivādaḥ somaṃ rājānaṃ

grāvabhirabhiṣuṇvantyevamevaitadulūkhalamusalābhyāṃ dṛṣadupalābhyāṃ

haviryajñamabhiṣuṇotyadraya iti vai teṣāmekaṃ nāma tasmādāhādrirasīti vānaspatya

iti vānaspatyo hyeṣa grāvāsi pṛthubudhna iti grāvā hyeṣa pṛthubudhno hyeṣa prati

tvādityāstvagvettviti tatsaṃjñāmevaitatkṛṣṇājināya ca vadati nedanyo 'nyaṃ hinasāta

iti

1.1.4.[8]

atha havirāvapati | agnestanūrasi vāco visarjanamiti yajño hi tenāgnestanūrvāco

visarjanamiti yāṃ vā amūṃ havirgrahīṣyanvācaṃ yacatyatra vai taṃ visṛjate

tadyadetāmatra vācaṃ visṛjata eṣa hi yajña ulūkhale pratyaṣṭhādeṣa hi prāsāri

tasmādāha vāco visarjanamiti

1.1.4.[9]

sa yadidam purā mānuṣīṃ vācaṃ vyāharet | tatro vaiṣṇāvīmṛcaṃ vā yajurvā

japedyajño vai viṣṇustadyajñam punarārabhate tasyo haiṣā prāyaścittirdevavītaye tvā

gṛhṇāmīti devānavadityu hi havirgṛhyate

1.1.4.[10]

atha musalamādatte | bṛhadgrāvāsi vānaspatya iti bṛhadgrāvā hyeṣa vānaspatyo

hyeṣa tadavadadhāti sa idaṃ devebhyo haviḥ śamīṣva suśami śamīṣveti sa idaṃ

devebhyo haviḥ saṃskuru sādhusaṃskṛtaṃ saṃskurvityevaitadāha

1.1.4.[11]

atha haviṣkṛtamudvādayati | haviṣkṛdehi haviṣkṛdehīti vāgvai

haviṣkṛdvācamevaitadvisṛjate vāgu vai yajñastadyajñamevaitatpunarupahvayate

1.1.4.[12]

tāni vā etāni | catvāri vāca ehīti brāhmaṇasyāgahyādraveti vaiśyasya ca

rājanyabandhoścādhāveti śūdrasya sa yadeva brāhmaṇasya tadāhaitaddhi

yajñiyatamametadu ha vai vācaḥ śāntataṃ yadehīti tasmādehītyeva brūyāt

1.1.4.[13]

taddha smaitatpurā | jāyaiva haviṣkṛdupottiṣṭhati tadidamapyetarhi ya eva

kaścopottiṣṭhati sa yatraiṣa haviṣkṛtamudvādayati tadeko dṛṣadupale samāhanti

tadyadetāmatra vācam pratyudvādayanti

1.1.4.[14]

manorha vā ṝṣabha āsa | tasminnasuraghnī sapatnaghnī vākpraviṣṭāsa tasya ha sma

śvasathādravathādasurarakṣasāni mṛdyamānāni yanti te hāsurāḥ samūdire pāpaṃ vata

no 'yamṛṣabhaḥ sacate kathaṃ nvimaṃ dabhnuyāmeti kilātākulī iti

hāsurabrahmāvāsatuḥ

1.1.4.[15]

tau hocatuḥ | śraddhādevī vai manurāvaṃ nu vedāveti tau hāgatyocaturmano yājayāva

tveti kenetyanenarṣabheṇeti tatheti tasyālabdhasya sa vāgapacakrāma

1.1.4.[16]

sā manoreva jāyām manāvīm praviveśa | tasyai ha sma yatra vadantyai śṛṇvanti tato

ha smaivāsurarakṣasāni mṛdyamānāni yanti te hāsurāḥ samūdira ito vai naḥ pāpīyaḥ

sacate bhūyo hi mānuṣī vāgvadatīti kilātākulī haivocatuḥ śraddhādevo vai

manurāvaṃ nveva vedāveti tau hāgatyocaturmano y

ājayāva tveti kenetyanayaiva jāyayeti tatheti tasyā ālabdhāyai sā vāgapacakrāma

1.1.4.[17]

sā yajna=ameva yajñapātrāṇi praviveśa | tato haināṃ na śekaturnirhantuṃ

saiṣāsuraghnī vāgudvadati sa yasya haivaṃviduṣa etāmatra vācam pratyudvādayanti

pāpīyāṃso haivāsya sapatnā bhavanti

1.1.4.[18]

sa samāhanti | kukkuṭo 'si madhujihva iti madhujihvo vai sa devebhya āsīdviṣajihvo

'surebhyaḥ sa yo devebhya āsīḥ sana edhītye vaitadāheṣamūrjamāvada tvayā vayaṃ

saṅghātaṃ saṅghātaṃ jeṣmeti nātra tirohitamivāsti

1.1.4.[19]

atha śūrpamādatte | varṣavṛddhamasīti varṣavṛddhaṃ hyetadyadi naḍānāṃ yadi

veṇūnāṃ yadīṣīkāṇāṃ varṣamuhyevaitā vardhayati

1.1.4.[20]

atha havirnirvapati | prati tvā varṣavṛddhaṃ vettviti varṣavṛddhā u hyevaite yadi

vrīhayo yadi yavā varṣamuhyevaitānvardhayati tatsaṃjñāmevaitacūrpāya ca vadati

nedanyo 'nyaṃ hinasāta iti

1.1.4.[21]

atha niṣpunāti | parāpūtaṃ rakṣaḥ parāpūtā arātaya ityatha tuṣānprahantyapahataṃ

rakṣa iti tannāṣṭrā evaitadrakṣāṃsyato 'pahanti

1.1.4.[22]

athāpavinakti | vāyurvo vivinaktvityayaṃ vai vāyuryo 'yam pavata eṣa vā idaṃ sarvaṃ

vivinakti yadidaṃ kiṃca vivicyate tadenāneṣa evaitad vivinaktisa yadaita

etatprāpnuvanti yatrainān adhyapavinakti

1.1.4.[23]

athānumantrayate | devo vaḥ savitā hiraṇyapāṇiḥ pratigṛbhṇātvācidreṇa pāṇinā

supratigṛhītā asannityatha triḥ phalīkaroti trivṛddhi yajñaḥ

1.1.4.[24]

taddhaike devebhyaḥ śundhadhvaṃ devebhyaḥ śundhadhvamiti phalīkurvanti tadu

tathā na kuryādādiṣṭaṃ vā etaddevatāyai havirbhavatyathaitadvaiśvadevaṃ karoti

yadāha devebhyaḥ śundhadhvamiti tatsamadaṃ karoti tasmādu tūṣṇīmeva

phalīkuryāt

1.2.1.[1]

sa vai kapālānyevānyatara upadadhāti | dṛṣadupale anyatarastadvā etadubhayaṃ saha

kriyate tadyadetadubhayaṃ saha kriyate

1.2.1.[2]

śiro ha vā etadyajñasya yatpuroḍāśaḥ sa gānyevemāni śīrṣṇaḥ kapālānyetānyevāsya

kapālāni mastiṣka eva piṣṭāni tadvā etadekamaṅgamekaṃ saha karavāva samānaṃ

karavāveti tasmādvā etadubhayaṃ saha kriyate

1.2.1.[3]

sa yaḥ kapālānyupadadhāti | sa upaveṣamādatte dhṛṣṭirasīti sa yadenenāgniṃ

dhṛṣṇivopacarati tena dhṛṣṭiratha yadenena yajña upālabhata upeva vā

enenaitadveṣṭi tasmādupaveṣo nāma

1.2.1.[4]

tena prāco 'ṅgārānudūhati | apāgne agnimāmādaṃ jahi niṣkravyādaṃ sedhetyayaṃ vā

āmādyenedam manuṣyāḥ paktvāśnantyatha yena puruṣaṃ dahanti sa

kravyādetāvevaitadubhāvato 'pahanti

1.2.1.[5]

athāṅgāramāskauti | ā devayajaṃ vaheti yo devayāṭ tasmin havīṃṣi śrapayāma

tasminyajñaṃ tanavāmahā iti tasmādvāāskauti

1.2.1.[6]

tam madhyamena kapālenābhyupadadhāti | devā ha vai yajñaṃtanvānāste

'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃcakrurnenno 'dhastānnāṣṭrā

rakṣāṃsyupottiṣṭhānityagnirhi rakṣasāmapahantā tasmādevamupadadhāti

tadyadeṣa eva bhavati nānya eṣa hi yajuṣkṛto medhyastasmānmadhyamena

kapālenābhyupadadhāti

1.2.1.[7]

sa upadadhāti | dhruvamasi pṛthivīṃ dṛṃheti pṛthivyā eva rūpeṇaitadeva

dṛṃhatyetenaiva dviṣantam bhrātṛvyamavabādhate brahmavani tvā kṣatravani

sajātavanyupadadhāmi bhrātṛvyasya vadhāyeti bahvī vai yajuḥsvāśīstadbrahma ca

kṣatraṃ cāśāsta ubhe vīrya sajātavanīti bhūmā vai sajātāstadbhūmānamāśāsta

upadadhāmi bhrātṛvyasya badhāyeti yadi nābhicaredyadya abhicaredamuṣya

badhāyeti brūyādabhinihitameva savyasya pāṇeraṅgulyā bhavati

1.2.1.[8]

athāṅgāramāskauti | nediha purā nāṣṭrā rakṣāṃsyāviśāniti brāhmaṇo hi

rakṣasāmapahantā tasmādabhinihitameva savyasya pāṇeraṅgulyā bhavati

1.2.1.[9]

athāṅgāramadhyūhati | agne brahma gṛbhṇīṣveti nediha purā nāṣṭrā

rakṣāṃsyāviśānityagnirhi rakṣasāmapahantā tasmādenamadhyūhati

1.2.1.[10]

atha yatpaścāttadupadadhāti | dharuṇamasyantarikṣaṃ dṛṃhetyantarikṣasyaiva

rūpeṇaitadeva dṛṃhatyetenaiva dviṣantam bhrātṛvyamavabādhate brahmavani tvā

kṣatravani sajātavanyupadadhāmi bhrātṛvyasya badhāyeti

1.2.1[.1]1

atha yatpurastāttadupadadhāti | dhartramasi divaṃ dṛṃheti diva eva rūpeṇaitadeva

dṛṃhatyetenaiva ... badhāyeti

1.2.1.[12]

atha yaddakṣiṇatastadupapadhāti | viśvābhyastvāśābhya upadadhāmīti sa

yadimāṃllokānati caturthamasti vā na vā tenaivaitaddviṣantam

bhrātṛvyamavabādhate 'naddhā vai tadyadimāṃllokānati caturthamasti vā na

vānaddho tadyadviśvā āśāstasmādāha viśvābhyastvāśābhya upadadhāmīti tūṣṇīṃ

vaivetarāṇi kapālānyupadadhāti cita sthordhvacita iti vā

1.2.1.[13]

athāṅgārairabhyūhati | bhṛgūṇāmaṅgirasāṃ tapasā tapyadhvamityetadvai tejiṣṭhaṃ tejo

yadbhṛgvaṅgirasāṃ sutaptānyasanniti tasmādenamabhyūhati

1.2.1.[14]

atha yo dṛṣadupale upadadhāti | sa kṛṣṇājinamādatte śarmāsīti

tadavadhūnotyavadhūtaṃ rakṣo 'vadhūtā arātaya iti so 'sāveva

bandhustatpratīcīnagrīvamupastṛṇātyadityāstvagasi prati tvāditirvettviti so 'sāveva

bandhuḥ

1.2.1.[15]

atha dṛṣadamupadadhāti | dhiṣaṇāsi parvatī prati tvādityāstvagvettviti dhiṣaṇā hi

parvatī hi prati tvādityāstvagvettviti tatsaṃjñāmevaitatkṛṣṇājināya ca vadati nedanyo

'nyaṃ hinasāva itīyamevaiṣā pṛthivī rūpeṇa

1.2.1.[16]

atha śamyāmudīcīnāgrāmupadadhāti | diva skambhanīrasītyantarikṣameva

rūpeṇāntarikṣeṇa hīme dyāvāpṛthivī viṣṭabdhe tasmādāha diva skambhanīrasīti

1.2.1.[17]

athopalāmupadadhāti | dhiṣaṇāsi pārvateyī prati tvā parvatī vettviti kanīyasī hyeṣā

duhiteva bhavati tasmādāha pārvateyīti prati tvā parvatī vettviti prati hi svaḥ

saṃjānīte tatsaṃjñāmevaitaddṛṣadupalābhyāṃ vadati nedanyo 'nyaṃ hinasāta iti

dyaurevaiṣā rūpeṇa hanū eva dṛṣadupalejihvaiva śamyā tasmācamyayā samāhanti

jihvayā hi vadati

1.2.1.[18]

atha haviradhivapati | dhānyamasi dhinuhi devāniti dhānyaṃ hi devāndhinavadityu hi

havirgṛhyate

1.2.1.[19]

atha pinaṣṭi | prāṇāya tvodānāya tvā vyānāya tvā dīrghāmanu prasitimāyuṣe dhāmiti

prohati devo vaḥ savitā hiraṇyapāṇiḥ pratigṛbhṇātvacidreṇa pāṇinā cakṣuṣe tveti

1.2.1.[20]

tadyadevam pinaṣṭi | jīvaṃ vai devānāṃ

haviramṛtamamṛtānāmathaitadulūkhalamusalābhyāṃ dṛṣadupalābhyāṃ haviryajñaṃ

ghnanti

1.2.1.[21]

sa yadāha | prāṇāya tvodānāya tveti tatprāṇodānau dadhāti vyānāya tveti tadvyānaṃ

dadhāti dīrghāmanu prasitimāyuṣe dhāmiti tadāyurdadhāti devo vaḥ savitā

hiraṇyapāṇiḥ pratigṛbhṇātvacidreṇa pāṇinā supratigṛhītānyasanniti cakṣuṣe tveti

taccakṣurdadhātyetāni vai jīvato bhavantyevamu haitajjīvameva devānāṃ

havirbhavatyamṛtamamṛtānāṃ tasmādevam pinaṣṭi piṃṣanti piṣṭānyabhīndhate

kapālāni

1.2.1.[22]

athaika ājyaṃ nirvapati | yadvā ādiṣṭaṃ devatāyai havirgṛhyate yāvaddevatyaṃ

tadbhavati taditareṇa yajuṣā gṛhṇāti na vā etatkasyai cana devatāyai

havirgṛhṇannādiśati yadājyaṃ tasmādaniruktena yajuṣā gṛhṇāti mahīnām payo 'sīti

mahya iti ha vā etāsāmeke nāma yadgavāṃ tāsāṃ vā etatpayo bhavati tasmādāha

mahīnām payo 'sītyevamu hāsyaitatkhalu yajuṣaiva gṛhītam bhavati tasmādvevāha

mahīnām payo 'sīti

1.2.2.[1]

pavitravati samvapati | pātryām pavitre avadhāya devasya tvāsavituḥ prasave

'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāṃ samvapāmīti so 'sāvevaitasya yajuṣo bandhuḥ

1.2.2.[2]

athāntarvedyupaviśati | athaika upasarjanībhiraiti tā ānayati tāḥ pavitrābhyām

pratigṛhṇāti samāpa oṣadhībhiriti saṃhyetadāpa oṣadhībhiretābhiḥ piṣṭābhiḥ

samgacante samoṣadhayo raseneti saṃhyetadoṣadhayo rasenaitāḥ piṣṭā adbhiḥ

saṃgacanta āpo hyetāsāṃ r!asaḥ saṃ revatīrjagatībhiḥ pṛcyantāmiti revatya āpo jagatya

oṣadhayastā u hyetadubhayyaḥ sampṛcyante sam madhumatīrmadhumatībhiḥ

pṛcyantāmiti saṃ rasavatyo rasavatībhiḥ pṛcyantāmityevaitadāha

1.2.2.[3]

atha saṃyauti | janayatyai tvā saṃyaumīti yathā vā adhivṛkto 'gneradhi jāyetaivaṃ vai

tatsaṃyauti

1.2.2.[4]

atha dvedhā karoti | yadi dve haviṣī bhavataḥ paurṇamāsyāṃ vai dve haviṣī

bhavataḥ sa yatra punarna

saṃhaviṣyaṃtsyāttadabhimṛśatīdamagneridamagnīṣomayoriti nānā vā etadagre

havirgṛhṇanti tatsahāvaghnanti tatsaha piṃṣanti tatpunarnānā karoti

tasmādevamabhimṛśatyadhivṛṇaktyevaiṣa puroḍāśamadhiśrayatyasāvājyam

1.2.2.[5]

tadvā etat | ubhayaṃ saha kriyate tadyadetadubhayaṃ saha kriyate 'rdho ha vā eṣa

ātmano yajñasya yadājyamardho yadiha havirbhavati sa yaścāsāvardho ya u

cāyamardhastā ubhāvagniṃ gamayāveti tasmādvā etadubhayaṃ saha kriyata evamu

haiṣa ātmā yajñasya saṃdhīyate

1.2.2.[6]

so 'sāvājyamadhiśrayati | iṣe tveti vṛṣṭyai tadāha yadāheṣe tveti

tatpunarudvāsayatyūrje tveti yo vṛṣṭādūrgraso jāyate tasmai tadāha

1.2.2.[7]

atha puroḍāśamadhivṛṇakti | dharmo 'sīti yajñamevaitatkaroti yathā gharmam

pravṛṃjyādevam pravṛṇakti viśvāyuriti tadāyurdadhāti

1.2.2.[8]

tam prathayati | uruprathā uru prathasveti prathayatyevainametadur!u te yajñapatiḥ

prathatāmiti yajamāno vai yajñapatistadyajamānāyaivaitadāśiṣamāśāste

1.2.2.[9]

taṃ na satrā pṛthu kuryāt | mānuṣaṃ ha kuryādyatpṛthuṃ kuryādvyṛddhaṃ vai

tadyajñasya yanmānuṣaṃ nedvyṛddhaṃ yajño karavāṇīti tasmānna satrā pṛthuṃ

kuryāt

1.2.2.[10]

aśvaśaphamātraṃ kuryādityu haika āhuḥ | kastadveda yāvānaśvaśapho yāvantameva

svayam manasā na satrā pṛthum manyetaivaṃ kuryāt

1.2.2.[11]

tamadbhirabhimṛśati | sakṛdvā trirvā tadyadevāsyātrāvaghnanto vā piṃṣanto vā

kṣiṇvanti vā vi vā vṛhanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayati tadadbhiḥ saṃdadhāti

tasmādadbhirabhimṛśati

1.2.2.[12]

so 'bhimṛśati | agniṣṭe tvacam mā hiṃ sīdityagninā vā

enametadabhitapsyanbhavatyeṣa te tvacam mā hiṃsīdityevaitadāha

1.2.2.[13]

tam paryagniṃ karoti | acidramevainametadagninā parigṛhṇāti nedenaṃ nāṣṭrā

rakṣāṃsi pramṛśānityagnirhi rakṣasāmapahantā tasmātparyagniṃ karoti

1.2.2.[14]

taṃ śrapayati | devastvā savitā śrapayatviti na vā etasya manuṣyaḥ śrapayitā devo

hyeṣa tadenaṃ deva eva savitā śrapayati varṣiṣṭe 'dhi nāka iti devatro etadāha

yadāha varṣiṣṭe 'dhi nāka iti tamabhimṛśati pṛtaṃ vedānīti tasmādvā abhimṛśati

1.2.2.[15]

so 'bhimṛśati | mā bhermā saṃvikthā iti mā tvam bheṣīrmāsaṃvikthā

yattvāhamamānuṣaṃ santam mānuṣo 'bhimṛśāmītyevaitadāha

1.2.2.[16]

yadā śṛto 'thābhivāsayati | nedenamupariṣṭānnāṣṭrā rakṣāṃsyavapaśyāniti nedveva

nagna iva muṣita iva śayātāityu caiva tasmādvā abhivāsayati

1.2.2.[17]

so 'bhivāsayati | atameruryajño 'tameruryajamānasya prajā bhūyāditi nedetadanu

yajño vā yajamāno vā tāmyādyadidamabhivāsayāmīti tasmādevamabhivāsayati

1.2.2.[18]

atha pātrīnirṇejanam | aṅgulipraṇejanamāptyebhyo ninayati tadyadāptyebhyo ninayati

1.2.3.[1]

caturdhāvihito ha vā agre 'gnirāsa | sa yamagre 'gniṃ hotrāya prāvṛṇata sa

prādhanvadyaṃ dvitīyam prāvṛṇata sa praivādhanvadyaṃ tṛtīyam prāvṛṇata sa

praivādhanvadatha yo 'yametarhyagniṃ sa bhīṣā nililye so 'paḥ praviveśa taṃ devā

anuvidya sahasaivādbhya āninyuḥ so 'po 'bhitiṣṭhevāvaṣṭhyūtā stha yā aprapadanaṃ

stha yābhyo vo māmakāmaṃ nayantīti tata āptyāḥ sambabhūvustrito dvita ekataḥ

1.2.3[[.]]2

ta indreṇa saha ceruḥ | yathedam brāhmaṇo rājānamanucarati sa yatra triśīrṣāṇaṃ

tvāṣṭraṃ viśvarūpaṃ jaghāna tasya haite 'pi badhyasya vidāñcakruḥ śaśvaddhainaṃ

trita evajaghānātyaha tadindro 'mucyata devo hi saḥ

1.2.3.[3]

ta u haita ūcuḥ | upaivema eno gacantu ye 'sya badhyasyāvediṣuriti kimiti yajña

evaiṣu mṛṣṭāmiti tadeṣvetadyajñomṛṣṭe yadebhyaḥ

pātrīnirṇejanamaṅgulipraṇejanaṃ ninayanti

1.2.3.[4]

ta u hāptyā ūcuḥ | atyeva vayamidamasmatparo nayāmeti kamabhīti ya evādakṣiṇena

haviṣā yajātā 'iti tasmānnādakṣiṇena haviṣā yajetāptyeṣu ha yajño mṛṣṭa āptyā u

ha tasminmṛjate yo 'dakṣiṇena haviṣā yajate

1.2.3.[5]

tato devāḥ | etām darśapūrṇamāsayordakṣiṇāmakalpanyadanvāhāryaṃ nedadakṣiṇaṃ

havirasaditi tannānā ninayati tathaibhyo 'samadaṃ karoti tadabhitapati tathaiṣāṃ

śṛtam bhavati sa ninayati tritāya tvā dvitāya tvaikatāya tveti paśurha vā eṣa ālabhyate

yatpuroḍāśaḥ

1.2.3.[6]

puruṣaṃ ha vai devāḥ | agre paśumālebhire tasyālabdhasya medho 'pacakrāma so 'śva

praviveśa te 'śvamālabhanta tasyālabdhasya medho 'pacakrāma sa gām praviveśa te

gāmā ... so 'vim praviveśa te 'vimā ... ma so 'jam praviveśa te 'jamālabhanta

tasyālabdhasya medho 'pacakrāma

1.2.3.[7]

sa imam pṛthivīm praviveśa | taṃ khanantaivānvīṣustamanvavindaṃstāvimau

vrīhiyavau tasmādapyetāvetarhi khananta ivaivānuvindanti sa yāvadvīryavaddha vā

asyaite sarve paśava ālabdhāḥ syustāvadvīryavaddhāsya havireva bhavati ya

evametadvedātro sā sampadyadāhuḥ pāṅktaḥ paśuriti

1.2.3.[8]

yadā piṣṭānyatha lomāni bhavanti | yadāpa ānayatyatha tvagbhavati yadā

saṃyautyatha māṃsam bhavati saṃtata iva hi sa tarhi bhavati saṃtatamiva hi māṃsaṃ

yadā śṛto 'thāsthi bhavati dāruṇa iva hi sa tarhi bhavati dāruṇamityasthyatha

yadudvāsayiṣyannabhighārayati tam majjānaṃ dadhātyeṣo sā sampadyadāhuḥ

pāṅktaḥ paśuriti

1.2.3.[9]

sa yam puruṣamālabhanta | sa kimpuruṣo 'bhavadyāvaśvaṃ ca gāṃ ca tau gauraśca

gavayaścābhavatāṃ yamavimālabhanta sa uṣṭro 'bhavadyamajamālabhanta sa śarabho

'bhavattasmādeteṣām paśūnāṃ nāśitavyamapakrāntamedhā haite paśavaḥ

1.2.4.[1]

indro ha yatra vṛtrāya vajram prajahāra | sa prahṛtaścaturdhā 'bhavattasya

sphyastṛtīyaṃ vā yāvadvā yūpastṛtīyaṃ vāyāvadvā rathastṛtīyaṃ vā yāvadvātha yatra

prāharattacakalo 'śīryata sa patitvā śarā 'bhavattasmācaro nāma yadarśāryataivamu sa

caturdhā vajro 'bhavat

1.2.4.[2]

tato dvābhyām brāhmaṇā yajñe caranti dvābhyāṃ rājanyabandhavaḥ saṃvyādhe yūpena

ca sphyena ca brāhmaṇā rathena ca śareṇa ca rājanyabandhavaḥ

1.2.4.[3]

sa yatsphyamādatte | yathaiva tadindro vṛtrāya vajramudayacadevamevaiṣa etam

pāpmane dviṣate bhrātṛvyāya vajramudyacati tasmādvai sphyamādatte

1.2.4.[4]

tamādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāmādade

'dhvarakṛtaṃ devebhya iti savitā vai devānām prasavitā tatsavitṛprasūta

evainametadādatte 'śvinorbāhubhyāmityaśvināvadhvaryūtattayoreva bāhubhyāmādatte

na svābhyāṃ vajro vā eṣa tasya na mamuṣyo bhartā tametābhirdevatābhirādatte

1.2.4.[5]

ādade 'dhvarakṛtaṃ devebhya iti | adhvaro vai yajño yajñakṛtaṃ devebhya

ityevaitadāha taṃ savye pāṇau kṛtvā dakṣiṇenābhimṛṣya japati

saṃśyatyevainametadyajjapati

1.2.4.[6]

sa japati | indrasya bāhurasi dakṣiṇa ityeṣa vai vīryavattamo ya indrasya

bāhurdakṣiṇastasmādāhendrasya bāhurasi dakṣiṇa iti sahasrabhṛṣṭiḥ śatatejā iti

sahasrabhṛṣṭirvai sa vajra āsīcatatejā yaṃ taṃ vṛtrāya prāharattamevaitatkaroti

1.2.4.[7]

vāyurasi tigmatejā iti | etadvai tejiṣṭhaṃ tejo yadayaṃ yo 'yam pavata eṣa

hīmāṃllokāṃstiryaṅṅanupavate saṃśyatyevainametaddviṣato badha iti yadi

nābhicaredyadyu abhicaredamuṣya badha iti brūyāttena saṃśitena

nātmānamupaspṛśati na pṛthivīṃ nedanena vajreṇa saṃśitenātmānaṃ vā pṛthivīṃ vā

hinasānīti tasmānnātmānamupaspṛśati na pṛthivīm

1.2.4.[8]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire te ha sma yaddevā asurāñjayanti

tato ha smaivainānpunarupottiṣṭhanti

1.2.4.[9]

te ha devā ūcuḥ | jayāmo vā asurāṃstatastveva naḥ punarupottiṣṭhanti kathaṃ

nvenānanapajayyaṃ jayemeti

1.2.4.[10]

sa hāgniruvāca | udañco vai naḥ palāyya mucyanta ityudañco ha smaivaiṣām palāyya

mucyante

1.2.4.[11]

sa hāgniruvāca | ahamuttarataḥ paryeṣyāmyatha yūyamita upasaṃrotsyatha

tāntsaṃrudhyaibhiśca lokairabhinidhāsyāmo yadu cemāṃllokānati caturtha tataḥ

punarna saṃhāsyanta iti

1.2.4.[12]

so 'gniruttarataḥ paryait | athema ita upasamarundhaṃstāntsaṃrudhyaibhiśca

lokairabhinyadadhuryadu cemāṃllokānati caturtha tataḥ punarna samajihata

tadetannidānena yatstambayajuḥ

1.2.4.[13]

sa yo 'sāvagnīduttarataḥ paryeti | agnirevaiṣa nidānena tānadhvaryureveta

upasaṃruṇaddhi tāntsaṃrudhyaibhiśca lokairabhinidadhāti yadu cemāṃllokānati

caturtha tataḥ punarna saṃjihate tasmādapyetarhyasurā na saṃjihate yena

hyevaināndevā avābādhanta tenaivainānapyetarhi brahmaṇā yajñe 'vabādhante

1.2.4.[14]

ya u eva yajamānāyārātīyati | yaścainaṃ dveṣṭi tamevaitadebhiśca

lokairabhinidadhāti yadu cemāṃllokānati caturthamasyā eva sarvaṃ haratyasyāṃ hīme

sarve lokāḥ pratiṣṭhitāḥ kiṃ hi haradyadantarikṣaṃ harāmi divaṃ harāmīti

harettasmādasyā eva sarvaṃ harati

1.2.4.[15]

atha tṛṇamantardhāya praharati | nedanena vajreṇa saṃśitena pṛthivīṃ hinasānīti

tasmāttṛṇamantardhāya praharati

1.2.4.[16]

sa praharati | pṛthivi devayajanyoṣadhyāste mūlam mā hiṃsiṣamityuttaramūlāmiva

vā enāmetatkarotyādadānastāmetadāhauṣadhīnāṃ te mūlāni mā hiṃsiṣamiti vrajaṃ

gaca goṣṭhānamityabhinidhāsyannevaitadanapakrami kurute taddhyanapakrami

yadvraje 'ntastasmādāha vrajaṃ gaca goṣṭhānamiti varṣatu te dyauriti yatra vā asyai

khanantaḥ krūrīkurvantyapaghnanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayati tadadbhiḥ

saṃdadhāti tasmādāha varṣatu te dyauriti badhāna deva savitaḥ paramasyām

pṛthivyāmiti devamevaitatsavitāramāhāndhe tamasi badhāneti yadāha paramasyām

pṛthivyāmiti ṣatena pāśairityamuce tadāha yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ

dviṣmastamato mā maugiti yadi nābhicaredyadyu abhicaredamumato mā maugiti

brūyāt

1.2.4.[17]

atha dvitīyam praharati | apārarum pṛthivyai devayajanādbadhyāsamityararurha vai

nāmāsurarakṣasamāsa taṃ devā asyā apāghnanta tatho evainametadeṣo 'syā apahate

vrajaṃ gaca goṣṭhānaṃ varṣatu te dyaurbadhāna deva savitaḥ paramasyām pṛthivyāṃ

śatena pāśairyo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣmastamato mā maugiti

1.2.4.[18]

tamagnīdabhinidadhāti | araro divam mā papta iti yatra vai devā

ararumasurarakṣasamapāghnata sa divamapipatiṣattamagnirabhinyadadhādararo

divam mā papta iti sa na divamapattatho evainametadadhvaryurevāsmāllokādantareti

divo 'dhyagnīttasmādevaṃ karoti

1.2.4.[19]

atha tṛtīyam praharati | drapsaste dyām mā skannityayaṃ vāasyai drapso yamasyā

imaṃ rasa prajā upajīvantyeṣa te divam mā paptadityevaitadāha vrajaṃ gaca go ...

maugiti

1.2.4.[20]

sa vai triryajuṣā harati | trayo vā ime lokā ebhirevainame

tallokairabhinidadhātyaddhā vai tadyadime lokā addho tadyadyajustasmāttriryajuṣā

harati

1.2.4.[21]

tūṣṇīṃ caturtham | sa yadimāṃllokānati caturthamasti vā na vā tenaivaitaddviṣantam

bhrātṛvyamavabādhate 'naddhā vai tadyadimāṃllokānati caturthamasti vā na

vānaddho tadyattūṣṇīṃ tasmāttūṣṇīṃ caturtham

1.2.5.[1]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato devā anuvyamivāsuratha

hāsurā menire 'smākamevedaṃ khalu bhuvanamiti

1.2.5.[2]

te hocuḥ | hantemām pṛthivīṃ vibhajāmahai tāṃ vibhajyopajīvāmeti

tāmaukṣṇaiścarmabhiḥ paścātprāñco vibhajamānā abhīyuḥ

1.2.5.[3]

tadvai devāḥ śuśruvuḥ | vibhajante ha vā imāmasurāḥ pṛthivīm preta tadeṣyāmo

yatremāmasurā vibhajante ke tataḥ syāma yadasyai na bhajemahīti te yajñameva

viṣṇum puraskṛtyeyuḥ

1.2.5.[4]

te hocuḥ | anu no 'syām pṛthivyāmābhajatāstveva no 'pyasyām bhāga iti te hāsurā

asūyanta ivocuryāvadevaiṣa viṣnurabhiśete tāvadvo dadma iti

1.2.5.[5]

vāmano ha viṣnurāsa | taddevā na jihīḍire mahadvai no 'durye no

yajñasaṃmitamaduriti

1.2.5.[6]

te prāñcaṃ viṣṇuṃ nipādya | candobhirabhitaḥ paryagṛhṇangāyatreṇa tvā candasā

parigṛhṇāmīti dakṣiṇatastraiṣṭubhena tvā candasā parigṛhṇāmīti paścājjāgatena tvā

candasā parigṛhṇāmītyuttarataḥ

1.2.5.[7]

taṃ candobhirabhitaḥ parigṛhya | agnim purastātsamādhāya tenārcantaḥ

śrāmyantaścerustenemāṃ sarvām pṛthivīṃ samavindanta tadyadenenemāṃ sarvāṃ

samavindanta tasmādvedirnāma tasmādāhuryāvatī vedistāvatī pṛthivītyetayā hīmāṃ

sarvāṃ samavindantaivaṃ ha vā imāṃ sarvāṃ sapatnānāṃ samvṛṅkte nirbhajatyasyai

sapatnānya evametadveda

1.2.5[[.]]8

so 'yaṃ viṣṇurglānaḥ | candobhirabhitaḥ parigṛhīto 'gniḥpurastānnāpakramaṇamāsa sa

tata evauṣadhīnām mūlānyupamumloca

1.2.5.[9]

te ha devā ūcuḥ | kva nu viṣṇurabhūtkva nu yajño 'bhūditi te hocuścandobhirabhitaḥ

parigṛhīto 'gniḥ purastānnāpakramaṇamastyatraivānvicateti taṃ khananta

ivānvīṣustaṃtryaṅgule 'nvavindaṃstammāttryaṅgulā vediḥ syāttadu hāpi

pāñcistryaṅgulāmeva saumyasyadhvarasya vediṃ cakre

1.2.5.[10]

tadu tatha na kuryāt | oṣadhīnāṃ vai sa mūlānyupāṃlocattasmādoṣadhīnāmeva

mūlānyucettavai brūyādyannvevātra viṣṇumanvavindaṃstasmādvedirnāma

1.2.5.[11]

tamanuvidyottareṇa parigraheṇa paryagṛhṇan | sukṣmā cāsi śivā cāsīti dakṣiṇata

imāmevaitatpṛthivīṃ saṃvidya sukṣmāṃ śivāmakurvata syonā cāsi suṣadā cāsīti

paścādimāmevaitatpṛthivīṃ saṃvidya syonāṃ suṣadāmakurvatorjasvatī cāsi payasvatī

cetyuttarata imāmevaitatpṛthivīṃ saṃvidya rasavatīmupajīvanīyāmakurvata

1.2.5.[12]

sa vai triḥ pūrvam parigraham parigṛhṇāti | triruttaraṃ tatṣaṭ kṛtvaḥ ṣaḍvā ṛtavaḥ

saṃvatsarasya saṃvatsaro yajñaḥ prajāpatiḥ sa yāvāneva yajño yāvatyasya mātrā

tāvatamevaitatparigṛhṇāti

1.2.5.[13]

ṣaḍbhirvyāhṛtibhiḥ | pūrvam parigraha parigṛhṇāti ṣaḍbhiruttaraṃ taddvādaśa kṛtvo

dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro yajñaḥ prajāpatiḥ sa yāvāneva yajño

yāvatyasya mātrā tāvatamevaitatparigṛhṇāti

1.2.5.[14]

vyāmamātrī paścātsyādityāhuḥ | etāvānvai puruṣah\ puruṣasaṃmita hi tryaratniḥ

prācī trivṛddhi yajño nātra mātrāsti yāvatīmeva svayam manasā manyeta tāvatīṃ

kuryāt

1.2.5.[15]

abhito 'gnimaṃsā unnayati | yoṣā vai vedirvṛṣāgniḥ parigṛhya vai yoṣā vṛṣāṇaṃ śete

mithunamevaitatprajananaṃ kriyate tasmādabhito 'gnimaṃsā unnayati

1.2.5.[16]

sā vai paścādvarīyasī syāt | madhye saṃhvāritā punaḥ purastādurvyevamiva hi yoṣām

praśaṃsanti pṛthuśroṇirvimṛṣṭāntarāṃsā madhye saṃgrāḥyeti

juṣṭāmevaināmetaddevebhyaḥ karoti

1.2.5.[17]

sā vai prākpravaṇā syāt | prācī hi devānāṃ digatho udakpravaṇodīcī hi manuṣyāṇāṃ

digdakṣiṇataḥ purīṣam pratyudūhatyeṣā vai dikpitṝṇāṃ sā yaddakṣiṇāpravaṇā syāt

kṣipre ha yajamāno 'muṃ lokamiyāttatho ha yajamāno jyogjīvati tasmāddakṣiṇataḥ

purīṣam pratyudūhati purīṣavatīṃ kurvīta paśavo vai purīṣam

paśumatīmevaināmetatkurute

1.2.5.[18]

tām pratimārṣṭi | devā ha vai saṃgrāmaṃ saṃnidhāsyanta ste hocurhanta yadasyai

pṛthivyā anāmṛtaṃ devayajanaṃ taccandramasi nidadhāmahai sa yadi na ito 'surā

jayeyustata evārcantaḥ śrāmyantaḥ punarabhibhavemeti sa yadasyai pṛthivyā anāmṛtaṃ

devayajanamāsīttaccandramasi nyadadhata tadetaccandramasi kṛṣṇaṃ

tasmādāhuścandramasyasyai pṛthivyai devayajanamityapi ha vā

asyaitasmindevayajana iṣṭam bhavati tasmādvai pratimārṣṭi

1.2.5.[19]

sa pratimārṣṭi | purā krūrasya visṛpo virapśinniti saṃgrāmo vai krūraṃ saṃgrāme hi

krūraṃ kriyate hataḥ puruṣo hato 'śvaḥ śete purā hyetatsaṃgrāmānnyadadhata

tasmādāha purā krūrasya visṛpo virapśinnityudādāya pṛthivīṃ jīvadānumityudādāya

hi yadasyai pṛthivyai jīvamāsīttaccandramasi nyadadhata tasmādāhodādāya pṛthivīṃ

jīvadānumiti yāmairayaṃścandramasi svadhābhiriti yāṃ candramasi

brahmaṇādadhurityevaitadāha tāmu dhīrāso anudiśya yajanta ityeteno ha

tāmanudiśya yajante 'pi ha vā asyaitāsmindevayajana iṣṭam bhavati ya evametadveda

1.2.5.[20]

athāha prokṣaṇīrāsādayeti | vajro vai sphyo brāhmaṇaścemam purā

yajñamabhyajūgupatāṃ vajro vā āpastadvajramevaitadabhiguptyā āsādayati sa vā

uparyuparyeva prokṣaṇīṣu dhāryamāṇāsvatha sphyamudyacatyatha yannihita eva

sphyo prokṣaṇīrāsādayedvajro ha samṛceyātāṃ tatho ha vajro na samṛcete

tasmāduparyuparyeva prokṣanīṣu dhāryamāṇāsvatha sphyamudyacati

1.2.5.[21]

athaitāṃ vācaṃ vadati | prokṣaṇīrāsādayedhmam barhirupasādaya srucaḥ sammṛḍḍhi

patnīṃ saṃnahyājyenodehīti saṃpraiṣa evaiṣa sa yadi kāmayeta brūyādetadyadyu

kāmayetāpi nādriyeta svayamu hyevaitadvededamataḥ karma kartavyamiti

1.2.5.[22]

athodañcaṃ sphyam praharati | amuṣmai tvā vajram praharāmīti yadyabhicaredvajro

vai sphya stṛṇute haivainena

1.2.5.[23]

atha pāṇī avanenikte | yaddhyasyai krūramabhūttaddhyasyā etadahārṣīttasmātpāṇī

avanenikte

1.2.5.[24]

sa ye hāgra ījire | te ha smāvamarśa yajante te pāpīyāṃsa āsuratha ye nejire te

śreyāṃsa āsustato 'śraddhā manuṣyānviveda ye yajante pāpīyāṃsaste bhavanti ya u na

yajante śreyāṃsaste bhavantīti tata ito devānhavirna jagāmetaḥ pradānāddhi devā

upajīvanti

1.2.5.[25]

te ha devā ūcuḥ | bṛhaspatimāṅgirasamaśraddhā vai manuṣyānabidattebhyo vidhehi

yajñamiti sa hetyovāca bṛhaspatirāṅgirasaḥ kathā na yajadhva iti te hocuḥ kiṃ kāmyā

yajemahi ye yajante pāpīyāṃsaste bhavanti ya u na yajante śreyāṃsaste bhavantīti

1.2.5.[26]

sa hovāca | bṛhaspatirāṅgiraso yadvai śuśruma devānām pariṣūtaṃ tadeṣa yajño

bhavati yacūtāni havīṃṣi kLptā vedistenāvamarśamacāriṣṭa tasmātpāpīyāṃso 'bhūt

tenānavamarśa yajadhvaṃ tathā śreyāṃso bhaviṣyathetyā kiyata ityā barhiṣa

staraṇāditi barhiṣā ha vai khalveṣā śāmyati sa yadi purā barhihṣa

staraṇātkiṃcidāpadyeta barhireva tatstṛṇannapāsyedatha yadā barhi stṛṇantyapi

padābhitiṣṭhanti sa yo haivaṃ vidvānanavamarśaṃ yajate śreyānhaiva bhavati

tasmādanavamarśameva yajeta

1.3.1.[1]

sa vai srucaḥ sammārṣṭi | tadyatsrucaḥ sammārṣṭi yathā vai devānāṃ caraṇaṃ tadvā

anu manuṣyāṇāṃ tasmādyadāmanuṣyāṇām pariveṣaṇamupakLptam bhavati

1.3.1.[2]

atha pātrāṇi nirṇenijati | tairnirṇitya pariveviṣatyevaṃ vā eṣa devānāṃ yajño bhavati

yacūtāni havīṃṣi kLptāvedisteṣāmetānyeva pātrāṇi yatsrucaḥ

1.3.1.[3]

sa yatsammārṣṭi | nirṇenektyevainā etannirṇiktābhiḥ pracarāṇīti tadvai dvayenaiva

devebhyo nirṇenijatyekena manuṣyebhyo 'dbhiśca brahmaṇā ca devebhya āpo hi

kuśā brahma yajurekenaiva manuṣyebhyo 'dbhirevaivamvetannānā bhavati

1.3.1.[4]

atha sruvamādatte | tam pratapati pratyuṣṭaṃ rakṣaḥ pratyuṣṭā arātayo niṣṭaptaṃ

rakṣo niṣṭaptā arātaya iti vā

1.3.1.[5]

devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya

āsaṃgādbibhayāṃcakrustadyajñamukhādevaitannāṣṭrā rakṣāṃsyato 'pahanti

1.3.1.[6]

sa vā ityagrairantarataḥ sammārṣṭi | aniśito 'si sapatnakṣiditi yathānuparato

yajamānasya sapatnānkṣiṇuyādevametadāha vājinaṃ tvā vājedhyāyai sammārjmīti

yajñiyaṃ tvā yajñāya sammārjmītyevaitadāhaitenaiva sarvāḥ srucaḥ sammārṣṭi

vājinīṃ tveti srucaṃ tūṣṇīm prāśitraharaṇaṃ

1.3.1.[7]

sa vā ityagrairantarataḥ sammārṣṭīti | mūlairbāhyata itīva vā ayam prāṇa itīvodānaḥ

prāṇodānāvevaitaddadhāti tasmāditīvemāni lomānītīvemāni

1.3.1.[8]

sa vai sammṛjyasammṛjya pratapya pratapya prayacati | yathāvamarśaṃ

nirṇijyānavamarśamuttamam parikṣālayedevaṃ tattasmātpratapya pratapya prayacati

1.3.1.[9]

sa vai sruvamevāgre sammārṣṭi | athetarāḥ sruco yoṣā vai srugvṛṣā

sruvastasmādyadyapi bahvya iva striyaḥ sārdhaṃ yanti ya eva tāsvapi kumāraka iva

pumānbhavati sa eva tatra prathama etyanūcya itarāstasmātsruvamevāgre

sammārṣṭyathetarāḥ srucaḥ

1.3.1.[10]

sa vai tathaiva sammṛjyāt | yathāgniṃ nābhivyukṣedyathā yasmā

aśanamāhariṣyantsyāttam pātranirṇejanenābhivyukṣedevaṃ tattasmādu tathaiva

sammṛjyādyathāgniṃ nābhivyukṣetprāṅivaivotkramya

1.3.1.[11]

taddhaike | srukṣammārjanānyagnāvabhyādadhati vedasyāhābhūvantsruca ebhiḥ

samamārjiṣuridaṃ vai kiṃcidyajñasya nedidam bahmā aśanamāharettam

pātranirṇejanam pāyayedevaṃ tattasmādu parāsyedevaitāni

1.3.1.[12]

atha patnīṃ saṃnahyati | jaghanārdho vā eṣa yajñasya yatpatnī prāṅme

yajñastāyamāno yāditi yunaktyevaināmetadyuktā me yajñamanvāsātā iti

1.3.1.[13]

yoktreṇa saṃnahyati | yoktreṇa hi yogyaṃ yuñjantyasti vai patnyā amedhyaṃ

yadavācīnaṃ nābherathaitadājyamavekṣiṣyamāṇā bhavati tadevāsyā

etadyoktreṇāntardadhātyatha medhyenaivottarārdhanājyamavekṣate tasmātpatnīṃ

saṃnahyati

1.3.1.[14]

sa vā abhivāsaḥ saṃnahyati | oṣadhayo vai vāso varuṇyā

rajjustadoṣadhīrevaitadantardadhāti tatho haināmeṣā varuṇyā rajjurna hinasti

tasmādabhivāsaḥ saṃnahyati

1.3.1.[15]

sa saṃnahyati | adityai rāsnāsītīyaṃ vai pṛthivyaditiḥ seyaṃ devānām patnyesā vā

etasya patnī bhavati tadasyā etadrāsnāmeva karoti na rajjuṃ hiro vai rāsnā tāmevāsyā

etatkaroti

1.3.1.[16]

sa vai na granthim kuryāt | varuṇyo vai granthirvaruṇo ha patnīṃ

gṛhṇīyādyadgranthiṃ kuryāttasmānna granthiṃ karoti

1.3.1.[17]

ūrdhvamevodgūhati | viṣṇorveṣyo 'sīti sā vai na paścātprācī devānāṃ

yajñamanvāsīteyaṃ vai pṛthivyaditiḥ seyaṃ devānām patnī sā paścātprācī devānāṃ

yajñamanvāste taddhemāmabhyārohetsā patnī kṣipre 'muṃ lokamiyāttatho ha patnī

jyogjīvati tadasyā evaitannihnute tatho haināmiyaṃ na hinasti tasmādu dakṣiṇata

ivaivānvāsīta

1.3.1.[18]

athājyamavekṣate | yoṣā vai patnī reta ājyam mithunamevaitatprajananaṃ kriyate

tasmādājyamavekṣate

1.3.1.[19]

sāvekṣate | 'dabdhena tvā cakṣuṣāvapaśyāmītyanārttena

tvācakṣuṣāvapaśyāmītyevaitadāhāgnerjihvāsīti yadā vāetadagnau

juhvatyathāgnerjihvā ivottiṣṭhanti tasmādāhāgnerjihvasīti suhūrdevebhya iti sādhu

devebhya ityevaitadāha dhāmne dhāmne me bhava yajuṣe yajuṣa iti sarvasmai me

yajñāyaidhītyevaitadāha

1.3.1.[20]

athājyamādāya prāṅudāharati | tadāhavanīye 'dhiśrayati yasyāhavanīye havīṃṣi

śrapayanti sarvo me yajña āhavanīye śṛto 'sadityatha yadamutrāgre 'dhiśrayati

patnīṃ hyavakāśayiṣyanbhavati na hi tadavakalpate yatsāmi

pratyggharetpatnīmavakāśayiṣyāmītyatha yatpatnīṃ nāvakāśayedantariyāddha

yajñātpatnīṃ tatho ha yajñātpatnīṃ nāntareti tasmādu sārdhameva vilāpya

prāgudāharatyavakāśya patnīṃ yasyo patnī na bhavatyagra eva tasyāhavanīye

'dhiśrayati tattata ādatte tadantarvedyāsādayati

1.3.1.[21]

tadāhuḥ | nāntarvedyāsādayedato vai devānām patnīḥ samyājayantyavasabhā aha

devānām patnīḥ karoti paraḥpuṃso hāsya patnī bhavatīti tadu hovāca yājñavalkyo

yathādiṣṭam patnyā astu kastadādriyeta yatparaḥpuṃsā vā patnī syādyathā vā yajño

vediryajña ājyaṃ yajñādyajña nirmimā iti tasmādantarvedyevāsādayet

1.3.1.[22]

prokṣaṇīṣu pavitre bhavataḥ | te tata ādatte tābhyāmājyamutpunātyeko vā

utpavanasya bandhurmedhyamevaitatkaroti

1.3.1.[23]

sa utpunāti | savitustvā prasava utpunāmyacidreṇa pavitreṇa sūryasya raśmibhiriti so

sāveva bandhuḥ

1.3.1.[24]

athājyaliptābhyām pavitrābhyam | prokṣaṇīrutpunāti saviturvaḥ prasava utpu ...

bandhuḥtadyadājyaliptābhyām pavitrābhyām | prokṣanīrutpunāti tadapsu payo

dadhāti tadidamapsu payo hitamidaṃ hi yadā varṣatyathauṣadhayo jāyanta

oṣadhīrjagdhvāpaḥ pītvā tata eṣa rasaḥ sambhavati

tasmādu rasasyo caiva sarvatvāya

1.3.1.[25]

athājyamavekṣate | taddhaike yajamānamavakhyāpayanti tadu hovāca yājñavaklyaḥ

kathaṃ nu na svayamadhvaryavo bhavanti kathaṃ svayaṃ nānvāhuryatra bhūyasya

ivāśiṣaḥ kriyante kathaṃ nveṣāmatraiva śraddhā bhavatīti yāṃ vai kāṃ ca yajña

ṛtvija āśiṣamāśāsate yajamānasyaiva sā tasmādadhvaryurevāvekṣeta

1.3.1.[26]

so 'vekṣate | satyamṛ vai cakṣuḥ satyaṃ hi vai cakṣustasmādyadidānīṃ dvau

vivadamānāveyātāmahamadarśamahamaśrauṣamiti ya eva brūyādahamadarśamiti

tasmā eva śraddadhyāma tatsatyenaivaitatsamardhayati

1.3.1.[27]

so 'vekṣate | tejo 'si śukramasyamṛtamasīti sa eṣa satya eva mantrastejā hyetacukraṃ

hyetadamṛtaṃ hyetattatsatyenaivaitatsamardhayati

1.3.2.[1]

puruṣo vai yajñaḥ | puruṣastena yajño yadenam puruṣastanuta eṣa vai tāyamāno

yāvāneva puruṣastāvānvidhīyate tasmātpuruṣo yajñaḥ

1.3.2.[2]

tasyeyameva juhūḥ | iyamupabhṛdātmaiva dhruvā tadvā ātmana evemāni

sarvāṇyaṅgāni prabhavanti tasmādu dhruvāyā eva sarvo yajñaḥ prabhavati

1.3.2.[3]

prāṇa eva sruvaḥ | so 'yam prāṇaḥ sarvāṇyaṅgānyanusaṃcarati tasmādu sruvaḥ sarvā

anu srucaḥ saṃcarati

1.3.2.[4]

tasyāsāveva dyaurjuhūḥ | athedamantarikṣamupabhṛdiyamevadhruvā tadvā asyā

eveme sarve lokāḥ prabhavanti tasmādu dhruvāyā eva sarvo yajñaḥ prabhavati

1.3.2.[5]

ayameva sruvo yo 'yam pavate | so 'yamimāṃtsarvāṃllokānanupavate tasmādu sruvaḥ

sarvā anu srucaḥ saṃcarati

1.3.2.[6]

sa eṣa yajñastāyamāno | devebhyastāyata ṛtubhyaścandobhyo yaddhavistaddevānāṃ

yatsomo rājā yatpuroḍāśastattadādiśya gṛhṇātyamuṣme tvā juṣṭaṃ gṛhṇāmītyevamu

haiteṣām

1.3.2.[7]

atha yānyājyāni gṛhyante | ṛtubhyaścaiva tāni candobhyaśca gṛhyante

tattadanādiśyājyasyaiva rūpeṇa gṛhṇāti sa vai caturjuhvām gṛhṇātyaṣṭau kṛtva

upabhṛti

1.3.2.[8]

sa yaccaturjuhvāṃ gṛhṇāti | ṛtubhyastadgṛhṇāti prayājebhyo hi tadgṛhṇātyṛtavo hi

prayājāstattadanādiśyājyasyaiva rūpeṇa gṛhṇātyajāmitāyai jāmi ha kuryādyadvasantāya

tvā grīṣmāya tveti gṛhṇīyāttasmādanādiśyājyasyaiva rūpeṇa gṛhṇāti

1.3.2.[9]

atha yadaṣṭau kṛtva upabhṛti gṛhṇāti | candobhyastadgṛhṇātyanuyājebhyo hi

tadgṛhṇāti candāṃsi hyanuyājāstattadanādiśyājyasyaiva rūpeṇa gṛhṇātyajāmitāyai jāmi

ha kuryādyadgāyatryai tvā triṣṭubhe tveti gṛhṇīyāttasmādanādiśyājyasyaiva rūpeṇa

gṛhṇāti

1.3.2.[10]

atha yaccaturdhruvāyāṃ gṛhṇāti | sarvasmai tadyajñāya gṛhṇāti tattadanādiśyājyasyaiva

rūpeṇa gṛhṇāti kasmā u hyādiśedyataḥ sarvābhya eva devatābhyo 'vadyati

tasmādanādiśyājyasyaiva rūpeṇa gṛhṇāti

1.3.2.[11]

yajamāna eva juhūmanu | yo 'smā arātīyati sa upabhṛtamanvattaiva juhūmanvādya

upabhṛtamanvattaiva juhūrādya upabhṛtsa vai caturjuhvāṃ gṛhṇātyaṣṭau kṛtva

upabhṛti

1.3.2.[12]

sa yaccaturjuhvāṃ gṛhṇāti | attāramevaitatparimitataraṃ kanīyāṃsaṃ karotyatha

yadaṣṭau kṛtva upabhṛti gṛhṇātyādyamevaitadaparimitataram bhūyāṃsaṃ karoti

taddhi samṛddhaṃ yatrāttā kanīyānādyo bhūyān

1.3.2.[13]

sa vai caturjuhvāṃ gṛhṇan | bhūya ājyaṃ gṛhṇātyaṣṭau kṛtva upabhṛti gṛhṇankanīya

ājyaṃ gṛhṇāti

1.3.2.[14]

sa yaccaturjuhvāṃ gṛhṇan | bhūya ājyaṃ gṛhṇātyattāramevaitatparimitataraṃ

kanīyāṃsaṃ kurvaṃstasminvīryam balaṃ dadhātyatha yadaṣṭau kṛtva upabhṛti

gṛhṇankanīya ājyaṃ gṛhṇātyādyamevaitadaparimitataram bhūyāṃsaṃ

kurvaṃstamavīryamabalīyāṃsaṃ karoti tasmāduta rājāpārāṃ viśam

prāvasāyāpyekaveśmanaiva jināti tvadyathā tvatkāmayate tathā sacata eteno ha

tadvīryeṇa yajjuhvām bhūya ājyaṃ gṛhṇāti sa yajjuhvāṃ gṛhṇāti juhvaiva tajjuhoti

yadupabhṛti gṛhṇāti juhvaiva tajjuhoti

1.3.2.[15]

tadāhuḥ | kasmā u tarhyupabhṛti gṛhṇīyādyadupabhṛtā na juhotīti sa yaddhopabhṛtā

juhuyātpṛthagghaivemāḥ prajāḥ syurnaivāttā syānnādyaḥ syādatha yattajjuhveva

samānīya juhoti tasmādimā viśaḥ kṣatriyasyaiva vaśe sati vaiśyam paśava

upatiṣṭante 'tha yattajjuhveva samānīya juhoti tasmādyadota kṣatriyaḥ kāmayate

'thāha vaiśya mayi yatte paro nihitaṃ tadāhareti taṃ jināti tvadyathā tvatkāmayate

tathā sacata eteno hatadvīryeṇa

1.3.2.[16]

tāni vā etāni | candobhya ājyāni gṛhyante sa yaccaturjuhvāṃ gṛhṇāti gāyatryai

tadgṛhṇātyatha yadaṣṭau kṛtva upabhṛti gṛhṇāti triṣṭubjagatībhyāṃ tadgṛhṇātyatha

yaccaturdhruvāyāṃ gṛhṇātyanuṣṭubhe tadgṛhṇāti vāgvā anuṣṭubvāco vā idaṃ sarvam

prabhavati tasmādu dhruvāya eva sarvā yajñaḥ prabhavatīyam vā anuṣṭubasyai vā

idaṃ sarvam prabhavati tasmādu dhruvāyā eva sarvo yajñaḥ prabhavati

1.3.2.[17]

sa gṛhṇāti | dhāṃ nāmāsi priyaṃ devānāmityetadvai devānām priyatamaṃ dhāma

yadājyaṃ tasmādāha dhāma nāmāsi priyaṃ devānāmityanādhṛṣṭaṃ devayajanamasīti

vajro hyājyaṃ tasmādāhānādhṛṣṭaṃ devayajanamasīti

1.3.2.[18]

sa etena yajuṣā | sakṛjjuhvāṃ gṛhṇāti tristūṣṇīmetenaiva yajuṣā sakṛdupabhṛti

gṛhṇāti sapta kṛtvastūṣṇīmetenaiva yajuṣā sakṛddhruvāyāṃ gṛhṇāti tristūsṇīṃ

tadāhustristrireva yajuṣā gṛhṇīyātrivṛddhi yajña iti tadu nu sakṛtsakṛdevātro hyeva

trirgṛhītaṃ sampadyate

1.3.3.[1]

prokṣaṇīradhvaryurādatte | sa idhmamevāgre prokṣati kṛṣṇo 'syākhareṣṭho 'gnaye

tvā juṣṭam prokṣāmīti tanmedhyamevaitadagnaye karoti

1.3.3.[2]

atha vedim prokṣati | vedirasi barhiṣe tvā juṣṭām prokṣāmi

tanmedhyāmevaitadbarhiṣe karoti

1.3.3.[3]

athāsmai barhiḥ prayacati | tatpurastādgranthyāsādayati tatprokṣati barhirasi

srugbhyastvā juṣṭam prokṣāmi tanmedhyamevaitatsrugbhyaḥ karoti

1.3.3.[4]

atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyante | tābhiroṣadhīnām mūlānyupaninayatyadityai

vyundanamasītīyaṃ vai pṛthivyaditistadasyā evaitadoṣadhīnām mūlānyuponatti tā

imā ārdramūlā oṣadhayastasmādyadyapi śuṣkāṇyagrāṇi bhavantyārdrāṇyeva mūlāni

bhavanti

1.3.3.[5]

atha visraṃsya granthim | purastātprastaraṃ gṛhṇāti viṣṇo stupo 'sīti yajño vai

viṣṇustasyeyameva śikhā stupa etāmevāsminnetaddadhāti purastādgṛhṇāti

purastāddhyayaṃ stupastasmātpurastādgṛhṇāti

1.3.3.[6]

atha saṃnahanaṃ visraṃsayati | prakLptaṃ haivāsya strī vijāyata iti tasmātsaṃnahanaṃ

visraṃsayati taddakṣiṇāyāṃ śroṇau nidadhāti nīvirhaivāsyaiṣā dakṣiṇata iva hīyaṃ

nīvistasmāddakṣiṇāyāṃ śroṇau nidadhāti tatpunarabhicādayatyabhicanneva hīyaṃ

nīvistasmātpunarabhicādayati

1.3.3.[7]

atha barhi stṛṇāti | ayaṃ vai stupaḥ prastaro 'tha yānyavāñci lomāni tānyevāsya

yaditaram barhistānyevāsminnetaddadhāti tasmādbarhi stṛṇāti

1.3.3.[8]

yoṣā vai vediḥ | tāmetaddevāśca paryāsate ye ceme brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso

'nūcānāsteṣvevaināmetatparyāsīneṣvanagnāṃ karotyanagnatāyā eva tasmādbarhi

stṛṇāti

1.3.3.[9]

yāvatī vai vediḥ | tāvatī pṛthivyoṣadhayo

barhistadasyāmevaitatpṛthivyāmoṣadhīrdadhāti tā imā asyām pṛthivyāmoṣadhayaḥ

pratiṣṭhitāstasmādbarhi stṛṇāti

1.3.3.[10]

tadvai bahulaṃ stṛṇīyādityāhuḥ yatra vā asyai bahulatamā oṣadhayastadasyā

upajīvanīyatamaṃ tasmādbahulaṃ stṛṇīyāditi tadvai tadāhartaryevādhi trivṛtstṛṇāti

trivṛddhi yajño 'tho api pravarhaṃ stṛṇīyātstṛṇanti barhirānuṣagiti

tṛṣiṇābhyanūktamadharamūlaṃ stṛṇātyadharamūlā iva hīmā asyām

pṛthivyāmoṣadhayaḥ pratiṣṭhitāstasmādadharamūlaṃ stṛṇāti

1.3.3.[11]

sa stṛṇāti | ūrṇamradasaṃ tvā stṛṇāmi svāsasthāṃ devebhya iti sādhvīṃ devebhya

ityevaitadāha yadāhorṇamradasaṃ tveti svāsasthāṃ devebhya iti svāsadāṃ devebhya

ityevaitadāha

1.3.3.[12]

athāgniṃ kalpayati | śiro vai yajñasyāhavanīyaḥ pūrvo 'rdho vai śiraḥ

pūrvārdhamevaitadyajñasya kalpayatyuparyupari prastaraṃ dhārayaṅkalpayatyayaṃ vai

stupaḥ prastara etamevāsminnetatpratidadhāti tasmāduparyupari prastaraṃ

dhārayaṅkalpayati

1.3.3.[13]

atha paridhīnparidadhāti | tadyatparidhīnparidadhāti yatra vai devā agre 'gniṃ

hotrāya prāvṛṇata taddhovāca na vā ahamidamutsahe yadvo hotā syāṃ yadvo havyaṃ

vaheyaṃ trīnpūrvānprāvṛḍhvaṃ te prādhanviṣustānnu me 'vakalpayatātha

vāahametadutsākṣye yadvo hotā syāṃ yadvo havyaṃ vaheyamiti tatheti tānasmā

etānavākalpayaṃsta ete paridhayaḥ

1.3.3.[14]

sa hovāca | vajro vai tānvaṣaṭkāraḥ prāvṛṇagvajrādvai vaṣaṭkārādbibhemi yanmā

vajro vaṣaṭkāro na pravṛñjyādetaireva māparidhatta tathā mā vajro vaṣaṭkāro na

pravarkṣyatīti tatheti tametaiḥ paryadadhustaṃ na vajro vaṣaṭkāraḥ

rāvṛṇaktadvarmaivaitadagnaye nahyati yadetaiḥ paridadhāti

1.3.3.[15]

ta u haita ūcuḥ | idamu cedasmānyajñe yuṅkthāstvevāsmākamapi yajñe bhāga iti

1.3.3.[16]

tatheti devā abruvan | yadbahiṣparidhi skantsyati tadyuṣmāsu hutamatha yadva

uparyupari hoṣyanti tadvo 'viṣyatīti sa yadagnau juhvati tadenānavatyatha

yadenānuparyupari juhvati tadenānavatyatham yadbahiṣparidhi skandati tadeteṣu

hutaṃ tasmādu ha nāga iva skannaṃ syādimāṃ vai te prāviśanyadvā idaṃkiṃca

skandatyasyāmeva tatsarvam pratitiṣṭhati

1.3.3.[17]

sa skannamabhimṛśati | bhuvapataye svāhā bhuvanapataye svāhā bhūtānām pataye

svāhetyetāni vai teṣāmagnīnāṃ nāmāni yadbhuvapatirbhuvanapatirbhūtānām

patistadyathā vaṣaṭkṛtaṃ hutamevamasyaiteṣvagniṣu bhavati

1.3.3.[18]

taddhaike | idhmasyaivaitānparidhīnparidadhāti tadu tathā na kuryādanavakLptā ha

tasyaite bhavanti yānidhmasya paridadhātyabhyādhānāya hyevedhmaḥ kriyate tasyo

haivaite 'vakLptā bhavanti yasyaitānanyānāharanti paridhaya iti

tasmādanyānevāhareyuḥ

1.3.3.[19]

te vai pālāśāḥ syuḥ | brahma vai palāśo brahmāgniragnayo hi tasmātpālāśāḥ syuḥ

1.3.3.[20]

yadi pālāśānna vindet | atho api vaikaṅkatā syuryadi vaikaṅkatānna vindedatho api

kārṣmaryamayāḥ syuryadi kārṣmaryamayānna vindedatho api vailvāḥ syuratho

khādirā atho audumbarā ete hi vṛkṣā yajñiyāstasmādeteṣāṃ vṛkṣāṇām bhavanti

1.3.4.[1]

te vā ārdrāḥ syuḥ | etaddhyeṣāṃ jīvametena satejasa etena vīryavantastasmādārdrāḥ

syuḥ

1.3.4.[2]

sa madhyamamevāgre | paridhiṃ paridadhāti gandharvastvā viśvāvasuḥ paridadhātu

viśvasyāriṣṭyai yajamānasya paridhirasyagniriḍa īḍita iti

1.3.4.[3]

atha dakṣiṇām paridadhāti | indrasya bāhurasi dakṣiṇo viśvasya ariṣṭyai

yajamānasya paridhirasyagniriḍa īḍita iti

1.3.4.[4]

athottaram paridadhāti | mitrāvaruṇau tvottarataḥ paridhattāṃ dhruveṇa dharmaṇā

viśvasyāriṣṭyai yajamānasya paridhirasyagniriḍa īḍita ityagnayo hi

tasmādāhāgniriḍa īḍita iti

1.3.4.[5]

atha samidhamabhyādadhāti | sa madhyamamevāgre paridhimupaspṛṣati

tenaitānagre samindhe 'thāgnāvabhyādadhāti teno agnim pratyakṣaṃ samindhe

1.3.4.[6]

so 'bhyādadhāti | vītihotraṃ tvā kave dyumantaṃ samidhīmahi agne

bṛhantamadhvara ityetayā gāyatryā gāyatrīmevaitatsamindhe sā gāyatrī

samiddhānyāni candāṃsi samindhe candāṃsi samiddhānidevebhyo yajñaṃ vahanti

1.3.4.[7]

atha yāṃ dvitīyāṃ samidhamabhyādadhāti | vasantameva tayā samindhe sa vasantaḥ

samiddho 'nyānṛtūṃtsamindha ṛtavaḥ samiddhāḥ prajāśca prajanayantyoṣadhīśca

pacanti so 'bhyādadhāti samidasīti samiddhi vasantaḥ

1.3.4.[8]

athābhyādhāya japati | sūryastvā purastātpātu kasyāścidabhiśastyā iti guptyai vā

abhitaḥ paridhayo bhavantyathaitatsūryameva purastādgoptāraṃ karoti

netpurastānnāṣṭrā rakṣām\syabhyavacarāniti sūryo hi nāṣṭrāṇāṃ rakṣasāmapahantā

1.3.4.[9]

atha yāmevāmṛṃ tṛtīyāṃ samidhamabhyādadhāti | anuyājeṣu brāhmaṇameva tayā

samindhe sa brāhmaṇaḥ samiddho devebhyo yajñaṃvahati

1.3.4.[10]

atha stīrṇāṃ vedimupāvartate | sa dve tṛṇe ādāya tiraścī nidadhāti saviturbāhū stha

ityayaṃ vai stupaḥ prastaro'thāsyaite bhruvāveva tiraścī nidadhāti tasmādime

tiraścyau bhruvau kṣatraṃ vai prastaro viśa itaram barhiḥ kṣatrasya caiva viśaśca

vidhṛtyai tasmāttiraścī nidadhāti tasmādveva vidhṛtī nāma

1.3.4.[11]

tatprastaraṃ stṛṇāti | ūrṇamradasaṃ tvā stṛṇāmi svāsasthaṃ devebhya iti sādhuṃ

devebhya ityevaitadāha yadāhorṇamradasaṃ tveti svāsasthaṃ devebhya iti svāsadaṃ

devebhya ityevaitadāha

1.3.4.[12]

tamabhinidadhāti | ā tvā vasavo rudrā ādityāḥ sadantvityete vai trayā devā yadvasavo

rudrā ādityā ete tvāsīdantvityevaitadāhābhinihita eva savyena pāṇinā bhavati

1.3.4.[13]

atha dakṣiṇena juhūm pratigṛhṇāti | nediha purā nāṣṭrārakṣāṃsyāviśāniti brāhmaṇo

hi rakṣasāmapahantā tasmādabhinihita eva savyena pāṇinā bhavati

1.3.4.[14]

atha juhūm pratigṛhṇāti | ghṛtācyasi juhūrnāmneti ghṛtācīhi juhūrhi nāmnā sedam

priyeṇa dhāmnā priyaṃ sada āsīdeti ghṛtācyasyupabhṛnnāmnetyupabhṛtaṃ ghṛtācī

hyupabhṛddhi nāmnā sedam priyeṇa dhāmnā priyaṃ sada āsīdeti ghṛtācyasi dhruvā

nāmneti dhruvāṃ ghṛtācī hi dhruvā hi nāmnāsedam priyeṇa dhāmnā priyaṃ sada

āsīdeti priyeṇa dhāmnā priyaṃ sada āsīdeti yadanyaddhaviḥ

1.3.4.[15]

sa vā upari juhūṃ sādayati | adha itarāḥ srucaḥ kṣatraṃvai juhūrviśa itarāḥ srucaḥ

kṣatramevaitadviśa uttaraṃ karoti tasmāduparyāsīnaṃ kṣatriyamadhastādimāḥ prajā

upāsate tasmāduparijuhūṃ sādayatyadha itarāḥ srucaḥ

1.3.4.[16]

so 'bhimṛśati | dhruvā asadanniti dhruvā hyasadannṛtasya yonāviti yajño vā ṛtasya

yoniryajñe hyasadaṃstā viṣṇo pāhi pāhi yajñam pāhi yajñapatimiti tadyajamānamāha

pāhi māṃ yajñanyamiti tadapyātmānaṃ yajñānnāntareti yajño vai

viṣṇostadyajñāyaivaitatsarvam paridadāti guptyai tasmādāha tā viṣṇo pāhīti

1.3.5.[1]

indhe ha vā etadadhvaryuḥ | idhmenāgniṃ tasmādidhmo nāma

samindhesāmidhenībhirhotā tasmātsāmidhenyo nāma

1.3.5.[2]

sa āha | agnaye samidhyamānāyānubrūhītyagnaye hyetatsami

dhyamānāyānvāha

1.3.5.[3]

tadu haika āhuḥ | agnaye samidhyamānāya hotaranubrūhīti tadu tathā na brūyādahotā

vā eṣa purā bhavati yadaivainam pravṛṇīte 'tha hotā tasmādu brūyādagnaye

samidhyamānāyānubrūhītyeva

1.3.5.[4]

āgneyīranvāha | svayaivainametāddevatāyā samindhe gāyatrīranvāha gāyatraṃ vā

agneścandaḥ svenaivainametacandasāsamindhe vīryaṃ gāyatrī brahma gāyatrī

vīryeṇaivainametatsamindhe

1.3.5.[5]

ekādaśānvāha | ekādaśākṣarā vai triṣṭubbrahma gāyatrī kṣatraṃ

triṣṭubetābhyāmevainametadubhābhyāṃ vīryābhyāṃ samindhe tasmādekādaśānvāha

1.3.5.[6]

sa vai triḥ prathamāmanvāha | triruttamāṃ trivṛtprāyaṇā hi

yajñāstrivṛdudayanāstasmāttriḥ prathamāmanvāha triruttamāṃ

1.3.5.[7]

tāḥ pañcadaśa sāmidhenyaḥ saṃpadyante pañcadaśo vai vajro vīryaṃ vajro

vīryamevaitatsāmidhenīrabhisaṃpādayati tasmādetāsvanūcyamānāsu yaṃ

dviṣyāttamanguṣṭhābhyāmavabādhetedamahamamumavabādha iti tadenametena

vajreṇāvabādhate

1.3.5.[8]

pañcadaṣa vā ardhamāsya rātrayaḥ | ardhamāsaśo vai saṃvatsaro bhavanneti

tadrātrīrāpnoti

1.3.5.[9]

pañcadaśānāmu vai gāyatrīṇām | trīṇi ca śatāni ṣasṭiścākṣarāṇi trīṇi ca vai śatāni

ṣaṣṭiṣca saṃvatsarasyāhāni tadahānyāpnoti tadveva saṃvatsaramāpnoti

1.3.5.[10]

saptadaśa sāmidhenīḥ | iṣṭya anubrūyādupāṃśu tasyai devatāyai yajati yasyā iṣṭaṃ

nirvapati dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya pañcartava eṣa eva prajāpatiḥ saptadaśaḥ

sarvaṃ vai prajāpatistatsarveṇaiva taṃ kāmamanaparādhaṃ rādhnoti yasmai

kāmāyeṣṭiṃ nirvapatyupāṃśu devatām yajatyaniruktaṃ vā upāṃśu sarvaṃ vā

aniruktaṃ tatsarveṇaiva taṃ kāmamanaparādhaṃ rādhnoti ṣvasmai kāmāyeṣṭhiṃ

nirvapatyeṣa iṣṭerupacāraḥ

1.3.5.[11]

ekaviṃśatiṃ sāmidhenī | api darśapūrṇamāsayoranubrūyādityāhurdvādaśa vai māsāḥ

saṃvatsarasya pañcartavastrayo lokāstadviṃśatireṣa evaikaviṃśo ya eṣa tapati saiṣā

gatireṣā pratiṣṭhā tadetāṃ gatimetām pratiṣṭhāṃ gacati tasmādekaviṃśatimanubrūyāt

1.3.5.[12]

tā haitā gataśrerevānubrūyāt | ya icenna śreyāṃtsyāṃna pāpīyāniti yādṛśāya haiva sate

'nvāhustādṛṅvā haiva bhavati pāpīyānvā yasyaivaṃ viduṣa etā anvāhuḥ so eṣā

mīmāṃsaiva na tvevaitā anūcyante

1.3.5.[13]

trireva prathamāṃ triruttamāmanavānannanubrūyāt | trayo vā ime

lokāstadimānevaitallokāṃtsaṃtanotīmāṃllokāṃtspṛṇute traya ime puruṣe prāṇā

etamevāsminnetatsaṃtatamavyavacinnaṃ dadhātyetadanuvacanam

1.3.5.[14]

sa yāvadasya vacaḥ syāt | evamevānuvivakṣettasyaitasya paricakṣīta

sāmyavānyādanavānannanuvivakṣaṃstatkarma vivṛhyeta sā paricakṣā

1.3.5.[15]

sa yadyetannodāśaṃseta |

apyekaikāmevānavānannanubrūyāttadekaikayaivemāṃllokāṃtsaṃtanotyekaikayemāṃllo

kāṃtspṛṇute 'tha yatprāṇaṃ dadhāti gāyatrī vai prāṇaḥ sa yatkṛtsnāṃ gāyatrīmanvāha

tatkṛtsnaṃ prāṇaṃ dadhāti tasmādekaikāmevānavānannanubrūyāt

1.3.5.[16]

tā vai saṃtatā avyavacinnā anvāha | saṃvatsarasyaivaitadahorātrāṇi saṃtanoti tānīmāni

saṃvatsarasyāhorātrāṇi saṃtatānyavyavacinnāni pariplavante dviṣata u

caivaitadbhrātṛvyāya nopasthānaṃ karotyupasthānaṃ ha

kuryādyadasaṃtatāanubrūyāttasmādvai saṃtatā avyavacinnā anvāha

1.4.1.[1]

hiṃkṛtyānvāha | nāsāmā yajño 'stīti vā āhurna vā ahiṃkṛtya sāma gīyate ma

yaddhiṃkaroti taddhiṃkārasya rūpaṃ kriyate praṇavenaiva sāmno rūpamupagacatyo3ṃ

o3mityeteno hāsyaiṣa sarva eva sasāmā yajño bhavati

1.4.1.[2]

yadveva hiṃkaroti | prāṇo vai hiṃkāraḥ prāṇo hi vai hiṃkārastasmādapigṛhya nāsike na

hiṃkartuṃ śaknoti vācā vā ṛcamanvāha vākca vai prāṇaśca mithunaṃ

tadetatpurastānmithunam prajananaṃ kriyate sāmidhenīnāṃ tasmādvai hiṃkṛtyānvāha

1.4.1.[3]

sa vā upāṃśu hiṃkaroti | atha yaduccairhiṃkuryādanyataradeva kuryādvācameva

tasmādupāṃśu hiṃkaroti

1.4.1.[4]

sa vā eti ca preti cānvāha | gāyatrīmevaitadarvācīṃ ca parācīṃ ca yunakti parācyaha

devebhyo yajñaṃ vahatyarvācī manuṣyānavati tasmādvā eti ca preti cānvāha

1.4.1.[5]

yadveveti ca preti cānvāha | preti vai prāṇa etyudānaḥ prāṇodānāvevaitaddadhāti

tasmādvā eti ca preti cānvāha

1.4.1[[.]]6

yadveveti ca preti cānvāha | preti vai retaḥ sicyata eti prajāyate preti paśavo

vitiṣṭanta eti samāvartante sarvaṃ vā idameti ca preti ca tasmādvā eti ca preti

cānvāha

1.4.1.[7]

so 'nvāha | pra vo vājā abhidyava iti tannu preti bhavatyagna āyāhivītaya iti tadveti

bhavati

1.4.1.[8]

tadu haika āhuḥ | ubhayaṃ vā etatpreti sampadyata iti tadu tadātivijñānyamiva pra vo

vājā abhidyava iti tannu pretyagna āyāhi vītaya iti tadveti

1.4.1.[9]

so 'nvāha | pra vo vājā abhidyava iti tannu preti bhavati vājā ityannaṃ vai vājā

annamevaitadabhyanūktamabhidyava ityardhamāsā vā abhidyavo

'rdhamāsānevaitadabhyanūktaṃ haviṣmanta iti paśavo vai haviṣmantaḥ

paśūnevaitadabhyanūktam

1.4.1.[10]

ghṛtācyeti | videgho ha māthavo 'gniṃ vaiśvānaram mukhe babhāra tasya gotamo

rāhūgaṇa ṛṣiḥ purohita āsa tasmai ha smāmantryamāṇo na pratiśṛṇoti nenme

'gnirvaiśvānaro mukhānniṣpadyātā iti

1.4.1.[11]

tamṛgbhirhvayituṃ dadhre | vītihotraṃ tvā kave dyumantaṃ samidhīmahi agne

bṛhantamadhvare videgheti

1.4.1.[12]

sa na pratiśuśrāva | udagne śucayastava śukrā bhrājanta īrate tava jyotīṃṣyarcayo

videghā3 iti

1.4.1.[13]

sa ha naiva pratiśuśrāva | taṃ tvā ghṛtasnavīmaha ityevābhivyāharadathāsya

ghṛtakīrtāvevāgnirvaiśvānaro mukhādujjajvāla tam na śaśāka dhārayituṃ so 'sya

mukhānniṣpede saimām pṛthivīm prāpādaḥ

1.4.1.[14]

tarhi videgho māthava āsa | sarasvatyāṃ sa tata eva prāṅdahannabhīyāyemām pṛthivīṃ

taṃ gotamaśca rāhūgaṇo videghaśca māthavaḥ paścāddahantamanvīyatuḥ sa imāḥ

sarvā nadīratidadāha sadānīretyuttarādgirernirghāvati tāṃ haiva nātidadāha tāṃ ha

sma tām purā brāhmaṇā na tarantyanatidagdhāgninā vaiśvānareṇeti

1.4.1.[15]

tata etarhi | prācīnam bahavo brāhmaṇāstaddhākṣetrataramivāsa

srāvitaramivāsvaditamagninā vaiśvānareṇeti

1.4.1.[16]

tadu haitarhi | kṣetrataramiva brāhmaṇā u hi nūnamenadyajñairasiṣvadaṃtsāpi

jaghanye naidāghe samivaiva kopayati tāvacītānatidagdhā hyagninā vaiśvānareṇa

1.4.1.[17]

sa hovāca | videgho māthavaḥ kvāham bhavānītyata eva te prācīnam bhuvanamiti

hovāca saiṣāpyetarhi kosalavidehānām maryādā te hi māthavāḥ

1.4.1.[18]

atha hovāca | gotamo rāhūgaṇaḥ kathaṃ nu na āmantryamāṇo na pratyaśrauṣīriti sa

hovācāgnirme vaiśvānaro mukhe 'bhutsa nenme mukhānniṣpadyātai tasmātte na

pratiśrauṣamiti

1.4.1.[19]

tadu kathamabhūditi | yatraiva tvaṃ ghṛtasnavīmaha ityabhivyāhārṣīstadeva me

ghṛtakīrtāvagnirvaiśvānaro mukhādudajvālīttaṃ nāśakaṃ dhārayituṃ sa me

mukhānnirapādīti

1.4.1.[20]

sa yatsāmidhenīṣu ghṛtavat | sāmidhenameva tatsamevainaṃ tenendhe

vīryamevāsmindadhāti

1.4.1.[21]

tadu ghṛtācyeti | devāñjigāti sumnayuriti yajamāno vai sumnayuḥ sa hi devāñjigīṣati

sa hi devāñjighāṃsati tasmādāha devāñjigāti sumnayuriti saiṣāgneyī satyaniruktā

sarvaṃ vā aniruktaṃ sarveṇaivaitatpratipadyate

1.4.1.[22]

agna āyāhi vītaya iti | tadveti bhavati vītaya iti samantikamiva havā ime 'gre lokā

āsurityunmṛśyā haiva dyaurāsa

1.4.1.[23]

te devā akāmayanta | kathaṃ nu na ime lokā vitarāṃ syuḥ kathaṃ na idaṃ varīya iva

syāditi tānetaireva tribhirakṣarairvyanayanvītaya iti ta ime viṭūraṃ lokāstato

devebhyo varīyo 'bhavadvarīyo ha vā asya bhavati yasyaivaṃ viduṣa

etāmanvāhurvītaya iti

1.4.1.[24]

gṛṇāno havyadātaya iti | yajamāno vai havyadātirgṛṇāno yajamanāyetyevaitadāha ni

hotā satsi barhiṣītyagnirvai hotāyaṃ loko barhirasminnevaitalloke 'gniṃ dadhāti so

'yamasmiṃlloke 'gnirhitaḥ saiṣemameva lokamabhyanūktemamevaitayā lokaṃ jayati

yasyaivaṃ viduṣa etāmanvāhuḥ

1.4.1.[25]

taṃ tvā samidbhiraṅgira iti | samidbhirhyetamaṅgirasa aindhatāṅgira ityaṅgirā u

hyagnirghṛtena vardhayāmasīti tatsāmidhenam padaṃ samevainaṃ tenendhe

vīryamevāsmindadhāti

1.4.1.[26]

bṛhacocā yaviṣṭyeti | bṛhadu hyeṣa ṣocati samiddho yaviṣṭyeti yaviṣṭho

hyagnistasmādāha yaviṣṭhyeti saiṣitameva lokamabhyanūktāntarikṣalokameva

tasmādāgneyī satyaniruktānirukto hyeṣa loka etamevaitayā lokaṃ jayati yasyaivaṃ

viduṣa etāmanvāhuḥ

1.4.1.[27]

sa naḥ pṛthu śravāyyamiti | ado vai pṛthu yasmindevā etacravāyyaṃ yasmindevā acā

deva vivāsasītyaca deva vivāsasyetanno gamayetyevaitadāha

1.4.1.[28]

bṛhadagne suvīryāmiti | ado vai bṛhadyasmindevā etatsuvīryaṃ yasmindevāḥ

saiṣitameva lokamabhyanūktā divamevaitamevaitayā lokaṃ jayati yasyaivaṃ viduṣa

etāmanvāhuḥ

1.4.1.[29]

so nvāha | iḍenyo namasya itīḍenyo hyeṣa namasyo hyeṣatirastamāṃsi darṣata iti

tira iva hyeṣa tamāṃsi samiddho dadṛśe samagniridhyate vṛṣeti saṃ hīdhyate vṛṣā

vṛṣo agniḥ samidhyata iti saṃ hīdhyate

1.4.1.[30]

aśvo na devavāhana iti | aśvo ha vā eṣa bhūtvā devebhyo yajñaṃ vahati yadvai

netyṛcyomiti tattasmādāhāśvo na devavāhana iti

1.4.1.[31]

taṃ haviṣmanta īdata iti | haviṣmanto hyetaṃ manuṣyā īdate tasmādāha taṃ

haviṣmanta īḍata iti

1.4.1.[32]

vṛṣaṇaṃ tvā vayaṃ vṛṣanvṛṣaṇaḥ samidhīmahīti | saṃ hyenamindhate 'gne dīdyataṃ

bṛhaditi dīdayeva hyeṣa bṛhatsamiddhaḥ

1.4.1.[33]

taṃ vā etam | vṛṣaṇvantaṃ tricamanvāhāgneyyo vā etāḥ sarvāḥ sāmidhenyo

bhavantīndro vai yajñasya devatendro vṛṣaiteno hāsyaitāḥ sendrāḥ sāmidhenyo

bhavanti tasmādvṛṣaṇvantaṃ tricamanvāha

1.4.1.[34]

so 'nvāha | agniṃ dūtaṃ vṛṇīmaha iti devāśca vā asurāścobhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire

tāṃtspardhamānāṅgāyatryantarā tasthau yā vai sā gāyatryāsīdiyaṃ vai sā pṛthivīyaṃ

haiva tadantarā tasthau ta ubhaya eva vidāṃ cakruryatarānvai na iyamupāvartsyati te

bhaviṣyanti paretare bhaviṣyantīti tāmubhaya evopamantrayāṃ cakrire 'gnireva

devānāṃ dūta āsa saharakṣā ityasurarakśasamasurāṇāṃ sāgnimevānupreyāya

tasmādanvāhāgniṃ dūtaṃ vṛṇīmaha iti sa hi devānāṃ dūta āsīddhotāraṃ

viśvavedasamiti

1.4.1.[35]

tadu haike 'nvāhuḥ | hotā yo viśvavedasa iti nedaramityātmāna bravāṇīti tadu tathā

na brūyānmānuṣaṃ ha te yajñe kurvanti vyṛddhaṃ vai tadyajñasya yanmānuṣaṃ

nedvyṛddham yajñe karavāṇīti tasmādyathaivarcānūktamevānubrūyāddhotāraṃ

viśvavedasamityevāsya yajñasya sukratumityeṣa

hiyajñasyasukraturyadagnistasmādāhāsya yajñasya sukratumiti seyaṃ devānupāvavarta

tato devā abhavanparāsurā bhavati ha vā ātmanā parāsya sapatnā bhavanti yasyaivaṃ

viduṣa etāmanvāhuḥ

1.4.1.[36]

tāṃ vā aṣṭamīmanubrūyāt | gāyatrī vā eṣā nidānenāṣṭākṣarā vai gāyatrī

tasmādaṣṭamīmanubrūyāt

1.4.1.[37]

taddhaike | purastāddhāyye dadhatyannaṃ dhāyye mukhata idamannādyaṃ dadhma

iti vadantastadu tathā na kuryādanavakLptātasyaiṣā bhavati yaḥ purastāddhāyye

dadhāti daśamī vāhi tarhyekādaśī vā sampadyate tasyo haivaiṣāvakLptā bhavati

yasyaitāmaṣṭamīmanvāhustasmādupariṣṭādeva dhāyye dadhyāt

1.4.1.[38]

samidhyamāno adhvara iti | adhvaro vai yajñaḥ samidhyamāno yajña

ityevaitadāhāgniḥ pāvaka īḍya iti pāvako hyeṣa īḍyo hyeṣa śociṣkeśastamīmaha iti

śocantīva hyetasya keśāḥ samiddhasya samiddho agna āhutetyataḥ prācīnaṃ

sarvamidhmamabhyādadhyādyadanyatsamidho 'pavṛṅkta iva hyetaddhotāyadvā

anyatsamidha idhmasyātiricyate 'tiriktaṃ tadyadvai yajñasyātiriktaṃ dviṣantaṃ hāsya

tadbhrātṛvyamabhyatiricyate tasmādataḥ prācīnaṃ

sarvamidhmamabhyādadhyādyadanyatsamidhaḥ

1.4.1.[39]

devānyakṣi svadhvareti | adhvaro vai yajño devānyakṣi suyajñiyetyevaitadāha tvāṃ

hi havyavāḍasītyeṣa hi havyavāḍyadagnistasmādāha tvaṃ hi havyavāḍasītyā juhotā

duvasyatāgnim prayatyadhvare vṛṇīdhvaṃ havyavāhanamiti

sampreṣyatyevaitayājuhuta ca yajata ca yasmai kāmāya samaindhiḍhvaṃ

tatkurutetyevaitadāhāgnim prayatyadhvara ityadhvaro vai yajño 'gnim prayati yajña

ityevaitadāha vṛṇīdhvaṃ havyavāhanamityeṣa hi havyavāhano yadagnistasmādāha

vṛṇīdhvaṃ havyavāhanamiti

1.4.1.[40]

taṃ vā etam | adhvaravantaṃ tricamanvāha devānha vai yajñena yajamānāṃtsapatnā

asurā dudhūrṣāṃ cakruste dudhūrṣanta eva na śekurdhūrvituṃ te

parābabhūvustasmādyajño 'dhvaro nāma dudhūrṣanha vā enaṃ sapatnaḥ parābhavati

yasyaivaṃ viduṣo 'dhvaravantaṃ tricamanvāhuryāvadveva saumyenādhvareṇeṣṭvā

jayati tāvajjayati

1.4.2.[1]

etaddha vai devā agniṃ gariṣṭhe 'yuñjan | yaddhotṛtva idaṃ no havyaṃ vaheti

tametadgariṣṭhe yuktvopāmadanvīryavānvai tvamasyalaṃ vai tvametasmā asīti vīrye

samādadhato yathedamaṣyetarhi jñātīnāṃ yaṃ gariṣṭhe yuñjanti tamupamadanti

vīryavānvai tvamasyalaṃ vai tvametasmā asīti vīrye samādadhataḥ sa

yadamevāsmindadhāti

1.4.2.[2]

agne mahāṃ asi brāhmaṇa bhārateti | brahma hyagnistasmādāha brāhmaṇeti

bhāratetyeṣa hi devebhyo havyaṃ bharati tasmādbharato 'gnirityāhureṣa u vā imāḥ

prajāḥ prāṇo bhūtvā bibharti tasmādvevāha bhārateti

1.4.2.[3]

athārṣeyam pravaṇīte | ṛṣibhyaścaivainametaddevebhyaśca nivedayatyayam

mahāvīryo yo yajñam prāpaditi tasmādārṣeyam pravṛṇīte

1.4.2.[4]

parastādarvākpravṛṇīte | parastāddhyarvācyaḥ prajāḥ prajāyante jyāyasaspataya u

caivaitaṃ nihnuta idaṃ hi pitaivāgre 'tha putro 'tha

pautrastasmātparastādarvākpravṛṇīte

1.4.2.[5]

sa ārṣeyamuktvāha | deveddho manviddha iti devā hyetamagra aindhata tasmādāha

deveddha iti manviddha iti manurhyetamagra ainddha tasmādāha manviddha iti

1.4.2.[6]

ṛṣiṣṭuta iti | ṛṣayo hyetamagre stuvaṃstasmādāharṣiṣṭuta iti

1.4.2.[7]

viprānumadita iti | ete vai viprā yadṛṣaya ete hyetamanvamadaṃstasmādāha

viprānumadita iti

1.4.2.[8]

kaviśasta iti | ete vai kavayo yadṛṣaya ete hyetamaśaṃsaṃstasmādāha kaviśasta iti

1.4.2.[9]

brahmasaṃśita iti brahmasaṃśito hyeṣa ghṛtāhavana iti ghṛtāhavano hyeṣaḥ

1.4.2.[10]

praṇīryajñānāṃ rathīradhvarāṇāmiti | etena vai sarvānyajñānpraṇayanti ye ca

pākayajñā ye cetare tasmādāha praṇīryajñānāmiti

1.4.2.[11]

rathīradhvarāṇāmiti | ratho ha vā eṣa bhūtvā devebhyo yajñaṃ vahati tasmādāha

rathīradhvarāṇāmiti

1.4.2.[12]

atūrto hotā tūrṇirhavyavāḍiti | na hyetaṃ rakṣāṃsi taranti tasmādāhātūrto hoteti

tūrṇirhavyavāḍiti sarvaṃ hyeṣa pāpmānaṃ tarati tasmādāha tūrṇirhavyavāḍiti

1.4.2.[13]

āspātraṃ juhūrdevānāmiti | devapātraṃ vā eṣa yadagnistasmādagnau sarvebhyo

devebhyo juhvati devapātraṃ hyeṣa prāpnoti ha vai tasya pātraṃ yasya pātram

prepsyati ya evametadveda

1.4.2.[14]

camaso devapāna iti | camasena ha vā etena bhūtena devā bhakṣayanti tasmādāha

camaso devapāna iti

1.4.2.[15]

arāṃ ivāgne nemirdevāṃstvaṃ paribhūrasīti | yathārānnemiḥ sarvataḥ paribhūrevaṃ

tvaṃ devāṃtsarvataḥ paribhūrasītyevaitadāha

1.4.2.[16]

āvaha devānyajamānāyeti | tadasmai yajñāya devānāvoḍhavā āhāgnimagna āvaheti

tadāgneyāyājyabhāgāyāgnimāvoḍhvā āha somamāvaheti tatsaumyāyājyabhāgāya

somamāvoḍhavā āhāgnimāvaheti tadya eṣa ubhayatrācyuta āgneyaḥ puroḍāśo

bhavati tasmā agnimāvoḍhavā āha

1.4.2.[17]

atha yathādevatam | devāṃ ājyapāṃ āvaheti tatprayājānuyājānāvoḍhavā āha

prayājānuyājā vai devā ājyapā agniṃ hotrāyāvaheti tadagniṃ hotrāyāvoḍhavā āha svaṃ

mahimānamāvaheti tatsvam mahimānamāvoḍhavā āha vāgvā asya svo mahimā

tadvācamāvoḍhavā āhā ca vaha jātavedaḥ suyajā ca yajeti tadyā evaitaddevatā

āvoḍhavā āha tā evaitadāhā cainā vahānuṣṭhyā ca yajeti yadāha suyajā ca yajeti

1.4.2.[18]

sa vai tiṣṭhannanvāha | anvāha hyetadasau hyanuvākyā tadasāvevaitadbhūtvānvāha

tasmāttiṣṭhannanvāha

1.4.2.[19]

āsīno yājyāṃ yajati | iyaṃ hi yājyā tasmanna kaścana tiṣṭhanyājyāṃ yajatīyaṃ hi yājyā

tadiyamevaitadbhūtvā yajati tasmādāsīnā yājyāṃ yajati

1.4.3.[1]

yo ha vā agniḥ sāmidhenībhiḥ samiddhaḥ | atitarāṃ ha vai sa

itarasmādagnestapatyanavadhṛṣyo hi bhavatyanavamṛśyaḥ

1.4.3.[2]

sa yathā haivāgniḥ | sāmidhenībhiḥ samiddhastapatyevaṃ haiva brāhmaṇaḥ

sāmidhenīrvidvānanubruvaṃstapatyanavadhṛṣyo hi bhavatyanavamṛśyaḥ

1.4.3[[.]]3

so 'nvāha | prava iti prāṇo vai pravānprāṇamevaitayā saminddhe 'gna āyāhi vītaya

ityapāno vā etavānapānamevaita saminddhe bṛhacocā yaviṣṭhyetyudāno vai bṛhacocā

udānamevaitayā saminddhe

1.4.3.[4]

sa naḥ pṛthu śravāyyamiti | śrotraṃ vai pṛthu śravāyyaṃ śrotreṇa hīdamuru pṛthu

śṛṇoti śrotramevaitayā saminddhe

1.4.3.[5]

īḍenyo namasya iti | vāgvā īḍenyā vāgghīdaṃ sarvamīṭṭe vācedaṃ sarvamīḍitaṃ

vācamevaitayā saminddhe

1.4.3.[6]

aśvo na devavāhana iti | mano vai devavāhanam mano hīdam manasvinaṃ

bhūyiṣṭhaṃ vanīvāhyate mana evaitayā saminddhe

1.4.3.[7]

agne dīdyatam bṛhaditi | cakṣurvai dīdayeva cakṣurevaitayā saminddhe

1.4.3.[8]

agniṃ dūtaṃ vṛṇīmaha iti | ya evāyam madhyamaḥ prāṇaetamevaitayā samindhe sā

haiṣāntasthā prāṇānāmato hyanya ūrdhvāḥprāṇā ato 'nye 'vāñco 'ntasthā ha

bhavatyantastāmenam manyante ya evametāmantasthām prāṇānāṃ veda

1.4.3.[9]

śociṣkeśastamīmaha iti | śiśnaṃ vai śociṣkeśaṃ śiśnaṃ hīdaṃ śiśnam bhūyiṣṭhaṃ

śocayati śiśnamevaitayāsaminddhe

1.4.3[.1]0

samiddho agna āhuteti | ya evāyamavāṅprāṇa etamevaitayā saminddha ā juhotā

duvasyateti sarvamātmānaṃ saminddha ā nakhebhyo 'tho lomabhyaḥ

1.4.3.[11]

sa yadyenam prathamāyāṃ sāmidhenyāmanuvyāharet | tam prati brūyātprāṇaṃ vā

etadātmano 'gnāvādhāḥ prāṇenātmana ārttimāriṣyasīti tathā haiva syāt

1.4.3.[12]

yadi dvitīyasyāmanuvyāharet | tam prati brūyādapānaṃ vā etadātmano 'gnāvādhā

apānenātmana ārttimāriṣyasīti tathā haiva syāt

1.4.3.[13]

yadi tṛtīyasyāmanuvyāharet | tam prati brūyādudānaṃ vā ... udānenā ... syāt

1.4.3.[14]

yadi caturthyāmanuvyāharet | tam pratibrūyācrotraṃ vā etadātmano 'gnāvādhāḥ

śrotreṇātmana ārttimāriṣyasi badhiro bhaviṣyasīti tathā haiva syāt

1.4.3.[15]

yadi pañcamyāmanuvyāharet | tam prati brūyādvācaṃ vā etadātmano 'gnāvādhā

vācātmana ārttimāriṣyasi mūko bhavi ... syāt

1.4.3.[16]

yadi ṣaṣṭhyāmanuvyāharet | tam prati brūyānmano vā etadātmano 'gnāvādhā

manasātmana ārttimāriṣyasi manomuṣigṛhīto momughaścariṣyasīti tathā haiva syāt

1.4.3.[17]

yadi saptamyāṃ ... yāccakṣurvā etadātmano 'gnāvādhāścakṣuṣātmana

ārttimāriṣyasyandho bhavi ... syāt

1.4.3.[18]

yadyaṣṭamyām ... yānmadhyaṃ vā etatprāṇamātmano 'gnāvādhā madhyena

prāṇenātmana ārttimāriṣyasyuddhmāya mariṣyasīti tathā haiva syāt

1.4.3.[19]

yadi navamyāṃ ... yāciśnaṃ vā etadātmano 'gnāvādhāḥ śiśnenātmana ārttimāriṣyasi

klībo bhavi ... syāt

1.4.3.[20]

yadi daśamyāmanu ... yādavāñcaṃ vā etatprāṇamātmano 'gnāvādhā avācā

prāṇenātmana ārttimāriṣyasyapinaddho mariṣyasīti tathā haiva syāt

1.4.3.[21]

yadyekādaśyāma ... | yātsarvaṃ vā etadātmānamagnāvādhāḥ

sarveṇātmanārttirmāriṣyasi kṣipre 'muṃ lokameṣyasīti tathā haiva syāt

1.4.3.[22]

sa yathā haivāgnim | sāmidhenībiḥ samiddhamāpadyārttiṃ nyetyevaṃ haiva

brāhmaṇaṃ sāmidhenīrvidvāṃsaṃ samanubruvantamanuvyāhṛtyārttiṃ nyeti

1.4.4.[1]

taṃ vā etamagniṃ samaindhiṣata | samiddhe devebhyo juhavāmeti tasminnete eva

prathame āhutī juhotī manase caiva vāce ca manaśca haiva vākca yujau devebhyo

yajñaṃ vahataḥ

1.4.4[[.]]2

sa yadupāṃśu kriyate | tanmano devebhyo yajñaṃ vahatyatha yadvācā niruktaṃ

kriyate tadvāgdevebhyo yajñaṃ vahatyetadvā idaṃ dvayaṃ kriyate tadete

evaitatsaṃtarpayati tṛpte prīte devebhyo yajñaṃ vahāta iti

1.4.4.[3]

sruveṇa tamāghārayati | yaṃ manasa āghārayati vṛṣā hi mano vṛṣā hi sruvaḥ

1.4.4.[4]

srucā tamāghārayati | yaṃ vāca āghārayati yoṣā hi vāgyoṣā hi sruk

1.4.4.[5]

tūṣṇīṃ tamāghārayati | yaṃ manasa āghārayati na svāheti canāniruktaṃ hi mano

'niruktaṃ hyetadyattūṣṇīm

1.4.4.[6]

mantreṇa tamāghārayati | yaṃ vāca āghārayati niruktā hi vāṅnirukto hi mantraḥ

1.4.4.[7]

āsīnastamāghārayati | yam manasa āghārayati tiṣṭhṃstaṃ yaṃ vāce manaśca ha vai

vākca yujau devebhyo yajñaṃ vahato yataro vai yujorhrasīyānbhavatyupavahaṃ vai

tasmai kurvanti vāgvai manaso hrasīyasyaparimitataramiva hi manaḥ parimitatareva

hi vāktadvāca evaitadupavahaṃ karoti te sayujau devebhyo yajñaṃ

vahatastasmāttiṣṭhanvāca āghārayati

1.4.4.[8]

devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakrusta

etaddakṣiṇataḥ pratyudaśrayannucritamiva hi vīryaṃ

tasmāddakṣiṇatastiṣṭhannāghārayati sa yadubhayata āghārayati tasmādidam manaśca

vākca samānameva sannāneva śiro ha vai yajñasyaitayoranyatara

āghārayormūlamanyataraḥ

1.4.4.[9]

sruveṇa tamāghārayati | yo mūlaṃ yajñasya srucā tamāghārayati yaḥ śiro yajñasya

1.4.4.[10]

tūṣṇīṃ tamāghārayati | yo mūlam yajñasya tūṣṇīmiva hīdaṃmūlaṃ no hyatra

vāgvadati

1.4.4.[11]

mantreṇa tamāghārayati | yaḥ śiro yajñasya vāgghi mantraḥ śīrṣṇo hīyamadhi

vāgvadati

1.4.4.[12]

āsīnastamāghārayati | yo mūlaṃ yajñasya niṣaṇamiva hīdam mūlaṃ

tiṣṭhaṃstamāghārayati yaḥ śiro yajñasya tiṣṭhatīva hīdaṃ śiraḥ

1.4.4.[13]

sa sruveṇa pūrvamāghāramāghāryāha | agnimagnītsammṛḍhīti yathā

dhuramadhyūhedevaṃ tadyatpūrvamāghāramāghāray3atyadhyuhya hi dhuraṃ

yuñjanti

1.4.4.[14]

atha sammārṣṭi | yunaktyevainametadyukto devebhyo yajñaṃ vahāditi

tasmātsammārṣṭi parikrāmaṃ sammārṣṭi parikrāmaṃ hi yogyaṃ yuñjanti tristriḥ

sammārṣṭi trivṛddhi yajñaḥ

1.4.4.[15]

sa sammārṣṭi | agne vājajidvājaṃ tvā sariṣyantaṃ tvā vājajitaṃ sammārjmīti yajñaṃ

tvā vakṣyantaṃ yajñiyaṃ sammārjmītyevaitadāhāthopariṣṭāttūṣṇīṃ tristadyathā

yuktvā prājetprehi vahetyevamevaitatkaśayopakṣipati prehi devebhyo yajñaṃ vaheti

tasmādupariṣṭāttūṣṇīṃ tristadyadetadantareṇa karma kriyate tasmādidam manaśca

vākca samānameva sannāneva

1.4.5.[1]

sa srucottaramāghāramāghārayiṣyan | pūrveṇa srucāvañjaliṃ nidadhāti namo

devebhyaḥ svadhā pitṛbhya iti taddevebhyaścaivaitatpitṛbhyaścārtvijyaṃ

kariṣyannihnute suyame me bhūyāstamiti srucāvādatte subhare me bhuyāstam

bhartuṃ vāṃ śakeyamityevaitadāhāskannamadya devebhya ājyaṃ

sambhriyāsamityavikṣubdhamadya devebhyo yajñaṃ tanavā ityevaitadāha

1.4.5.[2]

aṅghraṇā viṣṇo mā tvāvakramiṣamiti | yajño vai viṣṇustasmā evaitannihnute mā

tvāvakramiṣamiti vasumatīmagne te cāyāmupastheṣamiti sādhvīmagne te

cāyāmupastheṣamityevaitadāha

1.4.5.[3]

viṣṇo sthānamasīti | yajño vai viṣṇustasyeva hyetadantika tiṣṭhati tasmādāha viṣṇo

sthānamasītīta indro vīryamakṛṇodityato hīndrastiṣṭhandakṣiṇato nāṣṭrā

rakṣāṃsyapāhaṃstasmādāheta indro vīryamakṛṇodityūrdhvo 'dhvara āsthādityadhvaro

vai yajña ūrdhvo yajña āsthādityevaitadāha

1.4.5.[4]

agne verhotraṃ verdūtyamiti | ubhayaṃ vā etadagnirdevānāṃ hotā ca dūtaśca

tadubhayaṃ viddhi yaddevānāmasītyevaitadāhāvatāṃ tvāṃ dyāvāpṛthivī ava tvaṃ

dyāvāpṛthivī iti nātra tirohitamivāsti sviṣṭakṛddevebhya indra ājyena

haviṣābhūtsvāhetīndro vai yajñasya devatā tasmādāhendra ājyeneti vāce vā

etamāghāramāghārayatīndro vāgityu vā āhustasmādvevāhendra ājyeneti

1.4.5.[5]

athāsaṃsparśayantsrucau paryetya | dhruvayā samanakti śiro vai yajñasyottara āghāra

ātmā vai dhruvā tadātmanyevaitaciraḥ pratidadhāti śiro vai yajñasyottara āghāraḥ

śrīrvai śiraḥ śrīrhi vai śirastasmādyo 'rdhasya śreṣṭho bhavatyasāvamuṣyārdhasya

śira ityāhuḥ

1.4.5.[6]

yajamāna eva dhruvāmanu | yo 'smā arātīyati sa upabhṛtamanu sa yaddhopabhṛtā

samaṇjyādyo yajamānāyārātīyati tasmiṃcriyaṃ dadhyāttadyajamāna evaitacriyaṃ

dadhāti tasmāddhruvayā samanakti

1.4.5.[7]

sa samanakti | saṃ jyotiṣā jyotiriti jyotirvā itarasyāmājyam bhavati jyotiritarasyāṃ te

hyetadubhe jyotiṣī saṃgacete tasmādevaṃ samanakti

1.4.5.[8]

athāto manasaścaiva vācaśca | ahambhadra uditam manaśca ha vai vākcāhambhadra

ūdāte

1.4.5.[9]

taddha mana uvāca | ahameva tvacreyo 'smi na vai mayā tvaṃ kiṃ canānabhigataṃ

vadasi sā yanmama tvaṃ kṛtānukarānuvartmāsyahameva tvacreyo 'smīti

1.4.5.[10]

atha ha vāguvāca | ahameva tvacreyasyasmi yadvai tvaṃ vetthāhaṃ

tadvijñapayāmyahaṃ saṃjñapayāmīti

1.4.5.[11]

te prajāpatiṃ pratipraśnameyatuḥ | sa prajāpatirmanasa evānūvāca mana eva tvacreyo

manaso vai tvaṃ kṛtānukarānuvartmāsi śreyaso vai pāpīyāṅkṛtānukaro 'nuvartmā

bhavatīti

1.4.5.[12]

sā ha vākparoktā visiṣmiye | tasyai garbhaḥ papāta sā ha

vākprajāpatimuvācāhavyavāḍevāhaṃ tubhyam bhūyāsaṃ yāṃ mā parāvoca iti

tasmādyatkiṃ ca prājāpatyaṃ yajñe kriyata upāṃśveva tatkriyate havyavāḍhi

vākprajāpataya āsīt

1.4.5.[13]

taddhaitaddevāḥ | retaścarmanvā yasminvā babhrustaddha smapṛcantyatreva tyāditi

tato triḥ sambabhūva tasmādapyātreyyā yoṣitainasvyetasyai hi yoṣāyai vāco devatāyā

ete sambhūtāḥ

1.5.1.[1]

sa vai pravarāyāśrāvayati | tadyatpravarāyāśrāvayati yajño vā āśrāvaṇaṃ

yajñamabhivyāhṛtyātha hotāram pravṛṇā iti tasmātpravarāyāśrāvayati

1.5.1.[2]

sa idhmasaṃnahanānyevābhipadyāśrāvayati | sa yadvānārabhy

a yajñamadhvaryurāśrāvayedvepano vā ha syādanyāṃ vārttimārcet

1.5.1.[3]

taddhaike | vede stīrṇāyai barhirabhipadyāśrāvayantīdhmasya vā

śakalamapacidyābhipadyāśrāvayantīdaṃ vai kiṃcidyajñasyedaṃ

yajñamabhipadyāśrāvayāma iti vadantastadu tathā na kuryādetadvai kiṃcidyajñasya

yairidhmaḥ saṃnaddho bhavatyagniṃ sammṛjanti tadveva khalu

yajñamabhipadyāśrāvayati tasmādidhmasaṃnahanānyevābhipadyāśrāvayet

1.5.1.[4]

sa āśrāvya | ya eva devānāṃ hotā tamevāgre pravṛṇite 'gnimeva tadagnaye

caivaitaddevebhyaśca nihnute yadahāgre 'gnim pravṛṇīte tadagnaye nihnute 'tha yo

devānāṃ hotā tamagre pravṛṇīte tadudevebhyo nihnute

1.5.1.[5]

sa āha | agnirdevo daivyo hotetyagnirhi devānāṃ hotā tasmādāhāgnirdevo daivyo

hoteti tadagnaye caiva devebhyaśca nihnute yadahāgre 'gnimāha tadagnaye nihnute

'tha yo devānāṃhotā tamagra āha tadu devebhyo nihnute

1.5.1.[6]

devānyakṣadvidvāṃścikitvāniti | eṣa vai devānanuvidvānyadagniḥ sa

enānanuvidvānanuṣṭhyā yakṣadityevaitadāha

1.5.1.[7]

manuṣvadbharatavaditi | manurha vā agre yajñeneje tadanukṛtyemāḥ prajā yajante

tasmādāha manuṣvaditi manoryajña ityu vā āhustasmādvevāha manuṣvaditi

1.5.1.[8]

bharatavaditi | eṣa hi devebhyo havyam bharati tasmādbharato 'gnirityāhureṣa u vā

imāḥ prajāḥ prāṇo bhūtvā bibharti tasmādvevāha bharatavaditi

1.5.1.[9]

athārṣeyam pravṛṇīte | ṛṣibhyaścaivainametaddevebhyaśca nivedayatyayam

mahāvīryo yo yajñam prāpaditi tasmādārṣeyam pravṛṇīte

1.5.1.[10]

parastādarvākpravṛṇīte | parastāddhyarvācyaḥ prajāḥ prajāyante jyāyasaspataya u

caivaitannihnuta idaṃ hi pitaivāgre 'tha putro 'tha

pautrastasmātparastādarvākpravṛṇite

1.5.1.[11]

sa ārṣeyamuktvāha | brahmaṇvaditi brahma hyagnistasmādāha brahmaṇvadityā ca

vakṣaditi tadyā evaitaddevatā āvoḍhavā āha tā evaitadāhā ca vakṣaditi

1.5.1[.1]2

brāhmaṇā asya yajñasya prāvitāra iti | ete vai brāhmaṇā yajñasyaprāvitāro ye 'nūcānā

ete hyenaṃ tanvata eta enaṃ janayanti tadu tebhyo nihnute tasmādāha brāhmaṇā asya

yajñasya prāvitāra iti

1.5.1.[13]

asau mānuṣa iti | tadimam mānuṣaṃ hotāraṃ pravṛṇīte hotā haiṣa purāthaitarhi

hotā

1.5.1.[14]

sa pravṛto hotā | japati devatā upadhāvati yathānuṣṭhyā devebhyo

vaṣaṭkuryādyathānuṣṭhyā devebhyo havyaṃ vahedyathā na hvaledevaṃ devatā

upadhāvati

1.5.1.[15]

tatra japati etatattvā deva savitarvṛṇata iti tatsavitāram prasavāyopadhāvati sa hi

devānām prasavitāgniṃ hotrāyeti tadagnaye caivaitaddevebhyaśca nihnute yadahāgre

'gnimāha tadagnaye nihnute 'tha yo devānāṃ hotā tamagra āha tadu devebhyo

nihnute

1.5.1.[16]

saha pitrā vaiśvānareṇeti | samatsaro vai pitā vaiśvānaraḥ

prajāpatistatsaṃvatsarāyaivaitatprajāpataye nihnute 'gne pūṣanbṛhaspate pra ca vada

pra ca yajetyanuvakṣyanvā etadyakṣyanbhavati tadaitābhya evaitaddevatābhyo

nihnute yūyamanubrūta yūyaṃ yajateti

1.5.1.[17]

vasūnāṃ rātau syāma | rudrāṇāmurvyāyāṃ svādityā aditaye syāmānehasa ityete vai

trayā devā yadvasavo rudrā ādityā eteṣāmabhiguptau syāmetyevaitadāha

1.5.1[.1]8

juṣṭāmadya devebhyo vācamudyāsamiti | juṣṭamadya devebhyo

'nūcyāsamityevaitadāha taddhi samṛddhaṃ yo juṣṭaṃ devebhyo 'nubravat

1.5.1.[19]

juṣṭām brahmabhya iti | juṣṭamadya brāhmaṇebhyo 'nūcyāsamityevaitadāha taddhi

samṛddham yo juṣṭam brāhmaṇebhyo 'nubravat

1.5.1.[20]

juṣṭāṃ narāśaṃsāyeti | prajā vai narastatsarvābhyaḥ prajābhya āha taddhi samṛddhaṃ

yaśca veda yaśca na sādhvanvavocatsādhvanvavocadityeva visṛjyante yadadya

hotṛvarye jihmaṃcakṣuḥ parāpatat agniṣṭatpunarābhriyājjātavedā vicarṣaṇiriti yathā

yānagre 'gnīnhotrāya prāvṛṇata te prādhanvannevaṃ yanme 'tra pravareṇāmāyi tanme

punarāpyāyayetyevaitadāha tatho hāsyaitatpunarāpyāyate

1.5.1.[21]

athādhvaryuṃ cāgnīdhaṃ ca sammṛśati | mano vā adhvaryurvāgghotā

tanmanaścaivaitadvācaṃ ca saṃdadhāti

1.5.1.[22]

tatra japati | ṣaṇmorvīraṃhasaspāntvagniśca pṛthivī cāpaśca vājaścāhaśca rātriścetyetā

mā devatā ārttergopāyantvityevaitadāha tasyo hi na hvalāsti yametā devatā

ārttergopāyeyuḥ

1.5.1.[23]

atha hotṛṣadanamupāvartate | sa hotṛṣadanādekaṃ tṛṇaṃ nirasyati nirastaḥ

parāvasuriti purāvasurha vai nāmāsurāṇāṃ hotā sa tamevaitaddhotṛṣadanānnirasyati

1.5.1.[24]

atha hotṛṣadana upaviśati | idamahamarvāvasoḥ sadane sīdāmītyarvāvasurvai nāma

devānāṃ hotā tasyaivaitatsadane sīdati

1.5.1.[25]

tatra japati viśvakarmastanūpā asi mā mo doṣiṣṭam mā mā hiṃsiṣṭameṣa vāṃ loka

ityudaṅṅejatyantarā vā etadāhavaniyaṃ ca gārhapatyaṃ cāste tadu tābhyāṃ nihnute mā

mo doṣiṣṭam mā mā hiṃsiṣṭamiti tathā hainametau na hiṃstaḥ

1.5.1.[26]

athāgnimīkṣamāṇo japati | viśve devāḥ śāstana mā yatheha hotā vṛto manavai

yanniṣadya pra me brūta bhāgadheyaṃ yathā vo yena pathā havyamā vo vahānīti

yathā yebhyaḥ pakvaṃ syāttānbrūyādvanu mā śāsta yathā va āhariṣyāmi yathā vaḥ

parivekṣyāmītyevamevaitaddeveṣu praśāsanamicate 'nu mā śāsta yathā vo 'nuṣṭhyā

vaṣaṭkuryāmanuṣṭyā havyaṃ vaheyamiti tasmādevaṃ japati

1.5.2.[1]

agnirhotā vettvagnerhotramiti agniridaṃ hotā vettvityevaitadāhāgnerhotramiti tasyo

hi hotraṃ vettu prāvitramiti yajño vai prāvitraṃ vettu yajñamityevaitadāha sādhu te

yajamāna devateti sādhu te yajamāna devatā yasya te 'gnirhotetyevaitadāha

ghṛtavatīmadhvaryo srucamāsyasveti tadadhvaryu prasauti sa yadekāmivāha

1.5.2.[2]

yajamāna eva juhūmanu | yo smā arātīyati sa upabhṛtamanu sa yaddve iva

brūyādyajamānāya dviṣantam bhrātṛvyam pratyudyāminaṃ kuryādattaiva

juhūmanvādya upabhṛtamanu sa yaddve iva brūyādattra ādyam pratyudyāminaṃ

kuryāttasmādekāmivaivāha

1.5.2.[3]

devayuvaṃ viśvavārāmiti | upastautyevaināmetanmahayatyeva yadāha devayuvaṃ

viśvavārāmitīḍāmahai devāṃ īḍenyānnamasyāma namasyānyajāma

yajñiyānitīḍāmahai tāndevānya īḍenyā namasyāma tānye namasyā yajāma yajñiyāniti

manuṣyā vā īḍenyāḥ pitaro namasyā devā yajñiyāḥ

1.5.2.[4]

yā vai prajā yajñe 'nanvābhaktāḥ | parābhūtā vai tā evamevaitadyā imāḥ prajā

aparābhūtatstā yajña ābhajati manuṣyānanu paśavo devānanu vayāṃsyoṣadhayo

vanaspatayo yadidaṃ kiñcaivamu tatsarvaṃ yajña ābhaktam

1.5.2.[5]

tā vā etāḥ | nava vyāhṛtayo bhavanti naveme puruṣe prāṇā etānevāsminnetaddadhāti

tasmānnava vyāhṛtayo bhavanti

1.5.2.[6]

yajño ha devebhyo 'pacakrāma | taṃ devā anvamantrayantā naḥśṛṇūpa na āvartasveti

so 'stu tathetyeva devānupāvavarta tenopāvṛttena devā ayajanta

teneṣṭvaitadabhavanyadidaṃ devāḥ

1.5.2.[7]

sa yadāśrāvayati | yajñamevaitadanumantrayata ā naḥ śṛnūpa na āvartasvetyatha

yatpratyāśrāvayati yajña evaitadupāvartate 'stu tatheti tenopāvṛttena retasā

bhūtenartvijaḥ sampradāyaṃ caranti yajamānena paro 'kṣṃ yathā pūrṇapātreṇa

sampradāyaṃ careyurevamanenartvijaḥ sampradāyaṃ caranti

tadvācaivaitatsampradāyaṃ caranti vāgghi yajño vāgu hi

retastadetenaivaitatsampradāyaṃ caranti

1.5.2.[8]

so 'nubrūhītyevoktvādhvaryuḥ | nāpavyāharenno eva

hotāpavyāharedāśrāvayatyadhvaryustadagnīdhaṃ yajña upāvartate

1.5.2.[9]

so 'gninnāpavyāharet | ā pratyāśrāvaṇātpratyāśrāvayatyagnīttatpunaradhvaryuṃ yajña

upāvartate

1.5.2.[10]

so 'dhvaryurnāpavyāharet | ā yajeti vaktoryajetyevādhvaryurhotre yajñaṃ

samprayacati

1.5.2.[11]

sa hotā nāpavyāharet | ā vaṣaṭkārāttaṃ vaṣaṭkāreṇāgnāveva yonau reto bhūtaṃ

siñcatyagnirvai yoniryajñasya sa tataḥ prajāyata iti nu haviryajñe 'tha saumye 'dhvare

1.5.2.[12]

sa vai grahaṃ gṛhītvādhvaryuḥ |

nāpavyāharedopākaraṇādupāvartadhvamityevādhvaryurudgātṛbhyo yajñaṃ

samprayacati

1.5.2.[13]

ta udgātāro nāpavyāhareyuḥ | ottamāyā eṣottametyevodgātāro hotre yajñaṃ

samprayacanti

1.5.2.[14]

sa hotā nāpavyāharet | ā vaṣaṭkārāttaṃ vaṣaṭkāreṇāgnāveva yonau reto bhūtaṃ

siñcatyagnirvai yoniryajñasya sa tataḥ prajāyate

1.5.2.[15]

sa yaddha so 'pavyāharet | yaṃ yajña upāvartate yathā pūrṇapātram parāsiñcedevaṃ ha

sa yajamānam parāsiñcetsa yatra haivamṛtvijaḥ saṃvidānā yajñena caranti sarvameva

tatra kalpate na muhyati tasmādevameva yajño bhartavyaḥ

1.5.2.[16]

tā vā etāḥ | pañca vyāhṛtayo bhavantyo śrāvayāstu śrauṣaḍyaja ye yajāmahe

vauṣaḍiti pāṅkto yajñaḥ pāṅktaḥpaśuḥ pañcartavaḥ saṃvatsarasyaiṣaikā yajñasya

mātraiṣā sampat

1.5.2.[17]

tāsāṃ saptadaśākṣarāṇi | saptadaśo vai prajāpatiḥ prajāpatiryajña eṣaikā yajñasya

mātraiṣā sampat

1.5.2.[18]

o śrāvayeti vai devāḥ | purovātaṃ sasṛjire 'stu śrauṣaḍityabhrāṇi samaplāvayanyajeti

vidyutaṃ ye yajāmaha iti stanayitnuṃ vaṣaṭkāreṇaiva prāvarṣayan

1.5.2.[19]

sa yadi vṛṣṭikāmaḥ syāt | yadīṣṭyā vā yajeta darśapūrṇamāsayorvaiva

brūyādvṛṣṭikāmo vā asmīti tatro adhvaryuṃ brūyātpurovātaṃ ca vidyutaṃ ca manasā

dhyāyetyabhrāṇi manasā dhyāyetyagnīdhaṃ stanayitnuṃ ca varṣaṃ ca manasā

dhyāyeti hotāraṃ sarvāṇyetāni manasā dhyāyeti brahmāṇaṃ varṣati haiva tatra

yatraivamṛtvijaḥ saṃvidānā yajñena caranti

1.5.2.[20]

o śrāvayeti vai devāḥ | virājamabhyājuhuvurastu śrauṣaḍiti

vatsamupāvāsṛjanyajetyudajayanye yajāmaha ityupāsīdanvaṣaṭkāreṇaiva

virājamaduhateyaṃ vai virāḍasyai vā eṣa doha evaṃ ha vā asmā iyaṃ

virāṭsarvāṅkāmānduhe ya evametaṃ virājo dohaṃ veda

1.5.3.[1]

ṛtavo ha vai prayājāḥ | tasmātpañca bhavanti pañca hyṛtavaḥ

1.5.3.[2]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhira etasminyajñe prajāpatau pitari

saṃvatsare 'smākamayaṃ bhaviṣyatyasmākamayam bhaviṣyatīti

1.5.3.[3]

tato devāḥ | arcantaḥ śrāmyantaścerurasta etānprayājāndadṛśustairayajanta

tairṛtūntsaṃvatsaram prājayannṛtubhyaḥ saṃvatsarātsapatnānantarāyaṃstasmātprajayāḥ

prajayā ha vai nāmaitadyatprayājā iti tatho evaiṣa etairṛtūntsaṃvatsaram

prayajatyṛtubhyaḥ saṃvatsarātsapatnānantareti tasmātprayājairyajate

1.5.3.[4]

te vā ājyahaviṣo bhavanti | vajro vā ājyametena vai devā

vajreṇājyenartūntsaṃvatsaram prājayannṛtubhyaḥ saṃvatsarātsapatnānantarāyaṃstatho

evaiṣa etena vajreṇājyenartūntsaṃvatsaram prajayatyṛtubhyaḥ

saṃvatsarātsapatnānantareti tasmādājyahaviṣo bhavanti

1.5.3.[5]

etadvai saṃvatsarasya svam payaḥ | yadājyaṃ tatsvenaivainametatpayasā devāḥ

svyakurvata tatho evainameṣa etatsvenaiva payasā svīkurute tasmādājyahaviṣo

bhavanti

1.5.3.[6]

sa yatraiva tiṣṭhanprayājebhya āśrāvayet | tata eva nāpakrāmetsaṃgrāmo vā eṣa

saṃnidhīyate yaḥ prayājairyajate yataro vai saṃyattayoḥ parājayate 'pa vai

saṃkrāmatyabhitarāmu vai jayaṅkrāmati tasmādabhitarāmabhitarāmeva

krāmedabhitarāmabhitarāmāhutīrjuhuyāt

1.5.3.[7]

tadu tathā na kuryāt | yatraiva tiṣṭhanprayājebhya āśrāvayettata eva

nāpakrāmedyatro eva samiddhatamam manyeta tadāhutīrjuhuyātsamiddhahomena

hyeva samṛddhā āhutayaḥ

1.5.3.[8]

sa āśrāvyāha | samidho yajeti tadvasantaṃ saminddhe sa vasantaḥ samiddho

'nyānṛtūntsaminddha ṛtavaḥ samiddhāḥ prajāśca prajanāyantyoṣadhīśca pacanti

tadveva khalu sarvānṛtūnnirāhātha yajayajetyevottarānāhājāmitāyai jāmi ha

kuryādyattanūnapātaṃ yajeḍo yajeti brūyāttasmādyajayajetyevottarānāha

1.5.3.[9]

sa vai samidho yajati | vasanto vai samidvasantameva taddevā avṛñjata

vasantātsapatnānantarāyanvasantamevaiṣa etadvṛṅkte vasantātsapatnānantareti

tasmātsamidho yajati

1.5.3.[10]

atha tanūnapātaṃ yajati | grīṣmo vai tanūnapādgrīṣmo hyāsām prajānāṃ tanūstapati

grīṣmameva taddevā avṛñjata grīṣmātsapatnānantarāyaṅgrīṣmamevaiṣa etadvṛṅkte

grīṣmātsapatnānantareti tasmāttanūnapātaṃ yajati

1.5.3.[11]

atheḍo yajati | varṣā vā iḍa iti hi varṣā iḍo yadidaṃ kṣudraṃ sarīsṛpaṃ

grīṣmahemantābhyāṃ nityaktam bhavati tadvarṣā īḍitamivānnamicamānaṃ carati

tasmādvarṣā iḍo varṣā eva taddevā avṛñjata varṣābhyaḥ sapatnānantarāyanvarṣā u

evaiṣa etadvṛṅkte varṣābhyaḥ sapatnānantareti tasmādiḍo yajati

1.5.3.[12]

atha barhiryajati | śaradvai barhiriti hi śaradbarhiryā imāoṣadhayo

grīṣmahemantābhyāṃ nityaktā bhavanti tā varṣā vardhante tāḥ śaradi barhiṣo rūpaṃ

prastīrṇāḥ śere ta!smācaradbarhiḥ śaradameva taddevā avṛñjata śaradaḥ

sapatnāntarāyaṃcaradamevaiṣa etadvṛṅkte śaradaḥ sapatnānantareti

tasmādbarhiryajati

1.5.3.[13]

atha svāhāsvāheti yajati | anto vai yajñasya svāhākāro 'nta ṛtūnāṃ hemanto

vasantāddhi parārddhyo 'ntenaiva tadantaṃ devā

avṛñjatāntenāntātsapatnānantarāyannanteno evaiṣa etadantaṃ vṛṅkte

'ntenāntātsapatnānantareti tasmātsvāheti yajati

1.5.3.[14]

tadvā etat | vasanta eva hemantātpunarasuretasmāddhyeṣa punrbhavati punarha vā

asmiṃloke bhavati ya evametadveda

1.5.3.[15]

sa vai vyattu vetviti yajati | ajāmitāyai jāmi ha kuryādyadvyantuvyntviti vaiva

yajedvetuvettviti vā vyantviti vai yoṣā vetviti vṛṣā mithunamevaitatprajananaṃ

kriyate tasmādvyantu vetviti yajati

1.5.3.[16]

atha caturthe prayāje samānayati barhiṣi | prajā vai brahīreta ājyaṃ

tatprajāsvevaitadretaḥ sicyate tena retasā siktenemāḥ prajāḥ punarabhyāvartam

prajāyante tasmāccaturtheprayāje samānayati barhiṣi

1.5.3.[17]

saṃgrāmo vā eṣa saṃnidhīyate | yaḥ prayājairyajate yataraṃ vai

saṃyattayormitramāgacati sa jayati tadetadupabhṛto 'dhi juhūm mitramāgacati tena

prajayati tasmāccaturthe prayāje samānayati barhiṣi

1.5.3.[18]

yajamāna eva juhūmanu | yo smā arātīyati sa

upabhṛtamanuyajamānāyaivaitaddviṣantam bhrātṛvyam baliṃ hārayatyattaiva

juhūmanvādya upabhṛtamanvattra evaitadādyam baliṃ hārayati tasmāccaturthe

prayāje samānayati

1.5.3.[19]

sa vā anavamṛśantsamānayati | sa yaddhāvamṛṣedyajamānaṃ dviṣatā

bhrātṛvyenāvamṛśedattāramādyenāvamṛśettasmādanavamṛśantsamānayati

1.5.3.[20]

athottarāṃ juhūmadhyūhati | yajamānamevaitadviṣati bhrātṛvye 'dhyūhatyattāramādye

'dhyūhati tasmāduttarāṃ juhūmadhyūhati

1.5.3[.2]1

devā ha vā ūcuḥ | hanta vijitamevānu sarvaṃ yajñaṃ saṃsthāpayāma yadi no

'surarakṣasānyāsajeyuḥ saṃsthita eva no yajñaṃ syāditi

1.5.3.[22]

ta uttame prayāje | svāhākāreṇaiva sarvaṃ yajñaṃ samasthāpayantsvāhāgnimiti

tadāgneyamājyabhāgaṃ samasthāpayantsvāhā somamiti tatsaumyamājyabhāgaṃ

samasthāpayantsvāhāgnimiti tadya eṣa ubhayatrācyuta āgneyaḥ puroḍāśo bhavati taṃ

samasthāpayan

1.5.3.[23]

atha yathādevataṃ | svāhā devā ājyapā iti

tatprayājānuyājāntsamasthāpayanprayājānuyājā vai devā ājyapā juṣāṇo agnirājyasya

vetviti tadagniṃ sviṣṭakṛtaṃ samasthāpayannagnirhi sviṣṭakṛtsa eṣo 'vyetarhi

tathaiva yajñaṃ saṃtiṣṭate yathaivainaṃ devāḥ samasthāpayaṃstasmāduttame prayāje

svāhāsvāheti yajati yāvanti havīṃṣi bhavanti vijitamevaitadanu sarvaṃ yajñaṃ

saṃsthāpayati tasmādyadata ūrdhvaṃ viloma yajñe kriyeta na tadādriyeta saṃsthito me

yajña iti ha vidyātsa haiṣa yajño yātayāmevāsa yathā vaṣaṭkṛtaṃ hutaṃ svāhākṛtaṃ

1.5.3.[24]

te devā akāmayanta | kathaṃ nvimaṃ yajñam punarāpyāyayemāyātayāmānaṃ kuryāma

tenāyātayāmnā pracaremeti

1.5.3.[25]

sa yajjuhvāmājyam pariśiṣṭamāsīt | yena yajñaṃ samasthāpayaṃstenaiva yathāpūrvaṃ

havīṃṣyabhyaghārayanpunarevaināni tadāpyāyayannayātayāmānyakurvannayātayāma

hyājyaṃ tasmāduttamam prayājamiṣṭvā yathāpūrvaṃ havīṃṣyabhighārayati

punarevaināni tadāpyāyayatyayātayāmāni karotyayātayāma hyājyaṃ tasmādyasya kasya

ca haviṣo 'vadyati punareva tadabhighārayati sviṣṭakṛta eva

tatpunarāpyāyatyayātayāma karotyatha yadā sviṣṭakṛte 'vadyati na tataḥ

punarabhighārayati no hi tataḥ kāṃ cana haviṣo 'gnāvāhutiṃ hoṣyanbhavati

1.5.4.[1]

sa vai samidho yajati | prāṇā vai samidhaḥ prāṇānevaitatsaminddhe prāṇairhyayam

puruṣaḥ samiddhastasmādabhimṛṣeti brūyādyadyupatāpī syātsa yadyuṣṇaḥ syādaiva

tāvacaṃseta samiddho hi sa tāvadbhavati yadyu śītaḥ syānnāśaṃseta

tatprāṇānevāsminnetaddadhāti tasmātsamidho yajati

1.5.4.[2]

atha tanūnapātaṃ yajati | reto vai tanūnapādreta evaitatsiñcati tasmāttanūnapātaṃ

yajati

1.5.4.[3]

atheḍo yajati | prajā ghā iḍo yadā vai retaḥ siktaṃ prajāyate 'tha

tadīḍitamivānnamicamānaṃ carati tatpraivaitajjanayati tasmādiḍo yajati

1.5.4.[4]

atha barhiryajati | bhūmā vai barhirbhūmānamevaitatprajanayati tasmādbarhiryajati

1.5.4.[5]

atha svāhāsvāheti yajati | hemanto vā ṛtūnāṃ svāhākāro hemanto hīmāḥ prajāḥ svaṃ

vaśamupanayate tasmāddhemanmlāyantyoṣadhayaḥ pra vanaspatīnām palāśāni

mucyante pratitirāmiva vayāṃsi bhavantyadhastarāmiva vayāṃsi patanti

vipatitalomeva pāpaḥ puruṣo bhavati hemanto hīmāḥ prajāḥ svaṃ vaśamupanayate

svāha vai tamardhaṃ kurute śriye 'nnādyāya yasminnardhe bhavati ya evametadveda

1.5.4.[6]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire te daṇḍairdhanurbhirna

vyajayanta te hāvijayamānā ūcurhanta vācyeva brahmanvijigīṣāmahai sa yo no vācaṃ

vyāhṛtām mithunena nānunikrāmātsa sarvam parājayātā atha sarvamitare jayāniti

tatheti devā abruvaṃste devā indramabruvanvyāhareti

1.5.4.[7]

sa indro 'bravīt | eko mamatyathāsmākameketītare 'bruvaṃstadu

tanmithunamevāvindanmithunaṃ hyekaścaikā ca

1.5.4.[8]

dvau mametīndro 'bravīt | athāsmākaṃ dve itītare 'bruvaṃstadu

tanmithunamevāvindanmithunaṃhi dvau ca dve ca

1.5.4.[9]

trayo mametīndro 'bravīt | athāsmākaṃ tisra itītare 'bruvaṃstadu

tanmithunamevāvindanmithunaṃ hi trayaśca tisraśca

1.5.4.[10]

catvāro mametīndro 'bravīt | athāsmākaṃ catasra itītare 'bruvaṃstadu

tanmithunamevāvindanmithunaṃ hi catvāraśca catasraśca

1.5.4.[11]

pañca mametīndro 'bravīt | tata itare mithunaṃ nāvindanno h

yata ūrdhvaṃ mithunamasti pañca pañceti hyevaitadubhayam

bhavati tato 'surāḥ sarvam parājayanta sarvasmāddevā

asurānajayantsarvasmātsapatnānasurānnirabhajan

1.5.4.[12]

tasmātprathame prayāja iṣṭe brūyāt | eko mametyekā tasya yamahaṃ dveṣmīti

yadyu na dviṣyādyo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣma iti brūyāt

1.5.4.[13]

dvau mameti dvitīye prayāje | dve tasya yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣma iti

1.5.4.[14]

trayo mameti tṛtīye prayāje | tisrastasya yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣma iti

1.5.4.[15]

catvāro mameti caturthe prayāje | catasrastasya yo 'smāndvesṭi yaṃca vayaṃ dviṣma

iti

1.5.4.[16]

pañca mameti pañcame prayāje | na tasya kiṃ cana yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ

dviṣma iti sa pañca pañcetyeva bhavanparābhavati tathāsya sarvaṃ saṃvṛṅkte

sarvasmātsapatnānnirbhajati ya evametadveda

1.6.1.[1]

ṛtavo ha vai deveṣu yajñe bhāgamīṣire | ā no yajñe bhajata mā no

yajñādantargatāstveva no 'pi yajñe bhāga iti

1.6.1.[2]

tadvai devā na jajñuḥ | ta ṛtavo deveṣvajānatsvasurānupāvartantāpriyāndevānāṃ

dviṣato bhrātṛvyān

1.6.1.[3]

te haitāmedhatumedhāṃ cakrire | yāmeṣāmetāmanuśṛṇvanti kṛṣanto ha smaiva pūrve

vapanto yanti lunanto 'pare mṛṇantaḥ śaśvaddhaibhyo 'kṛṣṭapacyā evauṣadhayaḥ

pecire

1.6.1.[4]

tadvai devānāmāga āsa | kanīya innvato dviṣandviṣate 'rātīyati

kimvetāvanmātramupajānīta yathedamito 'nyathāsaditi

1.6.1.[5]

te hocuḥ ṛtūnevānumantrayāmahā iti keneti prathamānevainānyajñe yajāmeti

1.6.1.[6]

sa hāgniruvāca | atha yanmām purā prathamaṃ yajatha kvāham bhavānīti na

tvāmāyatanāccyāvayāma iti te yadṛtūnabhihvayamānā

athāgnimāyatanānnācyāvayaṃstasmādagniracyuto na ha vā āyatanāccyavate

yasminnāyatane bhavati ya evametamagnimacyutaṃ veda

1.6.1.[7]

te devā agnimabruvan parehyenāṃstvamevānumantrayasveti sa hetyāgniruvāca 'rtevo

'vidaṃ vai vo deveṣu yajñe bhāgamiti kathaṃ no 'vida iti prathamāneva vo yajñe

yakṣyantīti

1.6.1.[8]

ta ṛtavo 'gnimabruvan | ā vayaṃ tvāmasmāsu bhajāmo yo no deveṣu yajñe

bhāgamavida iti sa eṣo 'gnirṛtuṣvābhaktaḥ samidho agne tanūnapādagna iḍo agne

barhiragne svāhāgnimityābhakto ha vai tasyām puṇyakṛtyāyāṃ bhavati yāmasya

samānobruvāṇaḥ karotyagnimate ha vā asmā agnimanta ṛtava oṣadhīḥ pacantīdaṃ

sarvaṃ ya evametamagnimṛtuṣvābhaktaṃ veda

1.6.1.[9]

tadāhuḥ | yaduttamānprayājānāvāhayantyatha

kasmādenānprathamānyajantītyuttamānhyenānyajñe 'vākalpayanprathamānvo

yajāmetyabruvaṃstasmāduttamānāvāhayanti prathamānyajanti

1.6.1.[10]

caturthena vai prayājena devāḥ | yajñamāpnuvaṃstam pañcamena

samasthāpayannatha yadata ūrdhvamasaṃsthitaṃ yajñasya svargameva tena lokaṃ

samāśnuvata

1.6.1.[11]

te svargaṃ lokaṃ yantaḥ | asurarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakruste 'gnim

purastādakurvata rakṣohaṇaṃ rakṣasāmapahantāramagniṃ madhyato 'kurvata

rakṣohaṇaṃ rakṣasāmapahantāramagnim paścādakurvata rakṣohaṇaṃ

rakṣasāmapahantāraṃ

1.6.1.[12]

sa yadyenānpurastāt | asurarakṣasānyāsisaṃkṣannagnireva tānyapāhanrakṣohā

rakṣasāmapahantā yadi madhyata āsisaṃkṣannagnireva tānyapāhanrakṣohā

rakṣasāmapahantā yadi paścādāsisaṃkṣannagnireva tānyapāhanrakṣohā

rakṣasāmapahantāta evaṃ sarvato 'gnibhirgupyamānāḥ svargaṃ lokaṃ samāśnuvata

1.6.1.[13]

tatho evaiṣa etat | caturthenaiva prayājena yajñamāpnoti tam pañcamena

saṃsthāpayatyatha yadata ūrdhvamasaṃsthitaṃ yajñasya svargameva tena lokaṃ

samaśnute

1.6.1.[14]

sa yadāgneyamājyabhāgaṃ yajati | agnimevaitatpurastātkurute rakṣohaṇaṃ

rakṣasāmapahantāramatha yadāgneyaḥ puroḍāṣo bhavatyagnimevaitanmadhyataḥ

kurute rakṣohaṇaṃ rakṣasāmapahantāramatha yadagniṃ sviṣṭakṛtaṃ

yajatyagnimevaitatpaścātkurute rakṣohaṇaṃ rakṣasāmapahantāraṃ

1.6.1.[15]

sa yadyenam purastāt | asurarakṣasānyāsisaṃkṣantyāgnereva tānyapahanti rakṣohā

rakṣasāmapahantā yadi madhyata asurarakṣasānyāsisaṃkṣantyagnireva tānyapahanti

rakṣohā rakṣasāmapahantā yadi paścādasurarakṣasānyāsisaṃkṣantyagnireva

tānyapahanti rakṣohā rakṣasāmapahantā sa evaṃ sarvato 'gnibhirgupyamānaḥ

svargaṃ lokaṃ samaśnute

1.6.1.[16]

sa yadyenam purastāt | yajñasyānuvyāharettam prati

brūyānmukhyāmārttimāriṣyasyandho vā badhiro vā bhaviṣyasītyetā vai mukhyā

ārttayastathā haiva syāt

1.6.1.[17]

yadi madhyato yajñasyānuvyāharet | tam prati brūyādaprajā apaśurbhaviṣyasīti prajā

vai paśavo madhyaṃ tathā haiva syāt

1.6.1.[18]

yadyantato yajñasyānuvyāharet | tam prati brūyādapratiṣṭhito daridraḥ kṣipre 'muṃ

lokameṣyasīti tathā haiva syāttasmāduha nānuvyāhārīva syāduta hyevaṃvitparo

bhavati

1.6.1.[19]

saṃvatsaraṃ ha vai prayājairjayañjayati | sa ha nvevainaṃ jayati yo 'sya dvārāṇi veda

kiṃ hi sa tairgṛhaiḥ kuryādyānantarato na vyavavidyādyathāsya te bhavanti tasya

vasanta eva dvāraṃ hemanto dvāraṃ taṃ vā etaṃ saṃvatsaraṃ svargaṃ lokam

prapadyate sarvaṃ vai saṃvatsaraḥ sarvaṃ vā akṣayyametena hāsyākṣayyaṃ sukṛtam

bhavatyakṣayyo lokaḥ

1.6.1.[20]

tadāhuḥ | kiṃdevatyānyājyānīti prājāpatyānīti ha brūyādanirukto vai

prajāpatiraniruktānyājyāni tāni haitāni yajamānadevatyānyeva yajamāno hyeva sve

yajñe prajāpatiretena hyuktā ṛtvijastanvate taṃ janayanti

1.6.1.[21]

sa ājyasyopastīrya | dvirhaviṣo 'vadāyāthopariṣṭādājyasyābhighārayati saiṣājyena

miśrāhutirhūyate yajamānena haivaiṣaitanmiśrā hūyate yadi ha vā api dūre sanyajate

yadyantike yathā haivānte sata iṣṭaṃ syādevaṃ haivaivaṃ viduṣa iṣṭam bhavati

yadyu hāpi bahviva pāpaṃ karoti no haiva bahirdhā yajñādbhavati ya evametadveda

1.6.2.[1]

yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha

yadenenāyopayaṃstasmaddyūpo nāma tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa

1.6.2.[2]

yajñena ha vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavanniti tamanveṣṭuṃ dadhrire

1.6.2.[3]

tercantaḥ śrāmyantaśceruḥ | śrameṇa ha sma vai taddevā jayanti yadeṣāṃ

jayyamāsarṣayaśca tebhyo devā vaiva prarocayāṃ cakruḥ svayaṃ vaiva dadhrire preta

tadeṣyāmo yato devāḥ svargaṃ lokaṃ samāśnuvateti te kim prarocate kim prarocata

iti ceruretpuroḍāśameva kūrmam bhūtvā sarpantaṃ teha sarva eva menire yaṃ vai

yajña iti

1.6.2.[4]

te hocuḥ | aśvibhyāṃ tiṣṭha sarasvatyai tiṣṭhendrāya tiṣṭheti sa sasarpaivāgnaye

tiṣṭheti tatastasthāvagnaye vāasthāditi tamagnāveva parigṛhya

sarvahutamajuhavurāhutirhidevānāṃ tata ebhyo yajñaḥ prārocata tamasṛjanta

tamatanvata so 'yam paro 'varaṃ yajño 'nūcyate pitaiva putrāya brahmacāriṇe

1.6.2.[5]

sa vā ebhyastatpuro 'dāśayat | ya ebhyo yajñam prārocayattasmātpurodāśaḥ purodāśo

ha vai nāmaitadyatpuroḍāśa iti sa eṣa ubhayatrācyuta āgneyo 'ṣṭākapālaḥ puroḍāśo

bhavati

1.6.2.[6]

sa na paurṇamāsaṃ haviḥ | nāmāvāsyamagnīṣomīya eva paurṇamāsaṃ haviḥ

sāṃnāyyamāmāvāsyaṃ yajña evaiṣa ubhayatrāvakLpto nedyajñādayānīti nveva

purastātpaurṇamāsasya kriyata evamvāmāvāsyasyaitannu tadyasmādatra kriyate

1.6.2.[7]

yadyu enamupadhāvet | iṣṭyā mā yājayetyetayaiva yājayedyatkāmā vā etamṛṣayo

'juhavuḥ sa ebhyaḥ kāmaḥ samardhyata yatkāmo ha vā etena yajñena yajate so 'smai

kāmaḥ samṛdhyate yasyai vai kasyai ca devatāyai havirgṛhyate 'gnau vai tasyai

yuhvatyagnā u ceddhoṣyantsyātkimanyasyai devatāyā ādiśettasmādagnaya eva

1.6.2.[8]

agnirvai sarvā devatāḥ | agnau hi sarvābhyo devatābhyo juhvati tadyathā sarvā devatā

upadhāvedevaṃ tattasmādagnaya eva

1.6.2.[9]

agnirvai devānāmaddhātamām | yam vā addhātamām manyeta

tamupadhāvettasmādagnaya eva

1.6.2.[10]

agnirvai devānāṃ mṛduhṛdayatamaḥ | yaṃ vai mṛduhṛdayatamam manyeta

tamupadhāvettasmādagnaya eva

1.6.2.[11]

agnirvai devānāṃ nediṣṭham | yaṃ vai nediṣṭhamupasartavyānām manyeta

tamupadhāvettasmādagnaya eva

1.6.2.[12]

sa yadīṣṭiṃ kurvīta | saptadaśa sāmidhenīranubrūyādupāṃśu devatāṃ yajati

taddhīṣṭirūpam mūrdhanvatyau yājyānuvākye syātāṃ vārtraghnāvājyabhāgau virājau

saṃyājye

1.6.3.[1]

tvaṣṭurha vai putraḥ | triśīrṣā ṣaḍakṣa āsa tasya trīṇyeva

mukhānyāsustadyadevaṃrūpa āsa tasmādviśvarūpo nāma

1.6.3.[2]

tasya somapānamevaikam mukhamāsa | surāpāṇamekamanyasmā a

!śanāyaikaṃ tamindro didveṣa tasya tāni śīrṣāṇi praciceda

1.6.3.[3]

sa yatsomapānamāsa | tataḥ kapiñjalaḥ samabhavattasmātsababhruka iva babhruriva

hi somo rājā

1.6.3.[4]

atha yatsurāpāṇamāsa | tataḥ kalaviṅkaḥ samabhavattasmātso 'bhimādyatka iva

vadatyabhimādyanniva hi surām pītvā vadati

1.6.3.[5]

atha yadanyasmā aśanāyāsa | tatastittiriḥ samabhavattasmātsa viśvarūpatama iva

santyeva ghṛstokā iva tvanmadhustokā iva tvatparṇeṣvāścutitā evaṃ rūpaṃ hi sa

tenāśanamāvayat

1.6.3.[6]

sa tvaṣṭā cukrodha | kuvinme putramavadhīditi so 'pendrameva somamājahre sa

yathāyaṃ somaḥ prasuta evamapendra evāsa

1.6.3.[7]

indro ha vā īkṣāṃ cakre | idaṃ vai mā somādantaryantīti sa yathā balīyānabalīyasa

evamanupahūta eva yo droṇakalaśe śukra āsa tam bhakṣayāṃ cakāra sa hainaṃ

jihiṃsa so 'sya viṣvaṅṅeva prāṇebhyo dudrāva mukhāddhaivāsya na dudrāvātha

sarvebhyo 'nyebhyaḥ prāṇebhyo 'dravattadadaḥ sautrāmaṇītīṣṭistasyāṃ

tadvyākhyāyate yathainaṃ devā abhiṣajyan

1.6.3.[8]

sa tvaṣṭā cukrodha kuvinme 'nupahūtaḥ somamababhakṣaditi sasvayameva

yajñaveśasa cakre sa yo droṇakalaśe śukraḥ pariśiṣṭa āsa ta pravartayāṃ

cakārendraśatrurvardhasveti so'gnimeva prāpya sambabhūvāntaraiva sambabhūvetyu

haika āhuḥ so 'gnīṣomāvevābhisambabhūva sarvā vidyāḥ sarvaṃ yaśaḥ

sarvamannādyaṃ sarvāṃ śrīṃ

1.6.3.[9]

sa yadvartamānaḥ samabhavat | tasmādvṛtro 'tha yadapātsamabhavattasmādahistaṃ

danuśca danāyūśca māteva ca piteva ca parijagṛhatustasmāddānava ityāhuḥ

1.6.3.[10]

atha yadabravīdindraśatrurvardhasveti | tasmādu hainamindra eva jaghānātha

yaddha śaśvadavakṣyadindrasya śatrurvardhasveti śaśvadu ha sa

evendramahaniṣyat

1.6.3.[11]

atha yadabravīdvardhasveti | tasmādu ha smeṣumātrameva tiryaṅvardhata

iśumātram prāṅkṣo vaivāvaraṃ samudraṃ dadhāvava pūrvaṃ sa yāvatsa āsa sahaiva

tāvadannāda āsa

1.6.3.[12]

tasmai ha sma pūrvāhṇe devāḥ | aśanamabhiharanti madhyandine manuṣyā aparāhṇe

pitaraḥ

1.6.3.[13]

sa vā indrastathaiva nuttaścaran | agnīṣomā upamantrayāṃ cakre 'gnīṣomau yuvaṃ

vai mama stho yuvayorahamasmi na yuvayoreṣa kiṃ cana kam ma imaṃ dasyuṃ

vardhayatha upa māvartethāmiti

1.6.3.[14]

tau hocatuḥ | kimāvayostataḥ syāditi tābhyāmetamagnīṣom īyamekādaśakapālam

puroḍāśaṃ niravapattasmādagnīṣomīya ekādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati

1.6.3.[15]

tāvenamupāvavṛtatuḥ | tāvanu sarve devāḥ preyuḥ sarvā vidyāḥ sarvaṃ yaśaḥ

sarvamannādyaṃ sarvā śrīsteneṣṭvendra etadabhavadyadidamindra eṣa u

paurṇamāsasya bandhuḥ sa yo haivaṃ vidvānpaurṇamāsena yajata etāṃ haiva śriyaṃ

gacatyevaṃ yaśo bhavatyevamannādo bhavati

1.6.3.[16]

tadveva khalu hato vṛtraḥ | sa yathā dṛtirniṣpīta evaṃ saṃlīnaḥ śiśye yathā

nirdhūtasakturbhastraivaṃ saṃlīnaḥ śiśye tamindro 'bhyādudrāva haniṣyan

1.6.3.[17]

sa hovāca | mā nu me prahārṣīstvaṃ vai tadetarhyasi yadahaṃ vyeva mā kuru

māmuyā bhūvamiti sa vai me 'nnamedhīti tatheti taṃ dvedhānvabhinattasya

yatsaumyaṃ nyaktamāsa taṃ candramasaṃ cakārātha yadasyāsuryamāsa tenemāḥ prajā

udareṇāvidhyattasmādāhurvṛtra eva tarhyannāda āsīdvṛtra etarhītīdaṃ hi

yadasāvāpūryate 'smādevaitallokādāpyāyate 'tha yadimāḥ prajā aśanamicante 'smā

evaitadvṛtrāyodarāya baliṃ haranti sa yo haivametaṃ vṛtramannādaṃ vedānādo haiva

bhavati

1.6.3.[18]

tā u haitā devatā ūcuḥ | yā imā agnīṣomāvanvājagmuragnīṣomau yuvaṃ vai no

bhūyiṣṭhabhājau stho yayorvāmidaṃ yuvayorasmānanvābhajatamiti

1.6.3.[19]

tau hocatuḥ | kimāvayostataḥ syāditi yasyai kasyai ca devatāyai havirnirvapāṃstadvām

purastādājyasya yajāniti tasmādyasyai kasyai ca devatāyai havirnirvapanti

tatpurastādājyabhāgāvagnīṣomābhyāṃ yajanti tanna saumye 'dhvare na paśau yasyai

kasyai ca devatāyai nirvapāniti hyabruvan

1.6.3.[20]

sa hāgniruvāca | mayyeva vaḥ sarvebhyo juhvatu tadvo 'haṃ mayyābhajāmīti

tasmādagnau sarvebhyo devebhyo juhvati tasmādāhuragniḥ sarvā devatā iti

1.6.3.[21]

atha ha soma uvāca | māmeva vaḥ sarvebhyo juhvatu tadvo 'haṃ mayyābhajāmīti

tasmātsomaṃ sarvebhyo devebhyo juhvati tasmādāhuḥ somaḥ sarvā devatā iti

1.6.3.[22]

atha yadindre sarve devāstasthānāḥ | tasmādāhurindraḥ sarvā devatā indraśreṣṭhā

devā ityetaddha vai devāstredhaikadevatyā abhavantsa yo haivametadvedaikadhā

haiva svānāṃ śreṣṭho bhavati

1.6.3.[23]

dvayaṃ vā idaṃ na tṛtīyamasti | ārdraṃ caiva śuṣkaṃ ca yacuṣkaṃ tadāgneyaṃ

yadārdraṃ tatsaumyamatha yadidaṃ dvayamevāpya kimetāvatkriyata

ityagnīṣomayorevājyabhāgāvagnīṣomayorupāṃśuyājo 'gnīṣomayoḥ puroḍāśo yadata

ekatamenaivedaṃ sarvamāpnotyatha kimetāvatkriyata ityagnīṣomayorhaivaitāvatī

vibhūtiḥ prajātiḥ

1.6.3.[24]

sūrya evāgneyaḥ | candramāḥ saumyo 'harevāgneyaṃ rātriḥ saumyā ya evāpūryate

'rdhamāsaḥ sa āgneyo yo 'pakṣīyate sa saumyaḥ

1.6.3.[25]

ājyabhāgābhyāmeva | sūryācandramasāvāpnotyupāṃśuyājenaivāhorātre āpnoti

puroḍāśenaivārdhamāsāvāpnotītyu haika āhuḥ

1.6.3.[26]

tadu hovācāsuriḥ | ājyabhāgābhyāmevāto yatame vā yatame vā dve

āpnotyupāṃśuyājenaivāto 'horātre āpnoti puroḍāśenaivāto 'rdhamāsāvāpnoti sarvaṃ

ma āptamasatsarvaṃ jitaṃ sarveṇa vṛtraṃ hanāni sarveṇa dviṣantaṃ bhrātṛvyaṃ

hanānīti tasmādvā etāvatkriyata iti

1.6.3.[27]

tadāhuḥ | kimidaṃ jāmi kriyate 'gnīṣomayorevājyasyāgnīṣomayoḥ puroḍāśasya

yadanantarhitaṃ tena jāmītyanena ha tvevājāmyājyasyetaram puroḍāśasyetaraṃ

tadanyadivetaramanyadivetaram bhavatyṛcamanūcya juṣāṇena yajatyṛcamanūcyarcā

yajati tadanyadivetaramanyadivetaram bhavatyanena ha tvevājāmyupāṃśvājyasya

yajatyuccaiḥ puroḍāśasya sa yadupāṃśu tatprājāpatyaṃ rūpaṃ

tasmāttasyānuṣṭubhamanuvākyāmanvāha vāgghyanuṣṭubvāgghi prajāpatiḥ

1.6.3.[28]

etena vai devāḥ | upāṃśuyājena yaṃyamasurāṇāmakāmayanta tamupatsarya vajreṇa

vaṣaṭkāreṇāghnaṃstatho evaiṣa etenopāṃśuyājena pāpmānaṃ dviṣantam

bhrātṛvyamupatsarya vajreṇa vaṣaṭkāreṇa hanti tasmādupāṃśuyājaṃ yajati

1.6.3.[29]

sa vā ṛcamanūcya juṣāṇena yajati tadanvimā anyataratodantāḥ prajāḥ prajāyante 'sthi

hyṛgasthi hi danto 'nyatarato hyetadasthi karoti

1.6.3.[30]

atharcamanūcyarcā yajati | tadanvimā ubhayatodantāḥ prajāḥ prajāyante 'sthi

hyṛgasthi hi danta ubhayato hyetadasthi karotyetā vā imā dvayyaḥ prajā

anyataratodantāścaivobhayatodantāśca sa yo haivaṃ vidvānagnīṣomayoḥ prajātiṃ

yajati bahurhaiva prajayā paśubhirbhavati

1.6.3.[31]

sa vai paurṇamāsenopavatsyan | na satrā suhita iva syāttenedamudaramasuryaṃ

vlinātyāhutibhiḥ prātardaivameṣa u paurṇamāsasyopacāraḥ

1.6.3.[32]

sa vai saṃpratyevopavaset | saṃprati vṛtraṃ hanāni saṃprati dviṣantam bhrātṛvyaṃ

hanānīti

1.6.3.[33]

sa vā uttarāmevopavaset | samiva vā eṣa kramate yaḥ saṃpratyupavasatyanaddhā vai

saṃkrāntayoryadītaro vetaramabhibhavatītaro vetaramatha ya uttarāmupavasati yathā

parāñcamāvṛttaṃ saṃpiṃṣyādapratyālabhamānaṃ so 'nyatoghātyeva syādevaṃ tadya

uttarāmupavasati

1.6.3.[34]

sa vai saṃpratyevopavaset | yathā vā anyasya hataṃ saṃpiṃṣyādevaṃ tadya

uttarāmupavasati so 'nyasyaiva kṛtānukaro 'nyasyopāvasāyī bhavati tasmādu

saṃpratyevopavaset

1.6.3.[35]

prajāpaterha vai prajāḥ sasṛjānasya | parvāṇi visasraṃsuḥ sa vai saṃvatsara eva

prajāpatistasyaitāni parvāṇyahorātrayoḥ saṃdhī paurṇamāsī cāmāvāsyā cartumukhāni

1.6.3.[36]

sa visrastaiḥ parvabhiḥ | na śaśāka saṃhātuṃ tametairhaviryajñairdevā

abhiṣajyannagnihotreṇaivāhorātrayoḥ saṃdhī tatparvābhiṣajyaṃstatsamadadhuḥ

paurṇamāsena caivāmāvāsyena ca paurṇamāsīṃ cāmāvāsyāṃ ca

tatparvābhiṣajyaṃstatsamadadhuścāturmāsyairevartumukhāni

tatparvābhiṣajyaṃstatsamadadhuḥ

1.6.3.[37]

sa saṃhitaiḥ parvābhiḥ | idamannādyamabhyuttasthau yadidam prajāpaterannādyaṃ sa

yo haivaṃ vidvāntsaṃpratyupavasati saṃprati haiva prajāpateḥ parva bhiṣajyatyavati

hainaṃ prajāpatiḥ sa evamevānnādo bhavati ya evaṃ vidvāntsaṃpratyupavasati

tasmādu saṃpratyevopavaset

1.6.3.[38]

cakṣuṣī ha vā ete yajñasya yadājyabhāgau | tasmātpurastājjuhoti purastāddhīme

cakṣuṣī tatpurastādevaitaccakṣuṣī dadhāti tasmādime purastāccakṣuṣī

1.6.3.[39]

uttarārdhapūrvārdhe haike | āgneyamājyabhāgaṃ juhvati dakṣiṇārdhapūrvārdhe

saumyamājyabhāgametatpurastāccakṣuṣī dadhma iti vadantastadu tadāvijñānyamiva

havīṃṣi ha vā ātmā yajñasya sa yadeva purastāddhaviṣāṃ juhoti tatpurastāccakṣuṣī

dadhāti yatro eva samiddhatam manyeta tadāhutīrjuhuyātsamiddhahomena hyeva

samṛddhā āhutayaḥ

1.6.3.[40]

sa vā ṛcamanūcya juṣāṇena yajati | tasmādime asthantsatyanasthike cakṣuṣī āśliṣṭe

atha yadṛcamanūcyarcā yajedasthi haiva kuryānna cakṣuḥ

1.6.3.[41]

te vā ete | agnīṣomayoreva rūpamanvāyatte yacuklaṃ tadāgneyaṃ yatkṛṣṇaṃ

tatsaumyaṃ yadi vetarathā yadeva kṛṣṇaṃ tadāgneyaṃ yacuklaṃ tatsaumyaṃ yadeva

vīkṣate tadāgneyaṃ rūpaṃ śuṣke iva hi vīkṣamāṇasyākṣiṇī bhavataḥ śuṣkamiva

hyāgneyaṃyadeva svapiti tatsaumyaṃ rūpamārdre iva hi suṣupuṣo 'kṣiṇī bhavata

ārdra iva hi soma ājarasaṃ ha vā asmiṃ loke cakṣuṣmānbhavati

sacakṣuramuṣmiṃloke sambhavati ya evametau cakṣuṣī ājyabhāgau veda

1.6.4.[1]

indro ha yatra vṛtrāya vajram prajahāra | so 'balīyānmanyamāno nāstṛṣītīva

bibhyannilayāṃ cakre sa parāḥ parāvato jagāma devā ha vai vidāṃ cakrurhato vai

vṛtro 'thendro nyaleṣṭeti

1.6.4.[2]

tamanveṣṭuṃ dadhrire | agnirdevatānāṃ hiraṇyastūpa ṛṣīṇām bṛhatī candasāṃ

tamagniranuviveda tenaitāṃ rātriṃ sahājagāma sa vai devānāṃ vasurvīro hyeṣām

1.6.4.[3]

te devā abruvan | amā vai no 'dya vasurvasati yo naḥ prāvātsīditi tābhyāmetadyathā

jñātibhyāṃ vā sakhibhyāṃ vā sahāgatābhyāṃ samānamodanam pacedajaṃ vā tadaha

mānuṣaṃ havirdevānāmevamābhyāmetatsamānaṃ havirniravapannaindrāgnaṃ

dvādaśakapālam puroḍāśaṃ tasmādaindrāgno dvādaśakapālaṃ puroḍāśo bhavati

1.6.4.[4]

sa indro 'bravīt | yatra vai vṛtrāya vajram prāharaṃ tadvyasmaye sa kṛśa ivāsmi na

vai medaṃ dhinoti yanmā dhinavattanme kuruteti tatheti devā abruvan

1.6.4.[5]

te devā abruvan | na vā imamanyatsomāddhinuyātsomamevāsmai sambharāmeti

tasmai somaṃ samabharanneṣa vai somo rājā devānāmannaṃ yaccandramāḥ sa

yatraiṣa etāṃ rātriṃ na purastānna paścāddadṛśe tadimaṃ lokamāgacati sa

ihaivāpaścauṣadhīśca praviśati sa vai devānāṃ vasvannaṃ hyeṣāṃ tadyadeṣa etāṃ

rātrimihāmā vasati tasmādamāvāsyā nāma

1.6.4.[6]

taṃ gobhiranuviṣṭhāpya samabharan | yadoṣadhīrāśnaṃstadoṣadhibhyo yadapo

'pibaṃstadadbhyastamevaṃ saṃbhṛtyātacya tīvrīkṛtya tamasmai prāyacan

1.6.4.[7]

so 'bravīt | dhinotyeva medaṃ neva tu mayi śrayate yathedam mayi śrayātai

tathopajānīteti taṃ śṛtenaivāśrayan

1.6.4.[8]

tadvā etat samānameva satpaya eva sadindrasyaiva sattatpunarnānevācakṣate

yadabravīddhinoti meti tasmāddadhyatha yadenaṃ śṛtenaivāśrayaṃstasmācūtaṃ

1.6.4.[9]

sa yathāṃśurāpyāyet | evamāpyāyatāpa pāpmānaṃ harimāṇamahataiṣa u āmāvāsyasā

bandhuḥ sa yo haivaṃ vidvāntsaṃnayatyevaṃ haiva prajayā paśubhirāpyāyate 'pa

pāpmānaṃ hate tasmādvai saṃnayet

1.6.4.[10]

tadāhuḥ | nāsomayājī saṃnayetsomāhutirvā eṣā

sānavaruddhāsomayājinastasmānnāsomayājī sanayediti

1.6.4.[11]

tadu sameva nayet | nanvatrāntareṇa śuśruma somena nu mā yājayatātha ma

etadāpyāyanaṃ saṃbhariṣyathetyabravīditi na vai medaṃ dhinoti yanmā

dhinavattanme kuruteti tasmā etadāpyāyanaṃ samabharaṃstasmādapyasomayājī

sameva nayet

1.6.4.[12]

vārtraghnaṃ vai paurṇamāsam | indro hyetena vṛtramahannathaitadeva vṛtrahatyaṃ

yadāmāvāsyaṃ vṛtraṃ hyasmā etajjaghnuṣa āpyāyanamakurvan

1.6.4.[13]

tadvā etadeva vārtraghnam | yatpaurṇamāsamathaiṣa eva vṛtro yaccandramāḥ sa

yatraiṣa etāṃ rātriṃ na purastānna paścāddadṛśe tadenametena sarvaṃ hanti nāsya

kiṃ cana pariśinaṣṭi sarvaṃ ha vai pāpmānaṃ hanti na pāpmanaḥ kiṃ cana

pariśinaṣṭi ya evametadveda

1.6.4.[14]

taddhaike | dṛṣṭvopavasanti śvo nodetetyado haiva devānāmavikṣīṇamannam

bhavatyathaibhyo vayamita upapradāsyāma iti taddhi samṛddhaṃ yadakṣīṇa eva

pūrvasminnanne 'thāparamannamāgacati sa ha bahvanna eva bhavatyasomayājī tu

kṣīrayājyado haiva somo rājā bhavati

1.6.4.[15]

atha yathaiva purā | kevalīroṣadhīraśnanti kevalīrapaḥ pibanti tāḥ kevalameva payo

duhra eva tadeṣa vai somo rājā devānāmannaṃ yaccandramāḥ sa yatraiṣa etāṃ rātriṃ

na purastānna paścāddadṛśe tadimaṃ lokamāgacati sa ihāpaścauṣadhīśca praviśati

tadenamadbhya oṣadhibhyaḥ saṃbhṛtyāhutibhyo 'dhi janayati sa eṣa āhutibhyo jātaḥ

paścāddadṛśe

1.6.4.[16]

tadvā etat | avikṣīṇameva devānāmannādyam pariplavate 'vikṣīṇaṃ ha vā

asyāsmiṃloke 'nnam bhavatyakṣayyamamuṣmiṃloke sukṛtaṃ ya evametadveda

1.6.4.[17]

tadvā etāṃ rātrim | devebhyo 'nnādyam pracyavate tadimaṃ lokamāgacati te devā

akāmayanta kathaṃ nu na idam punarāgacetkathaṃ na idam parāgeva na praṇaśyediti

tadya eva saṃnayanti teṣvāśaṃsanta eta eva naḥ saṃbhṛtya pradāsyantītyā ha vā

asmintsva!śca niṣṭyāśca śaṃsante ya evametadveda yo vai paramatāṃ gacati

tasminnāśaṃsante

1.6.4.[18]

tadvā eṣa evendraḥ | ya eṣa tapatyathaiṣa eva vṛtro yaccandramāḥ mo 'syaiṣa

bhrātṛvyajanmeva tasmādyadyapi purā vidūramivodito 'thainametāṃ rātrimupaiva

nyāplavate so 'sya vyāttamāpadyate

1.6.4.[19]

taṃ grasitvodeti | sa na purastānna paścāddadṛśe grasate ha vai dviṣantam

bhrātṛvyamayamevāsti nāsya sapatnāḥ santītyāhurya evametadveda

1.6.4.[20]

taṃ nirdhīya nirasyati | sa eṣa dhītaḥ paścāddadṛśe sa punarāpyāyate sa

etasyaivānnādyāya punarāpyāyate yadi ha vā asya dviṣanbhrātṛvyo vaṇijyayā vā

kenacidvā sambhavatyetasya haivānnādyāya punaḥ sambhavati ya evametadveda

1.6.4.[21]

taddhaike | mahendrāyeti kurvantīndro vā eṣa purā vṛtrasya vadhādatha vṛtraṃ

hatvā yathā mahārājo vijigyāna evam mahendro 'bhavattasmānmahendrāyeti

tadvindrāye=tyeva kuryādindro vā eṣa purā vṛtrasya vadhādindro vṛtraṃ

jaghnivāṃstasmādvindrāyetyeva kuryāt

1.7.1.[1]

sa vai parṇaśākhayā vatsānapākaroti | tadyatparṇaśākhayā vatsānapākaroti yatra vai

gāyatrī somamacāpatattadasyā āharantyā apādastābhyāyatya parṇam praciceda

gāyatryai vā somasya vā rājñastatpatitvā parṇo 'bhavattasmātparṇo nāma tadyadevātra

somasya nyaktaṃ tadihāpyasaditi tasmātparṇaśākhayā vatsānapākaroti

1.7.1.[2]

tamācinatti | iṣe tvorje tveti vṛṣṭyai tadāha yadāheṣe tvetyūrje tveti yo

vṛṣṭādūrgraso jāyate tasmai tadāha

1.7.1.[3]

atha mātṛbhirvatsāntsamavārjanti | sa vatsaṃ śākhayopaspṛśati vāyava sthetyayaṃ vai

vāyuryo 'yam pavata eṣa vā idaṃ sarvam prapyāyati yadidaṃ kiṃ ca varṣatyeṣa vā

etāsām prapyāyayitā tasmādāha vāyava sthetyupāyava sthetyu haika āhurūpa hi

dvitīyo 'yatīti tadu tathā na brūyāt

1.7.1.[4]

atha mātṛṇāmekāṃ śākhayopaspṛśati | vatsena vyākṛtya devo vaḥ savitā prārpayatviti

savitā vai devānām prasavitā savitṛprasūtā yajñaṃ sambharāniti tasmādāha devo vaḥ

savitā prārpayatviti

1.7.1.[5]

śreṣṭhatamāya karmaṇa iti | yajño vai śreṣṭhatamaṃ karma yajñāya hi tasmādāha

śreṣṭhatamāya karmaṇa iti

1.7.1.[6]

āpyāyadhvamaghnyā indrāya bhāgamiti | tadyathaivādo devatāyai

havirgṛhṇannādiśatyevamevaitaddevatāyā ādiśati yadāhāpyāyadhvamaghnyā indrāya

bhāgamiti

1.7.1.[7]

prajāvatīranamīvā ayakṣmā iti | nātra tirohitamivāsti mā va stena īśata māghaśaṃsa

iti mā vo nāṣṭrā rakṣāṃsīśatetyevaitadāha dhruvā asmingopatau syāta

bahvīrityanapakramiṇyo 'sminyajamāne bahvyaḥ syātetyevaitadāha

1.7.1.[8]

athāhavanīyāgārasya vā purastāt | gārhapatyāgārasya vā śākhāmupagūhati

yajamānasya paśūnpāhīti tadbrahmaṇaivaitadyajamānasya paśūnparidadāti guptyai

1.7.1.[9]

tasyām pavitraṃ karoti | vasoḥ pavitramasīti yajño vai vasustasmādāha vasoḥ

pavitramasīti

1.7.1.[10]

atha yavāgvaitāṃ rātrimagnihotraṃ juhoti | ādiṣṭaṃ vā etaddevatāyai havirbhavati

yatpayaḥ sa yatpayasā juhuyādyathānyasyai devatāyai havirgṛhītaṃ tadanyasyai

juhuyādevaṃ tattasmādyavāgvaitāṃ rātrimagnihotraṃ juhoti

juhvatyagnihotramupakLptokhā bhavatyathāhopasṛṣṭām prabrūtādeti yadā

prāhopasṛṣṭeti

1.7.1.[11]

athokhāmādatte dyaurasi pṛthivyasītyupastautyevaināmetanyahayatyeva yadāha

dyaurasi pṛthivyasīti mātariśvano gharmo 'sīti yajñamevaitatkaroti yathā gharmam

pravṛñjyādevam pravṛṇakti viśvadhā asi parameṇa dhāmnā dṛṃhasva mā hvāriti

dṛṃhatyevaināmetadaśithilāṃ karoti mā te yajñapatirhvārṣīditi yajamāno vai

yajñapatistadyajamānāyaivaitadahvalāmāśāste

1.7.1.[12]

atha pavitraṃ nidadhati | tadvai prāṅnidadhyātprācī hi devānāṃ digatho udagudīcī hi

manuṣyāṇāṃ digayaṃ vai pavitraṃ yo 'yam pavate so

'yamimāṃllokāṃstiryaṅṅanupavate tasmādudaṅnidadhyāt

1.7.1.[13]

tadyathaivādaḥ | somaṃ rājānam pavitreṇa

sampāvayantyevamevaitatsampāvayatyudīcīnadaśaṃ vai tatpavitram bhavati yena

tatsomaṃ rājānaṃ sampāvayanti tasmādudaṅnidadhyāt

1.7.1.[14]

tannidadhāti | vasoḥ pavitramasīti yajño vai vasustasmādāha vasoḥ pavitramasīti

śatadhāraṃ sahasradhāramityupastautyevainadetanmahayatyeva yadāha śatadhāraṃ

sahasradhāramiti

1.7.1.[15]

atha vācaṃyamo bhavati ā tisṛṇāṃ dogdhorvāgvai yajño 'vikṣubdho yajñaṃ tanavā iti

1.7.1.[16]

tadānīyamānamabhimantrayate | devastvā savitā punātu vasoḥ pavitreṇa śatadhāreṇa

supveti tadyathaivādaḥ somaṃ rājānam pavitreṇa

sampāvayantyevamevaitatsampāvayati

1.7.1.[17]

athāha kāmadhukṣa iti amūmiti sā viśvāyurityatha dvitīyām pṛcati kāmadhukṣa

ityamūmiti sā viśvakarmetyatha tṛtīyām pṛcati kāmadhukṣa ityamūmiti sā viśvadhāyā

iti tadyatpṛcati vīryāṇyevāsvetaddadhāti tisro dogdhi trayo vā ime lokā ebhya

evainadetallokebhyaḥ sambharatyatha kāmaṃ vadati

1.7.1.[18]

athottamāṃ dohayitvā | yena dohayati pātreṇa tasminnudastokamānīya palyaṅya

pratyānayati yadatra payaso 'hāyi tadihāpyasaditi rasasyo caiva sarvatvāyedaṃ hi yadā

varṣatyathauṣadhayo jāyanta oṣadhīrjagdhvāpaḥ pītvā tata eṣa rasaḥ sambhavati

tasmādu rasasyo caiva sarvatvāya tadudvāsyātanakti

tīvrīkarotyevainadetattasmādudvāsyātanakti

1.7.1.[19]

ātanakti | indrasya tvā bhāgaṃ somenātanacmīti tadyathaivādo devatāyai

havirgṛhṇannādiśatyevamevaitaddevatāyā ādiśati yadāhendrasya tvā bhāgamiti

somenātanacmīti svadayatyevainadetaddevebhyaḥ

1.7.1.[20]

athodakavatottānena pātreṇāpidadhāti | nedenadupariṣṭānnāṣṭrā

rakṣāṃsyavamṛśāniti vajro vā āpastadvajreṇaivaitannāṣṭrā rakṣāṃsyato 'pahanti

tasmādudakavatottānena pātreṇāpidadhāti

1.7.1.[21]

so 'pidadhāti | viṣṇo havyaṃ rakṣeti yajño vai viṣṇustadyajñāyaivaitaddhaviḥ

paridadāti guptyai tasmādāha viṣṇo havyaṃ rakṣeti

1.7.2.[1]

ṛṇaṃ ha vai jāyate yo 'sti | sa jāyamāna eva devebhya ṛṣibhyaḥ pitṛbhyo

manuṣyebhyaḥ

1.7.2.[2]

sa yadeva yajeta | tena devebhya ṛṇaṃ jāyate taddhyebhya etatkaroti yadenānyajate

yadebhyo juhoti

1.7.2.[3]

atha yadevānubruvīta | tena 'rṣibhya ṛṇaṃ jāyate taddhyebhya etatkarotyṛṣīṇāṃ

nidhigopa iti hyanūcānamāhuḥ

1.7.2.[4]

atha yadeva prajāmiceta | tena pitṛbhya ṛṇaṃ jāyate taddhyebhya etatkaroti yadeṣāṃ

saṃtatāvyavacinnā prajā bhavati

1.7.2.[5]

atha yadeva vāsayate | tena manuṣyebhya ṛṇaṃ jāyate taddhyebhya etatkaroti

yadenānvāsayate yadebhyo 'śanaṃ dadāti sa ya etāni sarvāṇi karoti sa kṛtakarmā tasya

sarvamāptaṃ sarvaṃ jitaṃ

1.7.2.[6]

sa yena devebhya ṛṇaṃ jāyate | tadenāṃstadavadayate yadyajate 'tha yadagnau juhoti

tadenāṃstadavadayate tasmādyatkiṃ cāgnau juhvati tadavadānaṃ nāma

1.7.2.[7]

tadvai caturavattam bhavati | idaṃ vā anuvākyātha yājyātha vaṣaṭkāro 'tha sā devatā

caturthī yasyai devatāyai havirbhavatyevaṃ hi devatā avadānānyanvāyattā avadānāni

vā devatā anvāyattānyatiriktaṃ ha tadavadānaṃ yatpañcamaṃ kasmā u hi

tadavadyettasmāccaturavattam bhavati

1.7.2.[8]

uto pañcāvattameva bhavati | pāṅkto yajñaṃ pāṅktaḥ paśuḥ pañca 'rtavaḥ

saṃvatsarasyaiṣo pañcāvattasya sampadbahurhaiva prajayā paśubhirbhavati yasyaivaṃ

viduṣaḥ pañcāvattaṃ kriyata etaddha nveva prajñātaṃ kaurupāñcālaṃ yaccaturavattaṃ

tasmāccaturavattam bhavati

1.7.2.[9]

sa vai yāvanmātramivaivāvadyet mānuṣaṃ ha kuryādyanmahadavadyedvyṛddhaṃ vai

tadyajñasya yanmānuṣaṃ nedvyṛddhaṃ yajñe karavāṇīti

tasmādyāvanmātramivaivāvadyet

1.7.2.[10]

sa ājyasyopastīrya | dvirhaviṣo 'vadāyāthopariṣṭādājyasyābhighārayati dve vā āhutī

somāhutirevānyājyāhutiranyā tata eṣā kevalī

yatsomāhutirathaiṣājyāhutiryaddhaviryajño yatpaśustadājyamevaitatkaroti

tasmādubhayata ājyam bhavatyetadvai juṣṭaṃ devānāṃ yadājyaṃ

tajjuṣṭamevaitaddevebhyaḥ karoti tasmādubhayata ājyam bhavati

1.7.2.[11]

asau vā anuvākyeyaṃ yājyā | te ubhe yoṣe tayormithunamasti vaṣaṭkāra eva tadvā

eṣa eva vaṣaṭkāro ya eṣa tapati sa udyannevāmūmādhedravatyastaṃ

yannimāmadhidravati tadetena vṛṣṇemām prajātim prajāyete yainayoriyam prajātiḥ

1.7.2.[12]

so 'nuvākyāmanūcya | yājyāmanudrutya paścādvaṣaṭkaroti paścādvai parītya vṛṣā

yoṣāmadhidravati tadene ubhe purastātkṛtvā vṛṣṇā vaṣaṭkāreṇādhidrāvayati tasmādu

saha vaiva vaṣaṭkāreṇa juhuyādvaṣaṭkṛte vā

1.7.2.[13]

devapātraṃ vā eṣa yadvaṣaṭkāraḥ | tadyathā pātra uddhṛtya prayacedevaṃ tadatha

yatpurā vaṣaṭkārājjuhuyādyathādho bhūmau nidigdhaṃ tadamuyā syādevaṃ

tattasmādu saha vaiva vaṣaṭkāreṇa juhuyādvaṣaṭkṛte vā

1.7.2.[14]

tadyathā yonau retaḥ siñcet | evaṃ tadatha yatpurā vaṣaṭkārājjuhuyādyathā yonau

retaḥ siktaṃ tadamuyā syādevaṃ tattasmādu saha vaiva vaṣaṭkāreṇa

juhuyādvaṣaṭkṛte vā

1.7.2.[15]

asau vā anavākyeyaṃ yājyā | sā vai gāyatrīyaṃ triṣṭubasau sa vai gāyatrīmanvāha

tadamūmanubruvannasau hyanuvākyemāmanvāheyaṃ hi gāyatrī

1.7.2.[16]

atha triṣṭubhā yajati | tadanayā yajanniyaṃ hi yājyāmuṣyā adhi vaṣaṭkarotyasā u hi

triṣṭuptadene sayujau karoti tasmādime sambhuñjāte anayoranu sambhogamimāḥ

sarvāḥ prajā anu sambhuñjate

1.7.2.[17]

sa vā aṅkhayannivaivānuvākyāmanubrūyāt | asau hyanuvākyā bṛhaddhyasau bārhataṃ

hi tadrūpaṃ kṣipra eva yājyayā tvareteyaṃ hi yājyā rathantaraṃ hīyaṃ rāthantaraṃ hi

tadrūpaṃ hvayati vā anuvākyayā prayacati yājyayā tasmādanuvākyāyai rūpaṃ huve

havāmaha āgacedam barhiḥ sīdeti yaddhvayati hi tayā prayacati yājyayā

tasmādyājyāyai rūpaṃ vīhi havirjuṣasva havirāvṛṣāya svāddhi piba preti yatpra hi

tayā yacati

1.7.2.[18]

sā yā purastāllakṣaṇā | sānuvākyā syādasau hyanuvākyā tasyā amuṣyā avastāllakṣma

candramā nakṣatrāṇi sūryaḥ

1.7.2.[19]

atha yopariṣṭāllakṣaṇā | sā yājyā syādiyaṃ hi yājyā tasyā asyā

upariṣṭāllakṣmauṣadhayo vanaspataya āpo 'gnirimāḥ prajāḥ

1.7.2.[20]

sā ha nveva samṛddhānuvākyā | yasyai prathamātpadāddevatāmabhivyāharati so eva

samṛddhā yājyā yasyā uttamātpadāddevatāyā adhi vaṣaṭkaroti vīryaṃ vai devata

'rcastadubhayata evaitadvīryeṇa parigṛhya yasyai devatāyai havirbhavati tasyai

prayacati

1.7.2.[21]

sa vai vaugiti karoti | vāgvai vaṣaṭkāro vāgreto reta evaitatsiñcati ṣaḍityṛtavo vai

ṣaṭtadṛtuṣvevaitadretaḥ sicyate tadṛtavo retaḥ siktamimāḥ prajāḥ prajanayanti

tasmādevaṃ vaṣaṭkaroti

1.7.2.[22]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ prajāpateḥ

piturdāyamupeyuretāvevārdhamāsau ya evāpūryate taṃ devā upāyanyo 'pakṣīyate

tamasurāḥ

1.7.2.[23]

te devā akāmayanta | kathaṃ nvimamapi saṃvṛñjīmahi yo 'yamasurāṇāmiti te 'rcantaḥ

śrāmyantaścerusta etaṃ haviryajñaṃ dadṛśuryaddarśapūrṇamāsau tābhyāmayajanta

tābhyāmiṣṭvaitamapi samavṛñjata

1.7.2.[24]

ya eṣo 'surāṇāmāsīt | yadā vā etā ubhau pariplavete atha māso bhavati māsaśaḥ

saṃvatsaraḥ sarvaṃ vai saṃvatsaraḥ sarvameva taddevā asurāṇāṃ samavṛñjata

sarvasmātsapatnānasurānnirabhajantsarvamvevaiṣa etatsapatnānāṃ saṃvṛṅkte

sarvasmātsapatnānnirbhajati ya evametadveda

1.7.2.[25]

sa yo devānāmāsīt | sa yavāyuvata hi tena devā yo 'surāṇāṃ so 'yavā na hi tenāsurā

ayuvata

1.7.2.[26]

atho itarathāhuḥ ya eva devānāmāsītso 'yavā na hi tamasurā ayuvata yo 'surāṇāṃ sa

yavāyuvata hi taṃ devāḥ sabdamahaḥ sagarā rātriryavyā māsāḥ sumekaḥ saṃvatsaraḥ

sveko ha vai nāmaitadyatsumeka iti yavā ca hi vā ayavā yavetīvātha yenaiteṣāṃ hotā

bhavati tadyāvihotramityācakṣate

1.7.3.[1]

yajñena vai devāḥ | divamupodakrāmannatha yo 'yaṃ devaḥ paśūnāmīṣṭe sa

ihāhīyata tasmādvāstavya ityāhurvāstau hi tadahīyata

1.7.3.[2]

sa yenaiva devā divamupodakrāman | teno evārcantaḥ śrāmyantaśceruratha yo 'yaṃ

devaḥ paśūnāmīṣṭe ya ihāhīyata

1.7.3[[.]]3

sa aikṣata | ahāsya hāntaryantyu mā yajñāditi so 'nūccakrāma sa āyatayottarata

upotpede sa eṣa sviṣṭakṛtaḥ kālaḥ

1.7.3.[4]

te devā abruvan | mā visrakṣīriti te vai mā yajñānmāntargatāhutim me kalpayateti

tatheti sa samabṛhatsa nāsyatsa na kaṃ canāhinat

1.7.3.[5]

te devā abruvan | yāvanti no havīṃṣi gṛhītānyabhūvantsarveṣāṃ teṣāṃ

hutamupajānīta yathāsmā āhutiṃ kalpayāmeti

1.7.3.[6]

te 'dhvaryumabruvan | yathāpūrvaṃ havīṃṣyabhighārayaikasmā avadānāya

punarāpyāyayāyātayāmāni kuru tata ekaikamavadānamavadyeti

1.7.3.[7]

so 'dhvaryuḥ | yathāpūrvaṃ havīṃṣyabhyaghārayadekasmā avadānāya

punarāpyāyayadayātayāmānyakarottata ekaikamavadānamavādyattasmādvāstavya

ityāhurvāstu hi tadyajñasya yaddhuteṣu haviḥṣu tasmādyasyai kasyai ca devatāyai

havirgṛhyate sarvatraiva sviṣṭakṛdanvābhaktaḥ sarvatra hyevainaṃ devā anvābhajan

1.7.3.[8]

tadvā agnaya iti kriyate | agnirvai sa devastasyaitāni nāmāni śarva iti yathā prācyā

ācakṣate bhava iti yathā bāhīkāḥ paśūnām patī rudro 'gniriti

tānyasyāśāntānyevetarāṇi nāmānyagnirityeva śāntatamaṃ tasmādagnaya iti kriyate

sviṣṭakṛta iti

1.7.3.[9]

te hocuḥ | yattvayyamutra satyayakṣmahi tannaḥ sviṣṭaṃ kurviti tadebhyaḥ

sviṣṭamakarottasmātsviṣṭakṛta iti

1.7.3.[10]

so 'nuvākyāmanūcya sampaśyati | ye tathāgniṃ sviṣṭakṛtamayāḍagniragneḥ priyā

dhāmānīti tadāgneyamājyabhāgamāhāyāṭsomasya priyā dhāmānīti

tatsaumyamājyabhāgamāhāyāḍagneḥ priyā dhāmānīti tadya eṣa ubhayatrācyuta

āgneyaḥ puroḍāśo bhavati tamāha

1.7.3.[11]

atha yathādevatam | ayāḍdevānāmājyapānām priyā dhāmānīti tatprayājānuyājānāha

prayājānuyājā vai devā ājyapā yakṣadagnerhotuḥ priyā dhāmānīti tadagniṃ

hotāramāha tadasmā etāṃ devā āhutiṃ kalpayitvāthainenaitadbhūyaḥ samaśāmyanpriya

enaṃ dhāmannupāhvayanta tasmādevaṃ saṃpaśyati

1.7.3.[12]

taddhaike | devatām pūrvāṃ kurvantyayāṭkārādagnerayāṭsomasyāyāḍiti tadu tathā na

kuryādviloma ha te yajñe kurvanti ye devatām pūrvāṃ kurvantyayāṭkārādidaṃ hi

prathamamabhivyāharannayāṭkāramevābhivyāharati tasmādayāṭkārameva pūrvaṃ

kuryāt

1.7.3.[13]

yakṣatsvam mahimānamiti | yatra vā ado devatā āvāhayati tadapi svam

mahimānamāvāhayati tadataḥ prāṅnyai kiṃ cana svāya mahimna iti kriyate tadatra

tam prīṇāti tatho hāsyaiṣo 'moghāyāvāhito bhavati tasmādāha yakṣatsvam

mahimānamiti

1.7.3.[14]

ā yajatāmejyā iṣa iti | prajā vā iṣastā evaitadyāyajūkāḥ karoti tā imāḥ prajā yajamānā

arcantyaḥ śrāmyantyaścaranti

1.7.3.[15]

so adhvarā jātavedā juṣatāṃ haviriti | tadyajñasyaivaitatsamṛddhimāśāste yaddhi devā

havirjuṣante tena hi mahajjayati tasmādāha juṣatāṃ haviriti

1.7.3.[16]

tadyadete atra | yājyānuvākye avakLptatame bhavatastṛtīyasavanaṃ vai

sviṣṭakṛdvaiśvadevaṃ vai tṛtīyasavanam piprīhi devāṃ uśato yaviṣṭheti

tadanuvākyāyai vaiśvadevamagne yadadya viśo adhvarasya hotariti tadyājyāyai

vaiśvadevaṃ tadyadete evaṃrūpe bhavatasteno ete tṛtīyasavanasya rūpaṃ tasmādvā ete

atra yājyānuvākye avakLptatame bhavataḥ

1.7.3.[17]

te vai triṣṭubhau bhavataḥ | vāstu vā etadyajñasya yatsviṣṭakṛdavīryaṃ vai

vāstvindriyaṃ vīryaṃ triṣṭubindriyamevaitadvīryaṃ vāstau sviṣṭakṛti dadhāti

tasmāttriṣṭubhau bhavataḥ

1.7.3.[18]

uto anuṣṭubhāveva bhavataḥ | vāstvanuṣṭubvāstu sviṣṭakṛdvāstāvevaitadvāstu

dadhāti pesukaṃ vai vāstu pisyati ha prajayā paśubhiryasyaivaṃ viduṣo 'nuṣṭubhau

bhavataḥ

1.7.3.[19]

tadu ha bhāllaveyaḥ | anuṣṭubhamanuvākyāṃ cakre triṣṭubhaṃ yājyāmetadubhayam

parigṛhṇāmīti sarathātpapāta sa patitvā bāhumapi śaśre sa parimamṛśe yatkimakaraṃ

tasmādidamāpaditi sa haitadeva mene yadviloma yajñe 'karamiti tasmānna viloma

kuryātsacandasāveva syātāmubhe vaivānuṣṭubhā ubhe vā triṣṭubhau

1.7.3.[20]

sa vā uttarārdhādavadyati | uttarārdhe juhotyeṣā hyetasya devasya

diktasmāduttarārdhādavadyatyuttarārdhe juhotyetasyai vai diśa udapadyata taṃ tata

evāśamayaṃstasmāduttarārdhādavadyatyuttarārdhe juhoti

1.7.3.[21]

sa vā abhyardha ivetarābhya āhutibhyo juhoti | itarā āhutīḥ paśavo 'nuprajāyante

rudriyaḥ sviṣṭakṛdrudriyeṇa paśūnprasajedyaditarābhirāhutibhiḥ saṃsṛjette 'sya gṛhāḥ

paśava upamūryamāṇā īyustasmādabhyardha ivetarābhya āhutibhyo juhoti

1.7.3.[22]

eṣa vai sa yajñaḥ | yena taddevā divamupodakrāmanneṣa āhavanīyo 'tha ya

ihāhīyata sa gārhapatyastasmādetaṃ gārhapatyātprāñcamuddharanti

1.7.3.[23]

taṃ vā aṣṭāsu vikrameṣvādadhīta | aṣṭākṣarā vai gāyatrī

gāyatryaivaitaddivamupotkrāmati

1.7.3.[24]

ekādaśasvādadhīta | ekādaśākṣarā vai triṣṭuptriṣṭubhaivaitaddivamupotkrāmati

1.7.3.[25]

dvādaśasvādadhita | dvādaśākṣarā vai jagatī jagatyaivaitaddivamupotkrāmati nātra

mātrāsti yatraiva svayam manasā manyeta tadādadhīta sa yadvā apyalpakamiva

prāñcamuddharati tenaiva divamupotkrāmati

1.7.3.[26]

tadāhuḥ | āhavanīye havīṃṣi śrapayeyurato vai devā divamupodakrāmaṃsteno

evārcantaḥ śrāmyantaścerustasminhavīṃṣi śrapayāma tasminyajñaṃ tanavāmahā

ityapaskhala iva ha sa haviṣāṃ yadgārhapatye śrapayeyuryajña āhavanīyo yajñe

yajñaṃ tanavāmahā iti

1.7.3.[27]

uto gārhapatya eva śrapayanti | āhavanīyo vā eṣa na vā eṣa tasmai yadasminnaśṛtaṃ

śrapayeyustasmai vā eṣa yadasmiṃcūtaṃ juhuyurityato yatarathā kāmayeta tathā

kuryāt

1.7.3.[28]

sa haiṣa yajña uvāca | nagnatāya vai bibhemīti kā te 'nagnatetyabhita eva mā

paristṛṇīyuriti tasmādetadagnimabhitaḥ paristṛṇanti tṛṣṇāyā vai bibhemīti kā te

tṛptiriti brāhmaṇasyaiva tṛptimanutṛpyeyamiti tasmātsaṃsthite yajñe brāhmaṇaṃ

tarpayitavai brūyādyajñamevaitattarpayati

1.7.4.[1]

11.7.4.2prajāpatirha vai svāṃ duhitaramabhidadhyau | divaṃ oṣasaṃ vā mithunyenayā

syāmiti tāṃ sambabhūva

1.7.4.[3]

tadvai devānāmāga āsa | ya itthaṃ svāṃ duhitaramasmākaṃ svasāraṃ karotīti

1.7.4.[4]

te ha devā ūcuḥ | yo 'yaṃ devaḥ paśūnāmīṣṭe 'tisaṃdhaṃ vā ayaṃ carati ya itthaṃ svāṃ

duhitaramasmākaṃ svasāraṃ karoti vidhyemamiti taṃ rudro 'bhyāyatya vivyādha

tasya sāmi retaḥ pracaskanda tathennūnaṃ tadāsa

1.7.4.[5]

tasmādetadṛṣiṇābhyanūktam | pitā yatsvāṃ duhitaramadhiṣkan kṣmayā retaḥ

saṃjagmāno niṣiñcaditi tadāgnimārutamityukthaṃ tasmiṃstadvyākhyāyate yathā

taddevā retaḥ prājanayaṃsteṣāṃ yadā devānāṃ krodho vyaidatha

prajāpatimabhiṣajyaṃstasya taṃ śalpaṃ nirakṛntantsa vai yajña eva prajāpatiḥ

1.7.4.[6]

te hocuḥ | upajānīta yathedaṃ nāmuyāsatkanīyo hāhuteryathedaṃ syāditi

1.7.4.[7]

te hocuḥ | bhagāyainaddakṣiṇata āsīnāya pariharata tadbhagaḥ prāśiṣyati

tadyathāhutamevam bhaviṣyatīti tadbhagāya dakṣiṇata āsīnāya paryājahrustadbhago

'vekṣāṃ cakre tasyākṣiṇī nirdadāha tathennūnaṃ tadāsa tasmādāhurandho bhaga iti

1.7.4.[8]

te hocuḥ | no nvevātrāśamatpūṣṇa enatpariharateti tatpūṣṇe paryājahrustatpūṣā prāśa

tasya dato nirjaghāna tathennūnaṃ tadāsa tasmādāhuradantakaḥ pūṣeti tasmādyam

pūṣṇe caruṃ kurvanti prapiṣṭānāmeva kurvanti yathādantakāyaivam

1.7.4.[9]

te hocuḥ | no nvevātrāśamadbṛhaspataya enatpariharateti tadbṛhaspataye paryājahruḥ

sa bṛhaspatiḥ savitārameva prasavāyopādhāvatsavitā vai devānām prasavitedam me

prasuveti tadasmai savitā prasavitā prāsuvattadenaṃ savitṛprasūtaṃ nāhinattato

'rvācīnaṃ śāntaṃ tadetannidānena yatprāśitram

1.7.4.[10]

sa yatprāśitramavadyati | yadevātrāviddhaṃ yajñasya yadrudriyaṃ

tadevaitannirmimīte 'thāpa upaspṛśati śāntirāpastadadbhiḥ śamayatyatheḍām

paśūntsamavadyati

1.7.4.[11]

sa vai yāvanmātramivaivāvadyet | tathā śalpaḥ pracyavate

tasmādyāvanmātramivaivāvadyedanyatarata ājyaṃ kuryādadhastādvopariṣṭādvā tathā

khadanniḥsaraṇavadbhavati tathā nisravati tasmādanyatarata ājyaṃ

kuryādadhastādvopariṣṭādvā

1.7.4.[12]

sa ājyasyopastīrya | dvirhaviṣo 'vadāyāthopariṣṭādājyasyābhighārayati tadyathaiva

yajñasyāvadānamevametat

1.7.4.[13]

tanna pūrveṇa pariharet | pūrveṇa haike pariharanti purastādvai pratyañco yajamānam

paśava upatiṣṭhante rudriyeṇa ha paśūnprasajedyatpūrveṇa pariharette 'sya gṛhāḥ

paśava upamūryamāṇā īyustasmādityeva tiryakprajihīta tathā ha rudriyeṇa paśūnna

prasajati tiryagevainaṃ nirmimīte

1.7.4.[14]

tatpratigṛhṇāti | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyām

pratigṛhṇāmīti

1.7.4.[15]

tadyathaivādo bṛhaspatiḥ savitāram | prasavāyopādhāvatsavitā vai devānām

prasavitedam me prasuveti tadasmai savitā prasavitā prāsuvattadenaṃ savitṛprasūtaṃ

nāhinadevamevaiṣa etatsavitārameva prasavāyopadhāvati savitā vai devānām

prasavitedam me prasuveti tadasmai savitā prasavitā prasauti tadenaṃ savitṛprasūtaṃ

na hinasti

1.7.4.[16]

tatprāśnāti | agneṣṭvāsyena prāśnāmīti na vā agniṃ kiṃ cana hinasti tatho

hainametanna hinasti

1.7.4.[17]

tanna dadbhiḥ khādet | nenma idaṃ rudriyaṃ dato hinasaditi tasmānna dadbhiḥ

khādet

1.7.4.[18]

athāpa ācāmati | śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayate 'tha parikṣālya pātraṃ

1.7.4.[19]

athāsmai brahmabhāgam paryāharanti | brahmā vai yajñasya dakṣiṇata āste 'bhigoptā

sa etam bhāgam pratividāna āste yatprāśitraṃ tadasmai paryāhārṣustatprāśīdatha

yamasmai brahmabhāgam paryāharanti tena bhāgī sa yadata ūrdhvamasaṃsthitaṃ

yajñasya tadabhigopāyati tasmādvā asmai brahmabhāgam paryāharanti

1.7.4.[20]

sa vai vācaṃyama eva syāt | brahmanprasthāsyāmītyaitasmādvacaso vivṛhanti vā ete

yajṇaṃ kṣaṇvanti ye madhye yajñasya pākayajñiyayeḍayā caranti brahmā vā ṛtvijām

bhiṣaktamastadbrahmā saṃdadhāti na ha saṃdadhyādyadvāvadyamāna āsīta

tasmādvācaṃyama eva syāt

1.7.4.[21]

sa yadi purā mānuṣīṃ vācaṃ vyāharet | tatro vaiṣṇavīmṛcaṃvā yajurvā japedyajño

vai viṣṇustadyajñam punarārabhate tasyo haiṣā prāyaścittiḥ

1.7.4.[22]

sa yatrāha brahmanprasthāsyāmīti tadbrahmā japatyetaṃ te devā savitaryajñam

prāhuriti tatsavitāram prasavāyopadhāvati sa hi devānām prasavitā bṛhaspataye

brahmaṇa iti bṛhaspatirvai devānām brahmā tadya eva devānām brahmā tasmā

evaitatprāha tasmādāha bṛhaspataye brahmaṇa iti tena yajñamava tena yajñapatiṃ

tena māmaveti nātra tirohitamivāsti

1.7.4.[23]

mano jūtirjuṣatāmājyasyeti | manasā vā idaṃ sarvamāptaṃ

tanmanasaivaitatsarvāmāpnoti bṛhaspatiryajñamimaṃ tanotvariṣṭaṃ yajñaṃ samimaṃ

dadhātviti yadvivṛḍhaṃ tatsaṃdadhāti viśve devāsa iha mādayantāmiti sarvaṃ vai

viśve devāḥ sarveṇaivaitatsaṃdadhāti sa yadi kāmayeta brūyātpratiṣṭheti yadyu

kāmayetāpi nādriyeta

1.8.1.[1]

manave ha vai prātaḥ | avanegyamudakamājahruryathedam

pāṇibhyāmavanejanāyāharantyevaṃ tasyāvanenijānasya matsyaḥ pāṇī āpede

1.8.1.[2]

sa hāsmai vācamuvāda | bibhṛhi mā pārayiṣyāmi tveti kasmānmā pārayiṣyasītyaugha

imāḥ sarvāḥ prajā nirvoḍhā tatastvā pārayitāsmīti kathaṃ te bhṛtiriti

1.8.1[[.]]3

sa hovāca | yāvadvai kṣullakā bhavāmo bahvī vai nastāvannāṣṭrā bhavatyuta matsya

eva matsyaṃ gilati kumbhyām māgre bibharāsi sa yadā tāmativardhā atha karṣūṃ

khātvā tasyām mā bibharāsi sa yadā tāmativardhā atha mā samudramabhyavaharāsi

tarhi vā atināṣṭro bhavitāsmīti

1.8.1.[4]

śaśvaddha kaṣa āsa | sa hi jyeṣṭhaṃ vardhate 'thetithīṃ samāṃ tadaugha āgantā

tanmā nāvamupakalpyopāsāsai sa augha utthite nāvamāpadyāsai tatastvā pārayitāsmīti

1.8.1.[5]

tamevam bhṛtvā samudramabhyavajahāra | sa yatithīṃ tatsamām paridideṣa tatithīṃ

samāṃ nāvamupakalpyopāsāṃ cakre sa augha utthite nāvamāpede taṃ sa matsya

upanyāpupluve tasya śṛṅge nāvaḥ pāśam pratimumoca tenaitamuttaraṃ

girimatidudrāva

1.8.1.[6]

sa hovāca | apīparaṃ vai tvā vṛkṣe nāvam pratibaghnīṣva taṃ tu tvā mā girau

santamudakamantaścaitsīdyāvadudakaṃ samavāyāttāvattāvadanvavasarpāsīti sa ha

tāvattāvadevānvavasasarpa tadapyetaduttarasya girermanoravasarpaṇamityaugho ha

tāḥ sarvāḥ prajā niruvāhātheha manurevaikaḥ pariśiśiṣe

1.8.1.[7]

sorcaṃcrāmyaṃścacāra prajākāmaḥ | tatrāpi pākayajñeneje sa ghṛtaṃ dadhi

mastvāmikṣāmityapsu juhavāṃ cakāra tataḥ saṃvatsare yoṣitsambabhūva sā ha

pibdamānevodeyāya tasyai ha sma ghṛtam pade saṃtiṣṭhate tayā mitrāvaruṇau

saṃjagmāte

1.8.1.[8]

tāṃ hocatuḥ kāsīti | manorduhitetyāvayorbrūṣveti neti hovāca ya eva māmajījanata

tasyaivāhamasmīti tasyāmapitvamīṣāte tadvā jajñau tadvā na jajñāvati tveveyāya sā

manumājagāma

1.8.1.[9]

tāṃ ha manuruvāca kāsīti | tava duhiteti katham bhagavati mama duhiteti yā

amūrapsvāhutīrahauṣīrghṛtaṃ dadhi mastvāmikṣāṃ tato māmajījanathāḥ sāśīrasmi

tām mā yajñe 'vakalpaya yajñe cedvai māvakalpayiṣyasi bahuḥ prajayā

paśubhirbhaviṣyasi yāmamuyā kāṃ cāśiṣamāśāsiṣyase sā te sarvā samardhiṣyata iti

tāmetanmadhye yajñasyāvākalpayanmadhyaṃ hyetadyajñasya yadantarā

prayājānuyājān

1.8.1.[10]

tayārcaṃcrāmyaṃścacāra prajākāmaḥ | tayemām prajātim prajajñe yeyam manoḥ

prajātiryāmvenayā kāṃ cāśiṣamāśāsta sāsmai sarvā samārdhyata

1.8.1.[11]

saiṣā nidānenā yadiḍā | sa yo haivaṃ vidvāniḍayā caratyetāṃ haiva prajātim prajāyate

yām manuḥ prājāyata yāmvenayā kāṃ cāśiṣamāśāste sāsmai sarvā samṛdhyate

1.8.1.[12]

sā vai pañcāvattā bhavati | paśavo vā iḍā pāṅtā vai paśavastasmātpañcāvattā bhavati

1.8.1.[13]

sa samavadāyeḍām | pūrvārdham puroḍāśasya praśīrya purastāddhruvāyai nidadhāti

tāṃ hotre pradāya dakṣiṇātyeti

1.8.1.[14]

sa hoturiha nilimpati | taddhotauṣṭhayornilimpate manasaspatinā te hutasyāśnāmīṣe

prāṇāyeti

1.8.1.[15]

atha hoturiha nilimpati | taddhotauṣṭhayornilimpate vācaspatinā te hutasyāśnāmyūrja

udānāyeti

1.8.1.[16]

etaddha vai manurbibhayāṃ cakāra | idaṃ vai me taniṣṭhaṃ yajñasya yadiyamiḍā

pākayajñiyā yadvai ma iha rakṣāṃsi yajñaṃ na hiṃsyuriti tāmetatpurā rakṣobhyaḥ

purā rakṣobhya ityeva prāpayata tatho evaināmeṣa etatpurā rakṣobhyaḥ purā

rakṣobhya ityeva prāpayate 'tha yatpratyakṣaṃ na prāśnāti nedanupahūtām

prāśnāmītyetadevaināṃ prāpayate yadoṣṭhayornilimpate

1.8.1.[17]

atha hotuḥ pāṇau samavadyati | samavattameva satīṃ tadenāṃ pratyakṣaṃ hotari

śrayati tayātmaṃcūtayā hotā yajamānāyāśiṣamāśāste tasmāddhotuḥ pāṇau samavadyati

1.8.1.[18]

athopāṃśūpahvayate | etaddha vai manurbibhayāṃ cakāredaṃ vai me taniṣṭhaṃ

yajñasya yadiyamiḍā pākayajñiyā yadvai ma iha rakṣāṃsi yajñaṃ na hanyuriti

tāmetatpurā rakṣobhyaḥ purā rakṣobhya ityevopāṃśūpāhvayata tatho evaināmeṣa

etatpurā rakṣobhyaḥ purā rakṣobhya ityevopāṃśūpahvayate

1.8.1.[19]

sa upahvayate | upahūtaṃ rathantaraṃ saha pṛthivyopa māṃ rathantaraṃ saha pṛthivyā

hvayatāmupahūtaṃ vāmadevyaṃ sahāntarikṣeṇopa māṃ vāmadevyaṃ sahāntarikṣeṇa

hvayatāmupahūtam bṛhatsaha divopa mām bṛhatsaha divā hvayatāmiti

tadetāmevaitadupahvayamāna imāṃśca lokānupahvayata etāni ca sāmāni

1.8.1.[20]

upahūtā gāvaḥ saharṣabhā iti | paśavo vā iḍā tadenām paro 'kṣamupahvayate

saharṣabhā iti samithunāmevaināmetadupahvayate

1.8.1.[21]

upahūtā saptahotreti | tadenāṃ saptahotrā saumyenādhvareṇopahvayate

1.8.1.[22]

upahūteḍā tatuririti | tadenām pratyakṣamupahvayate tatuririti sarvaṃ hyeṣā

pāpmānaṃ tarati tasmādāha tatuririti

1.8.1.[23]

upahūtaḥ sakhā bhakṣa iti | prāṇau vai sakhā bhakṣastatprāṇamupahvayata upahūtaṃ

hegiti tacarīramupahvayate tatsarvāmupahvayate

1.8.1.[24]

atha pratipadyate | iḍopahūtopahūteḍopo asmāṃ iḍā hvayatāmiḍopahūteti

tadupahūtāmevaināmetatsatīm pratyakṣamupahvayate yā vai sāsīdgorvai

sāsīccatuṣpadī vai gaustasmāccaturupahvayate

1.8.1.[25]

sa vai caturupahvayamānaḥ | atha nānevopahvayate 'jāmitāyai jāmi ha

kuryādyadiḍopahūteḍopahūtetyevopahvayetopahūteḍeti veḍopahūteti

tadarvācīmupahvayata upahūteḍeti tatparācīmupo asmāṃ iḍā hvayatāmiti

tadātmānaṃ caivaitannāntaretyanyatheva ca bhavatīḍopahūteti

tatpunararvācīmupahvayate tadarvācīṃ caivaināmetatparācīṃ copahvayate

1.8.1.[26]

mānavī ghṛtapadīti | manurhyetāmagre 'janayata tasmādāha mānavīti ghṛtapadīti

yadevāsyai gṛtam pade samatiṣṭhata tasmādāha ghṛtapadīti

1.8.1.[27]

uta maitrāvaruṇīti | yadeva mitrāvaruṇābhyāṃ samagacata sa eva maitrāvaruṇo nyaṅgo

brahmā devakṛtopahūteti brahmā hyeṣāṃ devakṛtopahūtopahūtā daivyā adhvaryava

upahūtā manuṣyā iti taddaivāṃścaivādhvaryūnupahvayate ye ca mānuṣā vatsā vai

daivyā adhvaryavo 'tha ya itare te mānuṣāḥ

1.8.1[.2]8

ya imaṃ yajñamavānye ca yajñapatiṃ vardhāniti | ete vai yajñamavanti ye brāhmaṇāḥ

śuśruvāṃso 'nūcānā ete hyenaṃ tanvata eta enaṃ janayanti tadu tebhyo nihnute vatsā

u vai yajñapatiṃ vardhanti yasya hyete bhūyiṣṭhā bhavanti sa hi yajñapatirvardhate

tasmādāha ye ca yajñapatiṃ vardhāniti

1.8.1.[29]

upahūte dyāvāpṛthivī pūrvaje ṛtāvarī devī devaputre iti tadime dyāvāpṛthivī

upahvayate yayoridaṃ sarvamadhyupahūto 'yaṃ yajamāna iti

tadyajamānamupahvayate tadyadatra nāma na gṛhṇāti pro 'kṣṃ hyatrāśīryadiḍāyām

mānuṣaṃ ha kuryādyannāma gṛhṇīyādvyṛddhaṃ vai tadyajñasya yanmānuṣaṃ

nedvyṛddhaṃ yajñe karavāṇīti tasmānna nāma gṛhṇāti

1.8.1.[30]

uttarasyāṃ devayajyāyāmupahūta iti | tadasmā etajjīvātumeva paro 'kṣamāśāste

jīvanhi pūrvamiṣṭvāthāparaṃ yajate

1.8.1.[31]

tadasmā etatprajāmeva paro 'kṣamāśāste | yasya hi prajā bhavatyamuṃ

lokamātmanaityathāsmiṃloke prajā yajate tasmātprajottarā devayajyā

1.8.1.[32]

tadasmā etatpaśūneva paro 'kṣamāśāste yasya hi paśavo bhavanti sa

pūrvamiṣṭvāthāparaṃ yajate

1.8.1.[33]

bhūyasi haviṣkaraṇa upahūta iti | tadasmā etajjīvātumeva paro 'kṣamāśāste jīvanhi

pūrvamiṣṭvātha bhūyobhūya eva haviṣkaroti

1.8.1.[34]

tadasmā etatprajāmeva paro 'kṣamāśāste yasya hi prajā bhavatyeka ātmanā

bhavatyathota daśadhā prajayā haviṣkriyate tasmātprajā bhūyo haviṣkaraṇam

1.8.1.[35]

tadasmā etatpaśūneva paro 'kṣamāśāste | yasya hi paśavo bhavanti sa

pūrvamiṣṭvātha bhūyobhūya eva haviṣkaroti

1.8.1.[36]

eṣā vā āśīḥ jīveyam prajā me syācriyaṃ gaceyamiti tadyatpaśūnāśāste tacriyamāśāste

śrīrhi paśavastadetābhyāmevaitadāśīrbhyāṃ sarvamāptaṃ tasmādvā ete atra dve

āśiṣau kriyate

1.8.1.[37]

devā ma idaṃ havirjuṣantāmiti | tasminnupahūta iti

tadyajñasyaivaitatsamṛddhimāśāste yaddhi devā havirjuṣante tena hi mahajjayati

tasmādāha juṣantāmiti

1.8.1.[38]

tāṃ vai prāśnantyeva | nāgnau juhvati paśavo vā iḍā netpaśūnagnau pravṛṇajāmeti

tasmānnāgnau juhvati

1.8.1.[39]

prāṇeṣveva hūyate | hotari tvadyajamāne tvadadhvaryau tvadatha yatpūrvārdham

puroḍāśasya praśīrya purastāddhruvāyai nidadhāti yajamāno vai dhruvā

tadyajamānasya prāśitam bhavatyatha yatpratyakṣaṃ na prāśnāti nedasaṃsthite yajñe

prāśnānītyetadevāsya prāśitam bhavati sarve prāśnanti sarveṣu me hutāsaditi pañca

prāśnanti paśavo vā iḍā pāṅktā vai paśavastasmātpañca prāśnanti

1.8.1.[40]

atha yatra pratipadyate | taccaturdhā puroḍāśaṃ kṛtvā barhiṣadaṃ karoti tadatra

pitṛṇāṃ bhājanena catasro vā avāntaradiśo 'vāntaradiśo vai pitarastasmāccaturdhā

puroḍāśaṃ kṛtvā barhiṣadaṃ karoti

1.8.1.[41]

atha yatrāhopahūte dyāvāpṛthivī iti | tadagnīdha ādadhāti tadagnītprāśnātyupahūtā

pṛthivī mātopa mām pṛthivī mātā hvayatāmagnirāgnīdhrātsvāhopahūto dyauṣpitopa

māṃ dyauṣpitā hvayatāmagnirāgnīdhrātsvāheti dyāvāpṛthivyo vā eṣa

yadāgnīdhrastasmādevam prāśnāti

1.8.1.[42]

atha yatrāśiṣamāśāste | tajjapati mayīdamindra indriyaṃ dadhātvasmānrāyo

maghavānaḥ sacantām asmākaṃ santvāśiṣaḥ satyā naḥ santvāśiṣa ityāśiṣāmevaiṣa

pratigrahastadyā evātrartvijo yajamānāyāśiṣa āśāsate tā evaitatpratigṛhyātmankurute

1.8.1.[43]

atha pavitrayormārjayante | pākayajñiyayeva vā etadiḍayācāriṣuḥ pavitrapūtā yadata

ūrdhvamasaṃsthitaṃ yajñasya tattanavāmahā iti tasmātpavitrayormārjayante

1.8.1.[44]

atha te pavitre prastare 'pisṛjati | yajamāno vai prastaraḥ prāṇodānau pavitre

yajamāne tatprāṇodānau dadhāti tasmātte pavitre prastare 'pisṛjati

1.8.2.[1]

te vā ete ulmuke udūhanti | anuyājebhyo yātayāmeva vā etadagnirbhavati devebhyo

hi yajñamūhivānbhavatyayātayāmnyanuyājāṃstanavāmahā iti tasmādvā ete ulmuke

udūhanti

1.8.2.[2]

te punaranusaṃsparśayanti | punarevaitadagnimāpyāyayantyayātayāmānaṃ

kurvantyayātayāmni yadata urdhvamasaṃsthitaṃ yajñasya tattanavāmā iti

tasmātpunaranusaṃsparśayanti

1.8.2[[.]]3

atha samidhamabhyādadhāti | saminddha evainametatsamiddhe yadata

ūrdhvamasaṃsthitaṃ yajñasya tattanavāmahā iti tasmātsamidhamabhyādadhāti

1.8.2.[4]

tāṃ hotānumantrayate | eṣā te agne samittayā vardhasva cā ca pyāyasva

vardhiṣīmahi ca vayamā ca pyāsiṣīmahīti tadyathaivādaḥ

samidhyamānāyānvāhaivamevaitadanvāha tadetaddhotuḥ karma sa yadi manyeta na

hotā vedetyapi svayameva yajamāno 'numantrayeta

1.8.2.[5]

atha sammārṣṭi | yunaktyevainametadyukto yadata ūrdhvamasaṃsthitaṃ yajñasya

tadvahāditi tasmātsammārṣṭi sakṛtsakṛtsammārṣṭi tristrirvā agre devebhyaḥ

sammṛjanti nettathā karavāma yathā devebhya iti

tasmātsakṛtsakṛtsammārṣṭyajāmitāyai jāmi ha kuryādyattriḥ pūrvaṃ triraparaṃ

tasmātsakṛtsakṛtsammārṣṭi

1.8.2.[6]

sa sammārṣṭi | agne vājajidvājaṃ tvā sasṛvāṃsaṃ vājajitaṃ sammārjmīti

sariṣyantamiti vā agra āha sariṣyanniva hi tarhi bhavatyathātra sasṛvāṃsamiti

sasṛveva hyatra bhavati tasmādāha sasṛvāṃsamiti

1.8.2.[7]

athānuyājānyajati | yā vā etena yajñena devatā hvayati yābhya eṣa yajñastāyate sarvā

vai tattā iṣṭā bhavanti tadyattāsu sarvāsviṣṭāsvathaitatpaścevānuyajati tasmādanuyājā

nāma

1.8.2.[8]

atha yadanuyājānyajati | candāṃsi vā anuyājāḥ paśavo vai devānāṃ candāṃsi

tadyathedaṃ paśavo yuktā manuṣyebhyo vahantyevaṃ candāṃsi yuktāni devebhyo

yajñaṃ vahanti tadyatra candāṃsi devāntsamatarpayannatha candāṃsi devāḥ

samatarpayaṃstadatastatprāgabhūdyaccandāṃsi yuktāni devebhyo

yajñamavākṣuryadenāntsamatītṛpan

1.8.2.[9]

atha yadanuyājānyajati | candāṃsi vā anuyājāścandāṃsyevaitatsaṃtarpayati

tasmādanuyājānyajati tasmādyena vāhanena dhāvayettadvimucya

brūyātpāyayatainatsuhitaṃ kurutetyeṣa u vāhanasyāpahnavaḥ

1.8.2.[10]

sa vai khalu barhiḥ prathamaṃ yajati | tadvai kaniṣṭhaṃ candaḥ sadgāyatrī prathamā

candasāṃ yujyate tadu tadvīryeṇaiva yacyeno bhūtvā divaḥ

somamāharattadayathāyatham manyante yatkaniṣṭhaṃ candaḥ sadgāyatrī prathamā

candasāṃ yujyate 'thātra yathāyathaṃ devāścandāṃsyakalpayannanuyājeṣu

netpāpavasyasamasaditi

1.8.2.[11]

sa vai khalu barhiḥ prathamaṃ yajati | ayaṃ vai loko barhiroṣadhayo

barhirasminnevaitalloka oṣadhīrdadhāti tā imā asmiṃloka oṣadhayaḥ

pratiṣṭhitāstadidaṃ sarvaṃ jagadasyāṃ teneyaṃ jagatī tajjagatīm prathamāmakurvan

1.8.2.[12]

atha narāśaṃsaṃ dvitīyaṃ yajati | antarikṣaṃ vai narāśaṃsaḥ prajā vai narastā imā

antarikṣamanu vāvadyamānāḥ prajāścaranti yadvai vadati śaṃsatīti vai

tadāhustasmādantarikṣaṃ narāśaṃso 'ntarikṣamu vai triṣṭuptattriṣṭubhaṃ

dvitīyāmakurvan

1.8.2.[13]

athāgniruttamaḥ | gāyatrī vā agnistadgāyatrīmuttamāmakurvannevaṃ yathāyathena

kLptena candāṃsi pratyatiṣṭhaṃstasmādidamapāpavasyasam

1.8.2.[14]

devānyajetyevādhvaryurāha | devaṃ-devamiti sarveṣu hotā devānāṃ vai devāḥ santi

candāṃsyeva paśavo hyeṣāṃ gṛhā hi paśavaḥ pratiṣṭho hi gṛhāścandāṃsi vā

anuyājāstasmāddevānyajetyevādhvaryurāha devaṃ-devamiti sarveṣu hotā

1.8.2.[15]

vasuvane vasudheyasyeti | devatāyā eva vaṣaṭkriyate devatāyai hūyate na vā atra

devatāstyanuyājeṣu devam barhiriti tatra nāgnirnendro na somo devo narāśaṃsa iti

ṛta ekaṃ cana yo vā atrāgnirgāyatrī sa nidānena

1.8.2.[16]

atha yadvasuvane vasudheyasyeti yajati | agnirvai vasuvanirindro vasudheyo 'sti vai

candasāṃ devatendrāgnī evaivamu haitaddevatāyā eva vaṣaṭkriyate devatāyai hūyate

1.8.2.[17]

athottamamanuyājamiṣṭvā samānīya juhoti | prayājānuyājā vā ete tadyathaivādaḥ

prayājeṣu yajamānāya dviṣantam bhrātṛvyam baliṃ hārayatyattra ādyam baliṃ

hārayatyevamevaitadanuyājeṣu baliṃ hārayati

1.8.3.[1]

sa vai srucau vyūhati | agnīṣomayorujjitimanūjjeṣaṃ vājasya mā prasavena

prohāmīti juhūm prācīṃ dakṣiṇena pāṇināgnīṣomau tamapanudatāṃ yo smāndveṣṭi

yaṃ ca vayaṃ dviṣmo vājasyainaṃ prasavenāpohāmītyupabhṛtam pratīcīṃ savyena

pāṇinā yadi svayaṃ yajamānaḥ

1.8.3.[2]

yadyu adhvaryuḥ | agnīṣomayorujjitimanūjjayatvayaṃ yajamāno vājasyainam

prasavena prohāmyagnīṣomau tamapanudatāṃ yamayaṃ yajamāno dveṣṭi yaścainaṃ

dveṣṭi vājasyainam prasavenāpohāmīti paurṇamāsyāmagnīṣomīyaṃ hi paurṇamāsaṃ

havirbhavati

1.8.3.[3]

athāmāvāsyāyām | indrāgnyorujjitimanūjjeṣaṃ vājasya mā prasavena prohāmīndrāgnī

tamapanudatāṃ yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣmo vājasyainam

prasavenāpohāmīti yadi svayaṃ yajamānaḥ

1.8.3.[4]

yadyu adhvaryuḥ | indrāgnyorujjitimanūjjayatvayaṃ yajamāno vājasyainam prasavena

prohāmīndrāgnī tamapanudatāṃ yamayaṃ yajamāno dveṣṭi yaścainaṃ dveṣṭi

vājasyainam prasavenāpohāmītyamāvāsyāyāmaindrāgnaṃ hyāmāvāsyaṃ

havirbhavatyevaṃ yathādevataṃ vyūhati tadyadevaṃ vyūhati

1.8.3.[5]

yajamāna eva juhūmanu | yo 'smā arātīyati sa upabhṛtamanu

prāñcamevaitadyajamānamudūhatyapāñcaṃ tamapohati yo 'smā arātīyatyattaiva

juhūmanvādya upabhṛtamanu prāñcamevaitadattāramudūhatyapāñcamādyamapohati

1.8.3.[6]

tadvā etat | samāna eva karmanvyākriyate tasmādu samānādeva puruṣādattā cādyaśca

jāyate idaṃ hi caturthe puruṣe tṛtīye saṃgacāmaha iti videvaṃ dīvyamānā jātyā āsata

etasmādu tat

1.8.3.[7]

atha juhvā paridhīntsamanakti | yayā devebhyo 'hauṣīdyayā yajñaṃ

samatiṣṭhapattayaivaitatparidhīnprīṇāti tasmājjuhvā paridhīntsamanakti

1.8.3.[8]

sa samanakti vasubhyastvā rudrebhyastvādityebhyastvetyete vai trayā devā yadvasavo

rudrā ādityā etebhyastvetyevaitadāha

1.8.3.[9]

atha paridhimabhipadyāśrāvayati | paridhibhyo hyetadāśrāvayati yajño vā āśrāvaṇaṃ

yajñenaivaitatpratyakṣam paridhīnprīṇāti tasmātparidhimabhipadyāśrāvayati

1.8.3.[10]

sa āśrāvyāha | iṣitā daivyā hotāra iti daivyā vā ete hotāro yatparidhayo 'gnayo hīṣṭā

daivyā hotāra ityevaitadāha yadāheṣitā daivyā hotāra iti bhadravācyāyeti svayaṃ vā

etasmai devā yuktā bhavanti yatsādhu vadeyuryatsādhu kuryustasmādāha

bhadravācyāyeti preṣito mānuṣaḥ sūktavākāyeti tadimam mānuṣaṃ hotāraṃ

sūktavākāya prasauti

1.8.3.[11]

atha prastaramādatte | yajamāno vai prastarastadyatrāsya yajño

'gaṃstadevaitadyajamānaṃ svagākaroti devalokaṃ vā asya yajño

'gandevalokamevaitadyajamānamapinayati

1.8.3.[12]

sa yadi vṛṣṭikāmaḥ syāt | etenaivādadīta saṃjānāthāṃ dyāvāpṛthivī iti yadā vai

dyāvāpṛthivī saṃjānāthe atha varṣati tasmādāha saṃjānāthāṃ dyāvāpṛthivī iti

mitrāvaruṇau tvā vṛṣṭyāvatāmiti tadyo varṣasyeṣṭe sa tvā

vṛṣṭyāvatvityevaitadāhāyaṃ vai varṣasyeṣṭe yo 'yam pavate so 'yameka ivaiva pavate

so 'yam puruṣe 'ntaḥ praviṣṭaḥ prāñca pratyañca tāvimau prāṇodānau prāṇodānau

vai mitrāvaruṇau tadya eva varṣasyeṣṭe sa tvā vṛṣṭyāvatvityevaitadāha

tametenaivādadīta yadā hyeva kadā ca vṛṣṭiḥ samiva

tamanaktyāhutimevaitatkarotyāhutirbhūtvā devalokaṃgacāditi

1.8.3.[13]

sa vā agraṃ juhvāmanakti | madhyamupabhṛti mūlaṃ dhruvāyāmagramiva hi

juhūrmadhyamivopabhṛnmūlamiva dhruvā

1.8.3.[14]

so 'nakti | vyantu vayo 'ktaṃ rihāṇā iti vaya

evainametadbhūtamasmānmanuṣyalokāddevalokamabhyutpātayati tannīcairiva harati

dvayaṃ tadyasmānnīcairiva haredyajamāno vai prastaro 'syā evainametatpratiṣṭhāyai

noddhantīho eva vṛṣṭiṃ niyacati

1.8.3.[15]

sa harati | marutām pṛṣatīrgaceti devalokaṃ gacetyevaitadāha yadāha marutām

pṛṣatīrgaceti vaśā pṛśnirbhūtvā divaṃ gaca tato no vṛṣṭimāvahetīyaṃ vai vaśā

pṛśniryadidamasyām mūli cāmūlaṃ cānnādyam pratiṣṭhitaṃ teneyaṃ vaśā pṛśniriyam

bhūtvā divaṃ gacetyevaitadāha tato no vṛṣṭimāvaheti vṛṣṭādvā ūrgrasaḥ subhūtaṃ

jāyate tasmādāha tato no vṛṣṭimāvaheti

1.8.3.[16]

athaikaṃ tṛṇamapagṛhṇāti | yajamāno vai prastaraḥ sa yatkṛtsnam

prastaramanupraharetkṣipre ha yajamāno 'muṃ lokamiyāttatho ha yajamāno

jyogjīvati yāvadvevāsyeha mānuṣamāyustasmā evaitadapagṛhṇāti

1.8.3.[17]

tanmuhūrtaṃ dhārayitvānupraharati | tadyatrāsyetara

ātmāgaṃstadevāsyaitadgamayatyatha yannānupraharedantariyāddha yajamānaṃ

lokāttatho ha yajamānaṃ lokānnāntareti

1.8.3.[18]

tam prāñcamanusamasyati | prācī hi devānāṃ digatho udañcamudīcī hi manuṣyāṇāṃ

diktamaṅgulibhireva yoyupyeranna kāṣṭhairdārubhirvā itaraṃ śavaṃ vyṛṣanti

nettathā karavāma yathetaraṃ śavamiti tasmādaṅgulibhireva yoyupyeranna

kāṣṭhairyadā hotā sūktavākamāha

1.8.3.[19]

athāgnīdāhānuprahareti | tadyatrāsyetara ātmāgaṃstadevāsyaitadgamayetyevaitadāha

tūṣṇīmevānuprahṛtya cakṣuṣpā agne 'si cakṣurme pāhītyātmānamupaspṛśati teno

apyātmānaṃ nānupravṛṇakti

1.8.3.[20]

athāha saṃvadasveti | saṃvādayainaṃ

devairityevaitadāhāgānagnīdityagaṅkhalvityevaitadāhāgannitītaraḥ pratyāha śrāvayeti

taṃ vai devaiḥ śrāvaya tamanubodhayetyevaitadāha śrauṣaḍiti vidurvā enamanu vā

enamabhutsatetyevaitadāhaivamadhvaryuścāgnīcca devalokaṃ yajamānamapinayataḥ

1.8.3[.2]1

athāha svagā daivyā hotṛbhya iti daivyā vā ete hotāro yatparidhayo 'gnayo hi

tānevaitatsvagākaroti tasmādāha svagā daivyā hotṛbhya iti svastirmānuṣebhya iti

tadasmai mānuṣāya hotre hvalāmāśāste

1.8.3.[22]

atha paridhīnanupraharati sa madhyamamevāgre paridhimanupraharati yam

paridhiṃ paryadhatthā agne deva paṇibhirguhyamānaḥ taṃ ta etamanu joṣaṃ

bharāmyeṣa nettvadapacetayātā ityagneḥ priyam pātho 'pītamitītarāvanusamasyati

1.8.3.[23]

atha juhūṃ copabhṛtaṃ ca sampragṛhṇāti | ado haivāhutiṃ karoti

yadanaktyāhutirbhūtvā devalokaṃ gacāditi tasmājjuhūṃ copabhṛtaṃ ca sampragṛhṇāti

1.8.3.[24]

sa vai viśvebhyo devebhyaḥ sampragṛhṇāti | yadvā anādiṣṭaṃ devatāyai havirgṛhyate

sarvā vai tasmindevatā apitvinyo manyante na vā etatkasyai cana devatāyai

havirgṛhṇannādiṣati yadājyaṃ tasmādviśvebhyo devebhyaḥ sampragṛhṇātyetadu

vaiśvadevaṃ haviryajñe

1.8.3.[25]

sa sampragṛhṇāti | saṃsravabhāgā stheṣā bṛhanta iti saṃsravo hyeva khalu pariśiṣṭo

bhavati prastareṣṭhāḥ paridheyāśca devā iti prastaraśca hi paridhayaścānuprahṛtā

bhavantīmāṃ vācamabhi viśve gṛṇanta ityetadu vaiśvadevaṃ karotyāsadyāsminbarhiṣi

mādayadhvaṃ svāhā vāḍiti tadyathā vaṣṭkṛtaṃ hutamevamasyaitadbhavati

1.8.3.[26]

sa yasyānaso havirgṛhṇanti | anasastasya dhuri vimuñcanti yato yunajāma tato

vimuñcāmeti yato hyeva yuñjanti tato vimuñcanti yasyo pātryai sphye tasya yato

yunajāma tato vimuñcāmeti yato hyevaṃ yuñjanti tato vimuñcanti

1.8.3.[27]

yujau ha vā ete yajñasya yatsrucau | te etadyuṅkte yatpracarati sa yaṃ

nidhāyāvadyedyathā vāhanamavārcevaṃ tatte etatsviṣṭakṛti vimocanamāgacataste

tatsādayati tadvimuñcati te etatpunaḥ prayuṅkte 'nuyājeṣu so

'nuyājaiścaritvaitadvimocanamāgacati te tatsādayati tadvimuñcati te etatpunaḥ

prayuṅkte yatsampragṛhṇāti tadyāṃ gatimabhiyuṅkte tāṃ gatiṃ gatvā vimuñcate

yajñaṃ vā anu prajāstasmādayam puruṣo yuṅkte 'tha vimuñcate 'tha yuṅkte tadyāṃ

gatimabhiyuṅkte tāṃ gatiṃ gatvāntato vimuñcate sa sādayati ghṛtācī stho dhuryau

pātaṃsumne sthaḥ sumne mā dhattamiti sādhvyau sthaḥ sādhau mā

dhattamityevaitadāha

1.9.1.[1]

sa yatrāha | iṣitā daivyā hotāro bhadravācyāya preṣito mānuṣaḥ sūktavākāyeti yadato

hotānvāha sūkta iva tadāha yajamānāyaivaitadāśiṣamāśāste tadvā

etadupariṣṭādyajñasyāśiṣamāśāste dvayaṃ tadyasmādupariṣṭādyajñasyāśiṣamāśāste

1.9.1.[2]

yajñaṃ vā eṣa janayati | yo yajata etena hyuktā ṛtvijastanvate taṃ

janayantyathāśiṣamāśāste tāmasmai yajña āśiṣaṃ saṃnamayati yāmāśiṣamāśāste yo

mājījanateti tasmādvā upariṣṭādyajñasyāśiṣamāśāste

1.9.1.[3]

devānvā eṣa prīṇāti | yo yajata etena yajñenargbhiriva tvadyajurbhiriva

tvadāhutibhiriva tvatsa devānprītvā teṣvapitvī bhavati teṣvapitvī

bhūtvāthāśiṣamāśāste tāmasmai devā āśiṣaṃ saṃnamayanti yāmāśiṣamāśāste yo no

'praiṣīditi tasmādvā upariṣṭādyajñasyāśiṣamāśāste

1.9.1.[4]

atha pratipadyate | idaṃ dyāvāpṛthivī bhadramabhūditi bhadraṃ hyabhūdyo yajñasya

saṃsthāmagannārdhma sūktavākamuta namovākamityubhayaṃ vā etadyajña eva

yatsūktavākaśca namovākaścārātsma yajñamavidāma yajñamityevaitadāhāgne tvaṃ

sūktavāgasyupaśrutī divaspṛthivyorityagnimevaitadāha tvaṃ

sūktavāgasyupaśṛṇvatyoranayordyāvāpṛthivyorityomanvatī te 'sminyajñe yajamāna

dyāvāpṛthivī stāmityannavatyau te `sminyajñe yajamāna dyāvāpṛthivī

stāmityevaitadāha

1.9.1.[5]

śaṃgavī jīvadānū iti | śaṃgavī te jīvadānū stāmityevaitadāhātrasnū apravede iti māha

kasmāccana pratrāsīrmo ta idam puṣṭaṃ kaścana pravidatetyevaitadāha

1.9.1.[6]

urugavyūtī abhayaṃkṛtāviti | urugayūtī te 'bhaye stāmityevaitadāha vṛṣṭidyāvā

rītyāpeti vṛṣṭimatyau te stāmityevaitadāha

1.9.1.[7]

śambhuvau mayobhuvāviti | śambhuvau te mayobhuvau stāmityevaitadāhorjasvatī ca

payasvatī ceti rasavatyau ta upajīvanīye stāmityevaitadāha

1.9.1.[8]

sūpacaraṇā ca svadhicaraṇāceti | sūpacaraṇāha te 'sāvastu yāmadhastādupacarasi

svadhicaraṇo ta iyamastu yāmupariṣṭādadhicarasītyevaitadāha tayorāvidīti

tayoranomanyamānayorityevaitadāha

1.9.1.[9]

agniridaṃ haviḥ ajuṣatāvīvṛdhata maho jyāyo 'kṛteti tadāgneyamājyabhāgamāha

soma idaṃ havirajuṣatāvīvṛdhata maho jyāyo 'kṛteti

tatsaumyamājyabhāgamāhāgniridaṃ havirajuṣatāvīvṛdhata maho jyāyo 'kṛteti tadya

eṣa ubhayatrācyuta āgneyaḥ puroḍāśo bhavati tamāha

1.9.1.[10]

atha yathādevataṃ | devā ājyapā ājyamajuṣantāvīvṛdhanta maho jyāyo 'krateti

tatprayājānuyājānāha prayājānuyājā vai devā ājyapā agnirhotreṇedaṃ

havirajuṣatāvīvṛdhata maho jyāyo 'kṛteti tadagniṃ hotreṇāhājuṣatetyevaṃ yā iṣṭā

devatā bhavanti tāḥ sampaśyatyasau havirajuṣatāsau havirajuṣateti

tadyajñasyaivaitatsamṛddhimāśāste yaddhi devā havirjuṣante tena hi mahajjayati

tasmādāhājuṣatetyavīvṛdhateti yadvai devā havirjoṣayante tadapi girimātraṃ kurvate

tasmādāhāvīvṛdhateti

1.9.1.[11]

maho jyāyo 'krateti | yajño vai devānām mahastaṃ hyetajjyāyāṃsamiva kurvate

tasmādāha maho jyāyo 'krateti

1.9.1.[12]

asyāmṛdheddhotrāyāṃ devaṃgamāyāmiti | asyāṃ rādhnotu hotrāyāṃ

devaṃgamāyāmityevaitadāhāśāste 'yaṃ yajamāno 'sāviti nāma gṛhṇāti tadenam

pratyakṣamāśiṣā sampādayati

1.9.1.[13]

dīrghāyutvamāśāsta iti | sā yāmutrottarā devayajyā tadiha pratyakṣṃ dīrghāyutvam

1.9.1.[14]

suprajāstvamāśāsta iti | tadyadamutra bhūyo haviṣkaraṇaṃ tadiha pratyakṣṃ

suprajāstvam praśāsanaṃ sa kuryādya evaṃ kuryāduttarāṃ devayajyāmāśāsta iti tveva

brūyāttadeva jīvātuṃ tatprajāṃ tatpaśūn

1.9.1.[15]

bhūyo haviṣkaraṇamāśāsta iti tadveva tatsajātavanasyāmāśāsta iti prāṇā vai sajātāḥ

prāṇaurhi saha jāyate tatprāṇānāśāste

1.9.1.[16]

divyaṃ dhāmāśāsta iti | devaloke me 'pyasaditi vai yajate yo yajate taddevaloka

evainametadapitvinaṃ karoti yadanena haviṣāśāste tadaśyāttadṛdhyāditi yadanena

haviṣāśāste tadasmai sarvaṃ samṛdhyatāmityevaitadāha

1.9.1.[17]

tā vā etāḥ | pañcāśiṣaḥ karoti tisra iḍāyāṃ tā aṣṭāvaṣṭākṣarā vai gāyatrī vīryaṃ

gāyatrī vīryamevaitadāśiṣo 'bhisaṃpādayati

1.9.1.[18]

nāto bhūyasīḥ kuryāt | atiriktaṃ ha kuryādyadato bhūyasīḥ kuryādyadvai

yajñasyātiriktaṃ dviṣantaṃ hāsya tadbhrātṛvyamabhyatiricyate tasmānnāto bhūyasīḥ

kuryāt

1.9.1.[19]

apīdvai kanīyasīḥ sapta | tadasmai devā rāsantāmiti tadasmai devā

anumanyantāmityevaitadāha tadāgnirdevo devebhyo vanutāṃ vayamagneḥ pari

mānuṣā iti tadagnirdevo devebhyo vanutāṃ vayamagneradhyasmā etadvanavāmahā

ityevaitadāha

1.9.1.[20]

iṣṭaṃ ca vittaṃ ceti | aiṣiṣuriva vā etadyajñaṃ tamavidaṃstasmādāheṣṭaṃ ca vittaṃ

cetyubhe cainaṃ dyāvāpṛthivī aṃhasaspātāmityubhe cainaṃ dyāvāpṛthivī

āttergopāyatāmityevaitadāha

1.9.1.[21]

tadu haika āhuḥ | ubhe ca meti tathā hotāśiṣa ātmānaṃ nāntaretīti tadu tathā na

brūyādyajamānasya vai yajña āśīḥ kiṃ nu tatrartvijāṃ yāṃ vai kāṃ ca yajña ṛtvija

āśiṣamāśāsate yajamānasyaiva sā na ha sa etāṃ kva canāśiṣam pratiṣṭhāpayati ya

āhobhe ca meti tasmādu brūyādubhe cainamityeva

1.9.1.[22]

iha gatirvāmasyeti | tadyadeva yajñasya sādhu tadevāsminnetaddadhāti tasmādāheha

gatirvāmasyeti

1.9.1.[23]

idaṃ ca namo devebhya iti tadyajñasyaivaitatsaṃsthāṃ gatvā namo devebhyaḥ karoti

tasmādāhedaṃ ca namo devebhya iti

1.9.1.[24]

atha śamyorāha | śamyurha vai bārhaspatyo 'ñjasā yajñasya saṃsthāṃ vidāṃ cakāra sa

devalokamapīyāya tattadantarhitamiva manuṣyebhya āsa

1.9.1.[25]

tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | śamyurha vai bārhaspatyo 'ñjasā yajñasya saṃsthāṃ

vidāṃ cakāra sa devalokamapīyāyeti te tāmeva yajñasya saṃsthāmupāyanyāṃ

śamyurbārhaspatyo 'vedyacamyorabruvaṃstāmvevaiṣa etadyajñasya saṃsthāmupaiti

yāṃ śamyurbārhaspatyo 'vedyacamyorāha tasmādvai śamyorāha

1.9.1.[26]

sa pratipadyate | tacaṃyorāvṛṇīmaha iti tāṃ yajñasya saṃsthāmāvṛṇīmahe yāṃ

śamyurbārhaspatyo 'vedityevaitadāha

1.9.1.[27]

gātuṃ yajñāya gātuṃ yajñapataya iti | gātuṃ hyeṣa yajñāyecati gātuṃ yajñapataye yo

yajñasya saṃsthāṃ daivī svastirastu naḥ svastirmānuṣebhya iti svasti no devatrāstu

svasti manuṣyatretyevaitadāhordhvaṃ jigātu bheṣajamityūrdhvaṃ no 'yaṃ yajño

devalokaṃ jayatvityevaitadāha

1.9.1.[28]

śaṃ no astu dvipade śaṃ catuṣpada iti | etāvadvā idaṃ sarvaṃ yāvaddvipāccaiva

catuṣpācca tasmā evaitadyajñasya saṃsthāṃ gatvā śaṃ karoti tasmādāha śaṃ no astu

dvipade śaṃ catuṣpada iti

1.9.1.[29]

athānayetyupaspṛśati | amānuṣa iva vā etadbhavati yadārtvijye pravṛta iyaṃ vai

pṛthivī pratiṣṭhā tadasyāmevaitatpratiṣṭhāyām pratiṣṭhati tadu khalu

punarmānuṣo bhavati tasmādanayetyupaspṛśati

1.9.2.[1]

te vai patnīḥ saṃyājayiṣyantaḥ pratiparāyanti | juhūṃ ca sruvaṃ cādhvaryurādatte

vedaṃ hotājyavilāpanīmagnīt

1.9.2.[2]

taddhaikeṣāmadhvaryuḥ | pūrveṇāhavanīyam paryeti tadu tathā na kuryādbahirdhā

ha yajñātsyādyatteneyāt

1.9.2.[3]

jaghaneno haiva patnīṃ | ekeṣāmadhvaryureti no eva tathā kuryātpūrvārdho vai

yajñasyādhvaryurjaghanārdhaḥ patnī yathā bhasattaḥ śiraḥ pratidadhyādevaṃ

tadbahirdhā haiva yajñātsyādyatteneyāt

1.9.2.[4]

antareṇo haiva patnīṃ | ekeṣāmadhvaryureti no eva tathā kuryādantariyāddha

yajñātpatnīṃ yatteneyāttasmādu pūrveṇaiva gārhapatyamantareṇāhavanīyaṃ caiti tathā

ha na bahirdhā yajñādbhavati yatho evādaḥ pracarannantareṇa saṃcarati sa u

evāsyaiṣa saṃcaro bhavati

1.9.2.[5]

atha patnīḥ saṃyājayanti | yajñādvai prajāḥ prajāyante yajñātprajāyamānā

mithunātprajāyante mithunātprajāyamānā antato yajñasya prajāyante tadenā

etadantato yajñasya mithunātprajananātprajanayati tasmānmithunātprajananādantato

yajñasyemāḥ prajāḥ prajāyante tasmātpatnīḥ saṃyājayanti

1.9.2.[6]

catasro devatā yajati | catasro vai mithunaṃ dvandvaṃ vai mithunaṃ dve dve hi khalu

bhavato mithunamevaitatprajanane kriyate tasmāccatasro devatā yajati

1.9.2.[7]

tā vā ājyahaviṣo bhavanti | reto vā ājyaṃ reta evaitatsiñcati tasmādājyahaviṣo

bhavanti

1.9.2.[8]

tenopāṃśu caranti | tira iva vai mithunena caryate tira ivaitadyadupāṃśu

tasmādupāṃśu caranti

1.9.2.[9]

atha somaṃ yajati | reto vai somo reta evaitatsiñcati tasmātsomaṃ yajati

1.9.2.[10]

atha tvaṣṭāraṃ yajati | tvaṣṭā vai siktaṃ reto vikaroti tasmāttvaṣṭāraṃ yajati

1.9.2.[11]

atha devānām patnīryajati | patnīṣu vai yonau retaḥ pratiṣṭhitaṃ tattataḥ prajāyate

tatpatnīṣvaivaitadyonau retaḥ siktam pratiṣṭhāpayati tattataḥ prajāyate

tasmāddevānām patnīryajati

1.9.2.[12]

sa yatra devānām patnīryajati | tatpurastāttiraḥ karotyupa ha vai tāvaddevatā āsate

yāvanna samiṣṭayajurjuhvatīdaṃ nu no juhvatviti tābhya evaitattiraḥ karoti

tasmādimā mānuṣya striyastira ivaiva puṃso jighatmanti yā iva tu tā iveti ha smāha

yājñavalkyaḥ

1.9.2.[13]

athāgniṃ gṛhapatiṃ yajati | ayaṃ vā agnirloka imamevaitallokamimāḥ prajā

abhiprajanayati tā imaṃ lokamimāḥ prajā abhiprajāyante tasmādagniṃ gṛhapatiṃ

yajati

1.9.2.[14]

tadiḍāntam bhavati | na hyatra paridhayo bhavanti na prastaro yatra vā adaḥ

prastareṇa yajamānaṃ svagākaroti patiṃ vā anu jāyā tadevāsyāpi patnī svagākṛtā

bhavatīyasi taṃ ha kuryādyatprastarasya rūpaṃ kuryāttasmādiḍāntameva syāduto

prastarasyaiva rūpaṃ kriyate

1.9.2.[15]

sa yadi prastarasya rūpaṃ kuryāt | yathaivādaḥ prastareṇa yajamānaṃ

svagākarotyevamevaitatpatnīṃ svagākaroti

1.9.2.[16]

sa yadi prastarasya rūpaṃ kuryāt | vedasyaikaṃ tṛṇamācidyāgraṃ juhvāmanakti

madhyaṃ sruve budhnaṃ sthālyām

1.9.2.[17]

athāgnīdāhānuprahareti | tūṣṇīmevānuprahṛtya cakṣuṣpā agne 'si cakṣurme

pāhītyātmānamupaspṛśāte tano apyātmānaṃ nānupravṛṇakti

1.9.2.[18]

athāha saṃvadasveti | agānagnīdagaṃcrāvaya auṣaṭ svagā daivyā hotṛbhyaḥ

svastirmānuṣebhyaḥ śaṃyorbrūhīti

1.9.2.[19]

atha juhūṃ ca sruvaṃ ca sampragṛhṇāti | ado haivāhutiṃ karoti yadanaktyāhutirbhūtvā

devalokaṃ gacāditi tasmājjuhūṃ ca sruvaṃ ca sampragṛhṇāti

1.9.2.[20]

sa vā agnaye sampragṛhṇāti | agne 'dabdhāyo 'śītametyamṛto

hyagnistasmādāhādabdhāyavityaśītametyaśiṣṭho hyagnistasmādāhāśītameti pāhi mā

didyoḥ pāhi prasityai pāhi duriṣṭyai pāhi duradmanyā iti sarvābhyo mārttibhyo

gopāyetyevaitadāhāviṣaṃ naḥ pituṃ kṛṇvityannaṃ vai pituranamīvaṃ na

idamakilviṣamannaṃ kurvityevaitadāha suṣadā yonāvityātmanyetadāha svāhā vāḍiti

tadyathā vaṣaṭkṛtaṃ hutam evamasyaitadbhavati

1.9.2.[21]

atha vedam patnī visraṃsayati | yoṣā vai vedirvṛṣā vedo mithunāya vai ved!aḥ

kriyate 'tha yadenena yajña upālabhate mithunamevaitatprajananaṃ kriyate

1.9.2.[22]

atha yatpatnī visraṃsayati | yoṣā vai patnī vṛṣā vedo mithunamevaitatprajananaṃ

kriyate tasmādvedaṃ patnī visraṃsayati

1.9.2.[23]

sā visraṃsayati | vedo 'si yena tvaṃ deva veda devebhyo vedo 'bhavastena mahyaṃ

vedo bhūyā iti yadi yajuṣā cikīrṣedetenaiva kuryāt

1.9.2.[24]

tamā vedeḥ saṃstṛṇāti | yoṣā vai vedirvṛṣā vedaḥ paścādvai parītya vṛṣā

yoṣāmadhidravati paścādevaināmetatparītya vṛṣṇā vedenādhidrāvayati tasmādā

vedeḥ saṃstṛṇāti

1.9.2.[25]

atha samiṣṭayajurjuhoti | prāṅne yajño 'nusaṃtiṣṭhātā ityatha yaddhutvā

samiṣṭayajuḥ patnīḥ saṃyājayetpratyaṅṅu haivāsyaiṣa yajñaḥ saṃtiṣṭheta tasmādvā

etarhi samiṣṭayajurjuhoti prāṅne yajño 'nusaṃtiṣṭhātā iti

1.9.2.[26]

atha yasmātsamiṣṭayajurnāma | yā vā etena yajñena devatā hvayati yābhya eṣa

yajñastāyate sarvā vai tattāḥ samiṣṭā bhavanti tadyattāsu sarvāsu

samiṣṭāsvathaitajjuhoti tasmātsamiṣṭayajurnāma

1.9.2.[27]

atha yasmātsamiṣṭayajurjuhoti | yā vā etena yajñena devatā hvayati yābhya eṣa

yajñastāyata upa ha vai tā āsate yāvanna samiṣṭayajurjuhvatīdaṃ nu no juhvatviti tā

evaitadyathāyathaṃ vyavasṛjati yatra yatrāsāṃ caraṇaṃ tadanu yajñaṃ vā etadajījanata

yadenamatata taṃ janayitvā yatrāsya pratiṣṭhā tatpratiṣṭhāpayati

tasmātsamiṣṭayajurjuhoti

1.9.2.[28]

sa juhoti | devā gātuvida iti gātuvido hi devā gātuṃ vittveti yajñaṃ vittvetyevaitadāha

gātumiteti tadetena yathāyathaṃ vyavasṛjati manasaspata imaṃ deva yajñaṃ svāhā

vātte dhā ityayaṃ vai yajño yo 'yam pavate tadimaṃ yajñaṃ sambhṛtyaitasminyajñe

pratiṣṭhāpayati yajñena yajñaṃ saṃdadhāti tasmādāha svāhā vāte dhā iti

1.9.2.[29]

atha barhirjuhoti | ayaṃ vai loko barhiroṣadhayo barhirasminnevaitalloka

oṣadhīrdadhati tā imā asmiṃloka oṣadhayaḥ pratiṣṭhitāstasmādbarhirjuhoti

1.9.2.[30]

tāṃ vā atiriktāṃ juhoti | samiṣṭayajurhyevānto yajñasya yaddhyūrdhvaṃ

samiṣṭayajuṣo 'tiriktaṃ tadyadā hi samiṣṭayajurjuhotyathaitābhyo juhoti tasmādimā

atiriktā asammitā oṣadhayaḥ prajāyante

1.9.2.[31]

sa juhoti | sam barhiraṅktāṃ haviṣā ghṛtena samādityairva!subhiḥ sam marudbhiḥ

samindro viśvadevebhiraṅktāṃ divyaṃ nabho gacatu yatsvāheti

1.9.2.[32]

atha praṇītā dakṣiṇataḥ parītya ninayati | yuṅkte vā etadyajñaṃ yadenaṃ tanute sa

yanna ninayetparāṅu hāvimukta eva yajño yajamānam prakṣiṇīyāttatho ha yajño

yajamānaṃ na prakṣiṇāti tasmātpraṇītā dakṣiṇataḥ parītya ninayati

1.9.2.[33]

sa ninayati | kastvā vimuñcati sa tvā vimuñcati kasmai tvā vimuñcati tasmai tvā

vimuñcati poṣāyeti tatpuṣṭimuttamāṃ yajamānāyā nirāha sa yenaiva praṇayati tena

ninayati yena hyeva yogyaṃ yuñjanti tena vimuñcanti yoktreṇa hi yogyaṃ yuñjanti

yoktreṇa vimuñcantyatha phalīkaraṇāṅkapālenādho 'dhaḥ kṛṣṇājinamupāsyati

rakṣasām bhāgo 'sīti

1.9.2.[34]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhira etasminyajñe prajāpatau pitari

saṃvatsare 'smākamayam bhaviṣyatyasmākamayam bhaviṣyatīti

1.9.2.[35]

tato devāḥ | sarvaṃ yajñaṃ saṃvṛjyātha yatpāpiṣṭhaṃ yajñasya

bhāgadheyamāsīttenainānnirabhajannasnā paśoḥ phalīkaraṇairhaviryajñātsunirbhaktā

asannityeṣa vai sunirbhakto yam bhāginaṃ nirbhajantyatha yamabhāgaṃ

nirbhajantyaiva sa tāvacaṃsata uta hi vaśo labdhvāha kim mā babhaktheti sa

yamevaibhyo devā bhāgamakalpayaṃstamevaibhya eṣa etadbhāgaṃ karotyatha

yadadho 'dhaḥ kṛṣṇājinamupāsyatyanagnāvevaibhya etadandhe tamasi praveśayati

tatho evāsṛkpaśo rakṣasām bhāgo 'sītyanagnāvandhe tamasi praveśayati

tasmātpaśostedanīṃ na kurvanti rakṣasāṃ hi sa bhagaḥ

1.9.3.[1]

saṃsthite yajñe | dakṣiṇataḥ parītya pūrṇapātraṃ ninayati tathā hyudagbhavati

tasmāddakṣiṇataḥ parītya pūrṇapātraṃ ninayati devaloke me 'pyasaditi vai yajate yo

yajate so 'syaiṣa yajño devalokamevābhipraiti tadanūcī dakṣiṇā yāṃ dadāti saiti

dakṣiṇāmanvārabhya yajamānaḥ

1.9.3.[2]

sa eṣa devayāno vā pitṛyāṇo vā panthāḥ | tadubhayato 'gniśikhe samoṣantyau

tiṣṭhataḥ prati tamoṣato yaḥ pratyuṣyo 'tyu taṃ sṛjate yo 'tisṛṃjyaḥ

śāntirāpastadetamevaitatpanthānaṃ śamayati

1.9.3[[.]]3

pūrṇaṃ ninayati sarvaṃ vai pūrṇaṃ sarveṇaivainametacamayati saṃtatamavyavacinnaṃ

ninayati saṃtatenaivainametadavyavacinnena ṣamayati

1.9.3.[4]

yadveva pūrṇapātraṃ ninayati | yadvai yajñasya mithyā kriyate vyasya tadvṛhanti

kṣaṇvanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayati tadadbhiḥ saṃdadhāti

1.9.3.[5]

pūrṇaṃ ninayati | sarvaṃ vai pūrṇaṃ sarveṇaivaitatsaṃdadhāti saṃtatamavyavacinnaṃ

ninayati saṃtatenaivaitadavyavacinnena saṃdadhāti

1.9.3.[6]

tadañjalinā pratigṛhṇāti | saṃ varcasā payasā saṃ tanūbhiraganmahi manasā saṃ śivena

tvaṣṭā sudatro vidadhātu rāyo 'numārṣṭu tanno yadviliṣṭamiti yadvivṛḍhaṃ

tatsaṃdadhāti

1.9.3.[7]

atha mukhamupaspṛśate | dvayaṃ tadyasmānmukhamupaspṛśate 'mṛtaṃ vā āpo

'mṛtenaivaitatsaṃspṛśata etadu caivaitatkarmātmaṅkurute tasmānmukhamupaspṛśate

1.9.3.[8]

atha viṣṇukramān kramate | devānvā eṣa prīṇāti yo yajata etena yajñena 'rgbhiriva

tvadyajurbhiriva tvadāhutibhiriva tvatsa devānprītvā teṣvapitvī bhavati teṣvapitvī

bhūtvā tānevābhiprakrāmati

1.9.3.[9]

yadveva viṣṇukramān kramate | yajño vai viṣṇuḥ sa devebhya imāṃ vikrāntiṃ

vicakrame yaiṣāmiyaṃ vikrāntiridameva prathamena padena

paspārāthedamantarikṣaṃ dvitīyena divamuttamenaitāmvevaiṣa etasmai

viṣṇuryajño vikrāntiṃ vikramate tasmādviṣṇukramān kramate tadvā ita eva

parācīnam bhūyiṣṭhā iva kramante

1.9.3.[10]

tadu tatpṛthivyāṃ viṣṇurvyakraṃsta | gāyatreṇa candasā tato nirbhakto yo

'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣmo 'ntarikṣe viṣṇurvyakraṃsta traiṣṭubhena candasā

tato nirbhakto yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣmo divi viṣṇurvyakraṃsta jāgatena

candasā tato nirbhakto yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣma

ityevamimāṃllokāntsamāruhyāthaiṣā gatireṣā pratiṣṭhā ya eṣa tapati tasya ye

raśmayaste sukṛto'tha yatparam bhāḥ prajāpatirvā sa svargo vā

lokastadevamimāṃllokāntsamāruhyāthaitāṃ gatimetāṃ pratiṣṭhāṃ gacati

parastāttvevārvāṅ krameta ya ito 'nuśāsanaṃ cikīrṣeddūyaṃ tadyasmātparastādarvāṅ

kramate 1.9.3'pasaraṇato ha vā agre devā jayanto 'jayan | divamevāgre

'thedamantarikṣamatheto 'napasaraṇātsapatnānanudanta tatho evaiṣa

etadapasaraṇata evāgre jayañjayati divamevāgre 'thedamantarikṣamatheto

'napasaraṇātsapatnānnudata iyaṃ vai pṛthivī pratiṣṭhā tadasyāmevaitatpratiṣṭhāyāṃ

pratitiṣṭhati

1.9.3.[11]

tadu taddivi viṣṇurvyakraṃsta | jāgatena candasā tato nirbhakto yo 'smāndveṣṭi yaṃ

ca vayaṃ dviṣmo 'ntarikṣe viṣṇurvyakraṃsta traiṣṭubhena candasā tato nirbhakto

yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣmaḥ pṛthivyāṃ viṣṇurvyakraṃsta gāyatreṇa candasā

tato nirbhakto yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣmo 'smādannādasyai pratiṣṭhāyā

ityasyāṃ hīdaṃ sarvamannādyam pratiṣṭhita tasmādāhāsmādannādasyai pratiṣṭhāyā

iti

1.9.3.[12]

atha prāṅ prekṣate | prācī hi devānāṃ diktasmātprāṅ prekṣate

1.9.3.[13]

sa prekṣate | aganma svariti devā vai svaraganma devānityevaitadāha saṃ

jyotiṣābhūmeti saṃ devairabhūmetyevaitadāha

1.9.3.[14]

atha sūryamudīkṣate | saiṣā gatireṣāpratiṣṭhā tadetāṃ gatimetām pratiṣṭhāṃ gacati

tasmātsūryamudīkṣate

1.9.3.[15]

sa udīkṣate | svayambhūrasi śreṣṭho raśmirityeṣa vai śreṣṭho

raśmiryatsūryastasmādāha svayambhūrasi śreṣṭho raśmiriti varcodā asi varco me

dehīti tvevāhaṃ bravīmīti ha smāha yājñavalkyastaddhyeva brāhmaṇenaiṣṭhavyaṃ

yadbrahmavarcasī syādityuto ha smāhaupoditeya eṣa vāva mahyaṃ gā dāsyati godā

gā me dehītyevaṃ yaṃ kāmaṃ kāmayate so 'smai kāmaḥ samṛdhyate

1.9.3.[16]

athāvartate | sūryasyāvṛtamanavāvarta iti tadetāṃ gatimetām pratiṣṭhāṃ

gatvaitasyaivāvṛtamanvāvartate

1.9.3.[17]

atha gārhapatyamupatiṣṭhate | dvayaṃ tadyasmādgārhapatyamupatiṣṭhate gṛhā vai

gārhapatyo gṛhā vai pratiṣṭhā tadgṛheṣvevaitatpratiṣṭhāyām pratitiṣṭhati

yāvadvevāsyeha mānuṣamāyustasmā evaitadupatiṣṭhate

tasmādgārhapatyamupatiṣṭhate

1.9.3.[18]

sa upatiṣṭhate | agne gṛhapate sugṛhapatistvayāgne 'haṃ gṛhapatinā bhūyāsaṃ

sugṛhapatistvaṃ mayāgne gṛhapatinā bhūyā iti nātra tirohitamivāstyasthūri nau

gārhapatyāni santvityanārttāni nau gārhapatyāni santvityevaitadāha śataṃ himā iti

śataṃ varṣāṇi jīvyāsamityevaitadāha tadapyetadbruvannādriyetāpi hi bhūyāṃsi

śatādvarṣebhyaḥ puruṣo jīvati tasmādapyetadbruvannādriyeta

1.9.3.[19]

athāvartate | sūryasyāvṛtamanvāvarta iti tadetāṃ gatimetām pratiṣṭhāṃ

gatvaitasyaivāvṛtamanvāvartate

1.9.3.[20]

atha putrasya nāma gṛhṇāti | idam me 'yaṃ vīryam putro 'nusaṃtanavaditi yadi putro

na syādapyātmana eva nāma gṛhṇīyāt

1.9.3.[21]

athāhavanīyamupatiṣṭhate | prāṅne yajño 'nusaṃtiṣṭhātā iti tūṣṇīmupatiṣṭhateatha

vrataṃ visṛjate | idamahaṃ ya evāsmi so 'smītyamānuṣa iva vā etadbhavati

yadvratamupaiti na hi tadavakalpate yadbrūyādidamahaṃ satyādanṛtamupaimīti tadu

khalu punarmānuṣo bhavati tasmādidamahaṃ ya evāsmi sā 'smītyevaṃ vrataṃ

visṛjeta