Śatapatha-Brāhmaṇa, Mādhyaṃdina, 3

3.1.1.[1]

devayajanaṃ joṣayante | sa yadeva varṣiṣṭhaṃ

syāttajjoṣayeranyadanyadbhūmerābhiśayītāto vai devā divamupodakrāmandevānvā

eṣa upotkrāmati yo dīkṣate sa sadeve devayajane yajate sa

yaddhānyadbhūmerabhiśayītāvaratara iva heṣṭhvā syāttasmādyadeva varṣiṣṭhaṃ

syāttajjoṣayeran

3.1.1.[2]

tadvarṣma satsamaṃ syāt | samaṃ sadavibhraṃśi syādavibhraṃśi satprākpravaṇaṃ

syātprācī hi devānāṃ digatho udakpravaṇamudīcī hi manuṣyāṇāṃ digdakṣiṇataḥ

pratyucritamiva syādeṣā vai dik pitṝṇāṃ sa yaddakṣiṇāpravaṇaṃ syātkṣipre ha

yajamāno 'muṃ lokamiyāttatho ha yajamāno jyogjīvati tasmāddakṣiṇataḥ

pratyucritamiva syāt

3.1.1.[3]

na purastāddevayajanamātramatiricyeta | dviṣantaṃ hāsya

tadbhrātṛvyamabhyatiricyate kāmaṃ ha dakṣiṇataḥ syādevamuttarata etaddha tveva

samṛddhaṃ devayajanaṃ yasya devayajanamātram paścātpariśiṣyate kṣipre

haivainamuttarā devayajyopanamatīti nu devayajanasya

3.1.1.[4]

tadu hovāca yājñavalkyaḥ | vārṣṇyāya devayajanaṃ joṣayitumaima tatsātyayajño

'bravītsarvā vā iyam pṛthivī devī devayajanaṃ yatra vā asyai kva ca yajuṣaiva

parigṛhya yājayediti

3.1.1.[5]

ṛtvijo haiva devayajanam | ye brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso 'nūcānā vidvāṃso yājayanti

saivāhvalaitannediṣṭhamāmiva manyāmaha iti

3.1.1.[6]

tacālo vā vimitaṃ vā prācīnavaṃśam minvanti | prācī hi devānāṃ dik purastādvai

devāḥ pratyañco manuṣyānupāvṛttāstasmāttebhyaḥ prāṅtiṣṭhañjuhoti

3.1.1.[7]

tasmādu ha na pratīcīnaśirāḥ śayīta | neddevānabhiprasārya śayā iti yā dakṣiṇā dik

sā pitṝṇāṃ yā pratīcī sāsarpāṇāṃ yato devā uccakramuḥ saiṣāhīnā yodīcī dik sā

manuṣyāṇāṃ tasmānmānuṣa udīcīnavaṃśāmeva śālāṃ vā vimitaṃ vā minvantyudīcī

hi manuṣyāṇāṃ digdīkṣitasyaiva prācīnavaṃśā nādīkṣitasya

3.1.1.[8]

tāṃ vā etām pariśrayanti | nedabhivarṣāditi nveva varṣā devānvā eṣa upāvartate yo

dīkṣate sa devatānāmeko bhavati tira iva vai devā manuṣyebhyastira

ivaitadyatpariśritaṃ tasmātpariśrayanti

3.1.1.[9]

tanna sarva ivābhiprapadyeta brāhmaṇo vaiva rājanyo vā vaiśyo vā te hi yajñiyāḥ

3.1.1.[10]

sa vai na sarveṇeva saṃvadeta | devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko

bhavati na vai devā sarveṇeva saṃvadante brāhmaṇena vaiva rājanyena vā vaiśyena vā

te hi yajñiyāstasmādyadyenaṃ śūdreṇa saṃvādo vindedeteṣāmevaikam brūyādimamiti

vicakṣvemamiti vicakṣvetyeṣa u tatra dīkṣitasyopacāraḥ

3.1.1.[11]

athāraṇī pāṇau kṛtvā | śālāmadhyavasyati sa pūrvārdhyaṃ

sthūṇārājamabhipadyaitadyajurāhaidamaganma devayajanam pṛthivyā yatra devāso

ajuṣanta viśva iti tadasya viśvaiśca devairjuṣṭam bhavati ye ceme brāhmaṇāḥ

śuśruvāṃso 'nūcānā yadahāsya te 'kṣibhyāmīkṣante brāhmaṇāḥ śuśruvāṃsastadahāsya

tairjuṣṭam bhavati

3.1.1.[12]

yadvāha | yatra devāso ajuṣanta viśva iti tadasya viśvairdevairjuṣṭam

bhavatyṛkṣāmābhyāṃ saṃtaranto yajurbhirityṛkṣāmābhyāṃ vai

yajurbhiryajñasyodṛcaṃ gacanti yajñasyodṛcaṃ gacānītyevaitadāha rāyaspoṣeṇa

samiṣā mademeti bhūmā vai rāyaspoṣaḥ śrīrvai bhūmāśiṣamevaitadāśāste samiṣā

mademetīṣam madatīti vai tamāhuryaḥ śriyamaśnute yaḥ paramatāṃ gacati

tasmādāha samiṣā mademeti

3.1.2.

3.1.2.[1]

aparāhṇe dīkṣeta | purā keśaśmaśrorvapanādyatkāmayeta tadaśnīyādyadvā

sampadyeta vrataṃ hyevāsyāto 'śanam bhavati yadyu nāśiśiṣedapi kāmaṃ nāśnīyāt

3.1.2.[2]

athottareṇa śālām pariśrayanti | tadudakumbhamupanidadhāti tannāpita upatiṣṭhate

tatkeśaśmaśru ca vapate nakhāni ca nikṛntate 'sti vai puruṣasyāmedhyaṃ yatrāsyāpo

nopatiṣṭhante keśaśmaśrau ca vā asya nakheṣu cāpo nopatiṣṭhante

tadyatkeśaśmaśru ca vapate nakhāni ca nikṛntate medhyo bhūtvā dīkṣā iti

3.1.2.[3]

taddhaike | sarva eva vapante sarva eva medhyā bhūtvā dīkṣiṣyāmaha iti tadu tathā

na kuryādyadvai keśaśmaśru ca vapate nakhāni ca nikṛntate tadeva medhyo bhavati

tasmādu keśaśmaśru caiva vapeta nakhāni ca nikṛnteta

3.1.2.[4]

sa vai nakhānyevāgre nikṛntate | dakṣiṇasyaivāgre savyasya vā agre mānuṣe 'thaivaṃ

devatrāṅguṣṭhayorevāgre kaniṣṭhikayorvā agre mānuṣe 'thaivaṃ devatrā

3.1.2.[5]

sa dakṣiṇamevāgre godānaṃ vitārayati | savyaṃ vā agre mānuṣe 'thaivaṃ devatrā

3.1.2.[6]

sa dakṣiṇamevāgre godānamabhyunatti | imā āpaḥ śamu me santu devīriti sa

yadāhemā āpaḥ śamu me santu devīriti vajro vā āpo vajro hi vā āpastasmādyenaitā

yanti nimnaṃ kurvanti yatropatiṣṭhante nirdahanti tattadetamevaitadvajraṃ śamayati

tatho hainameṣa vajraḥ śānto na hinasti tasmādāhemā āpaḥ śamu me santu devīriti

3.1.2.[7]

atha darbhataruṇakamantardadhāti | oṣadhe trāyasveti vajro vai kṣurastatho

hainameṣa vajraḥ kṣuro na hinastyatha kṣureṇābhinidadhāti svadhite mainaṃ

hiṃsīriti vajro vai kṣurastatho hainameṣa vajraḥ kṣuro na hinasti

3.1.2.[8]

pracidyodapātre prāsyati | tūṣṇīmevottaraṃ godānamabhyunatti tūṣṇīṃ

darbhataruṇakamantardadhāti tūṣṇīṃ kṣureṇābhinidhāya pracidyodapātre prāsyati

3.1.2.[9]

atha nāpitāya kṣuram prayacati | sa keśaśmaśru vapati sa yadā keśaśmaśru vapati

3.1.2.[10]

atha snāti | amedhyo vai puruṣo yadanṛtaṃ vadati tena pūtirantarato medhyā vā āpo

medhyo bhūtvā dīkṣā iti pavitraṃ vā āpaḥ pavitrapūto dīkṣā iti tasmādvai snāti

3.1.2.[11]

sa snāti | āpo asmānmātaraḥ śundhayantviti ghṛtena no ghṛtaṣvaḥ punantviti tadvai

sapūtaṃ yaṃ ghṛtenāpunaṃstasmādāha ghṛtena no ghṛtapvaḥ punantviti viśvaṃ hi

ripram pravahanti devīriti yadvai viśvaṃ sarvaṃ tadyadamedhyaṃ ripraṃ tatsarvaṃ

hyasmādamedhyam pravahanti tasmādāha viśvaṃ hi ripram pravahanti devīriti

3.1.2.[12]

atha prāṅivodaṅṅutkrāmati | udidābhyaḥ śucirā pūta emītyuddhyābhyaḥ śuciḥ pūta

eti

3.1.2.[13]

atha vāsaḥ paridhatte | sarvatvāyaiva svāmevāsminnetattvacaṃ dadhāti yā ha vā iyaṃ

gostvakpuruṣe haiṣāgra āsa

3.1.2.[14]

te devā abruvan | gaurvā idaṃ sarvaṃ bibharti hanta yeyam puruṣe tvaggavyetāṃ

dadhāma tayaiṣā varṣantaṃ tayā himaṃ tayā ghṛṇiṃ titikṣiṣyata iti

3.1.2.[15]

te 'vacāya puruṣam | gavyetāṃ tvacamadadhustayaiṣā varṣantaṃ tayā himaṃ tayā

ghṛṇiṃ titikṣate

3.1.2.[16]

avacito hi vai puruṣaḥ | tasmādasya yatraiva kva ca kuśo vā yadvā vikṛntati tata eva

lohitamutpatati tasminnetāṃ tvacamadadhurvāsa eva tasmānnānyaḥ puruṣādvāso

bibhartyetāṃ hyasmiṃstvacamadadhustasmādu suvāsā eva bubhūṣetsvayā tvacā

samṛdhyā iti tasmādapyaślīlaṃ suvāsasaṃ didṛkṣante svayā hi tvacā samṛddho bhavati

3.1.2.[17]

no hānte gornagnaḥ syāt | veda ha gaurahamasya tvacam bibharmīti sā bibhyatī

trasati tvacam ma ādāsyata iti tasmādu gāvaḥ suvāsasamupaiva niśrayante

3.1.2.[18]

tasya vā etasya vāsasaḥ | agneḥ paryāso bhavati vāyoranucādo nīviḥ pitṝṇāṃ sarpāṇām

praghāto viśveṣāṃ devānāṃ tantava ārokā nakṣatrāṇāmevaṃ hi vā etatsarve devā

anvāyattāstasmāddīkṣitavasanam bhavati

3.1.2.[19]

tadvā ahataṃ syāt | ayātayāmatāyai tadvai niṣpeṣṭavai brūyādyadevāsyātrāmedhyā

kṛṇatti vā vayati vā tadasya medhyamasaditi yadyu ahataṃ

syādadbhirabhyukṣenmedhyamasadityatho yadidaṃ snātavasyaṃ

nihitamapalpūlanakṛtam bhavati teno hāpi dīkṣeta

3.1.2.[20]

tatparidhatte | dīkṣātapasostanūrasītyadīkṣitasya vāasyaiṣāgre tanūrbhavatyathātra

dīkṣātapasostasmādāha dīkṣātapasostanūrasīti tāṃ tvā śivāṃ śagmām paridadha iti

tāṃ tvā śivāṃ sādhvīm paridadha ityevaitadāha bhadraṃ varṇam puṣyanniti pāpavā

eṣo 'gre varṇam puṣyati yamamumadīkṣito 'thātra bhadraṃ tasmādāha bhadraṃ

varṇam puṣyanniti

3.1.2.[21]

athainaṃ śālām prapādayati | sa dhenvai cānaḍuhaśca nāśnīyāddhenvanaḍuhau vā

idaṃ sarvam bibhṛtaste devā abruvandhenvanaḍuhau vā idaṃ sarvam bibhṛto hanta

yadanyeṣāṃ vayasāṃ vīryaṃ taddhenvanaḍuhayordadhāmeti sa yadanyeṣāṃ vayasāṃ

vīryamāsīttaddhenvanaḍuhayoradadhustasmāddhenuścaivānaḍvāṃśca bhūyiṣṭham

bhuṅktastaddhaitatsarvāśyamiva yo dhenvanaḍuhayoraśnīyādantagatiriva taṃ

hādbhutamabhijanitorjāyāyai garbhaṃ nirabadhīditi papamakaditi pāpī

kīrtistasmāddhenvanaḍuhayornāśnīyāttadu hovāca yājñavalkyo

'śnāmyevāhamaṃsalaṃ cedbhavatīti

3.1.3.

3.1.3.[1]

apaḥ praṇīya | āgnāvaiṣṇavamekādaśakapālam puroḍāśaṃ nirvapatyagnirvai sarvā

devatā agnau hi sarvābhyo devatābhyo juhvatyagnirvai yajñasyāvarārdhyo viṣṇuḥ

parārdhyastatsarvāścaivaitaddevatāḥ parigṛhya sarvaṃ ca yajñam parigṛhya dīkṣā iti

tasmādāgnāvaiṣṇava ekādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati

3.1.3.[2]

taddhaike | ādityebhyaścaruṃ nirvapanti tadasti paryuditamivāṣṭau putrāso aditerye

jātāstanvaspari devāṃ upa praitsaptabhiḥ parā mārtāṇḍamāsyaditi

3.1.3.[3]

aṣṭau ha vai putrā aditeḥ | yāṃstvetaddevā ādityā ityācakṣate sapta haiva te 'vikṛtaṃ

hāṣṭamaṃ janayāṃ cakāra mārtāṇḍaṃ saṃdegho haivāsa yāvānevordhvastāvāṃstiryaṅ

puruṣasammita ityu haika āhuḥ

3.1.3.[4]

ta u haita ūcuḥ | devā ādityā yadasmānanvajanimā tadamuyeva bhūddhantemaṃ

vikaravāmeti taṃ vicakruryathāyam puruṣo vikṛtastasya yāni māṃsāni saṃkṛtya

saṃnyāsustato hastī samabhavattasmādāhurna hastinam pratigṛhṇīyātpuruṣājāno hi

hastīti yamu ha tadvicakruḥ sa vivasvānādityastasyemāḥ prajāḥ

3.1.3.[5]

sa hovāca | rādhnavānme sa prajāyāṃ ya etamādityebhyaścaruṃ nirvapāditi rādhnoti

haiva ya etamādityebhyaścaruṃ nirvapatyayaṃ tvevāgnāvaiṣṇavaḥ prajñātaḥ

3.1.3.[6]

tasya saptadaśa sāmidhenyo bhavanti | upāṃśu devate yajati pañca prayājā bhavanti

trayo 'nuyājāḥ saṃyājayanti patnīḥ sarvatvāyaiva samiṣṭayajureva na juhoti nedidaṃ

dīkṣitavasanam paridhāya purā yajñasya saṃsthāyā antaṃ gacānītyānto hi yajñasya

samiṣṭayajuḥ

3.1.3.[7]

athāgreṇa śālāṃ tiṣṭhannabhyaṅkte | arurvai puruṣo 'vācito 'narurevaitadbhavati

yadabhyaṅkte gavi vai puruṣasya tvaggorvā etannavanītam bhavati

svayaivainametattvacā samardhayati tasmādvā abhyaṅkte

3.1.3.[8]

tadvai navanītam bhavati | ghṛtaṃ vai devānām phāṇṭam

manuṣyāṇāmathaitannāhaiva ghṛtaṃ no phāṇṭaṃ syādeva ghṛtaṃ

syātphāṇṭamayātayāmatāyai tadenamayātayāmnaivāyātayāmānaṃ karoti

3.1.3.[9]

tamabhyanakti | śīrṣato 'gra ā pādābhyāmanulomam mahīnām payo 'sīti mahya iti

ha vā etāsāmekaṃ nāma yadgavāṃ tāsāṃ vā etatpayo bhavati tasmādāha mahīnām

payo 'sīti varcodā asi varco me dehīti nātra tirohitamivāsti

3.1.3.[10]

athākṣyāvānakti | arurvai puruṣasyākṣi praśānmameti ha smāha yājñavalkyo

durakṣa iva hāsa pūyo haivāsya dūṣīkā te evaitadanaruṣkaroti yadakṣyāvānakti

3.1.3.[11]

yatra vai devāḥ | asurarakṣasāni jaghnustacuṣṇo dānavaḥ pratyaṅ patitvā

manuṣyāṇāmakṣīṇi praviveśa sa eṣa kanīnakaḥ kumāraka iva paribhāsate tasmā

evaitadyajñamupaprayantsarvato 'śmapurām paridadhātyaśmā hyāñjanam

3.1.3.[12]

traikakudam bhavati | yatra vā indro vṛtramahaṃstasya yadakṣyāsīttaṃ giriṃ

trikakudamakarottadyattraikakudam bhavati cakṣuṣyevaitaccakṣurdadhāti

tasmāttraikakudam bhavati yadi traikakudaṃ na vindedapyatraikakudameva

syātsamānī hyevāñjanasya bandhutā

3.1.3.[13]

śareṣīkayānakti | vajro vai śaro virakṣastāyai satūlā bhavatyamūlaṃ vā

idamubhayataḥ paricinnaṃ rakṣo 'ntarikṣamanucarati yathāyam puruṣo 'mūla

ubhayataḥ paricinno 'ntarikṣamanucarati tadyatsatūlā bhavati virakṣastāyai

3.1.3.[14]

sa dakṣiṇamevāgra ānakti | savyaṃ vā agre mānuṣe 'thaivaṃ devatrā

3.1.3.[15]

sa ānakti | vṛtrasyāsi kanīnaka iti vṛtrasya hyeṣa kanīnakaścakṣurdā asi cakṣurme

dehīti nātra tirohitamivāsti

3.1.3.[16]

sa dakṣiṇaṃ sakṛdyajuṣānakti | sakṛttūṣṇīmathottaraṃ sakṛdyajuṣānakti dvistūṣṇīṃ

taduttaramevaitaduttarāvatkaroti

3.1.3.[17]

tadyatpañca kṛtva ānakti | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ

saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtva ānakti

3.1.3.[18]

athainaṃ darbhapavitreṇa pāvayati | amedhyo vai puruṣo yadanṛtaṃ vadati tena

pūtirantarato medhyā vai darbhā medhyo bhūtvā dīkṣā iti pavitraṃ vai darbhāḥ

pavitrapūto dīkṣā iti tasmādenaṃ darbhapavitreṇa pāvayati

3.1.3.[19]

tadvā ekaṃ syāt | eko hyevāyam pavate tadetasyaiva rūpeṇa tasmādekaṃ syāt

3.1.3.[20]

atho api trīṇi syuḥ | eko hyevāyam pavate so 'yam puruṣe 'ntaḥ

praviṣṭastredhāvihitaḥ prāṇa udāno vyāna iti tadetasyaivānu mātrāṃ tasmāttrīṇi syuḥ

3.1.3.[21]

atho api sapta syuḥ | sapta vā ime śīrṣanprāṇāstasmātsapta syustriḥsaptānyeva

syurekaviṃśatireṣaiva sampat

3.1.3.[22]

taṃ saptabhiḥ saptabhiḥ pāvayati | citpatirmā punātviti prajāpatirvai citpatiḥ

prajāpatirmā punātvityevaitadāha vākpatirmā punātviti prajāpatirvai vākpatiḥ

prajāpatirmā punātvityevaitadāha devo mā savitā punātviti tadvai supūtaṃ yaṃ devaḥ

savitāpunāttasmādāha devo mā savitā punātvityacidreṇa pavitreṇeti yo vā ayam pavata

eṣo 'cidram pavitrametenaitadāha sūryasya raśmibhirityete vai pavitāro yatsūryasya

raśmayastasmādāha sūryasya raśmibhiriti

3.1.3.[23]

tasya te pavitrapata iti | pavitrapatirhi bhavati pavitrapūtasyeti pavitrapūto hi bhavati

yatkāmaḥ pune tacakeyamiti yajñasyodṛcaṃ gacānītyevaitadāha

3.1.3.[24]

athāśiṣāmārambhaṃ vācayati | ā vo devāsa īmahe vāmam prayatyadhvare ā vo devāsa

āśiṣo yajñiyāso havāmaha iti tadasmai svāḥ satīrṛtvija āśiṣa āśāsate

3.1.3.[25]

athāṅgulīrnyacati | svāhā yajñam manasa iti dve svāhororantarikṣāditi dve svāhā

dyāvāpṛthivībhyāmiti dve svāhā vātādārabha iti muṣṭīkaroti na vai yajñaḥ

pratyakṣamivārabhe yathāyaṃ daṇḍo vā vāso vā paro 'kṣaṃ vai devāḥ paro 'kṣaṃ

yajñaḥ

3.1.3.[26]

sa yadāha | svāhā yajñam manasa iti tanmanasa ārabhate svāhororantarikṣāditi

tadantarikṣādārabhate svāhā dyāvāpṛthivībhyāmiti tadābhyāṃ

dyāvāpṛthivībhyāmārabhate yayoridaṃ sarvamadhi svāhā vātādārabha iti vāto vai

yajñastadyajñam pratyakṣamārabhate

3.1.3.[27]

atha yatsvāhā svāheti karoti | yajño vai svāhākāro yajñamevaitadātmandhatte 'tro eva

vācaṃ yacati vāgvai yajño yajñamevaitadātmandhatte

3.1.3.[28]

athainaṃ śālām prapādayati | sa jaghanenāhavanīyametyagreṇa gārhapatyaṃ so 'sya

saṃcaro bhavatyā sutyāyai tadyadasyaiṣa saṃcaro bhavatyā sutyāyā agnirvai

yoniryajñasya garbho dīkṣito 'ntareṇa vai yoniṃ garbhaḥ saṃcarati sa yatsa tatraijati

tvatpari tvadāvartate tasmādime garbhā ejanti tvatpari tvadāvartante tasmādasyaiṣa

sacaro bhavatyā sutyāyai

3.1.4.

3.1.4.[1]

sarvāṇi ha vai dīkṣāyā yajūṃṣyaudgrabhaṇāni | udgṛbhṇīte vā eṣo

'smāllokāddevalokamabhi yo dīkṣata etaireva tadyajurbhirudgṛbhṇīte tasmādāhuḥ

sarvāṇi dīkṣāyā yajūṃṣyaudgrabhaṇānīti tata etānyavāntarāmācakṣata

audgrabhaṇānītyāhutayo hyetā āhutirhi yajñaḥ paro 'kṣaṃ vai yajurjapatyathaiṣa

pratyakṣaṃ yajño yadāhutistadetena yajñenodgṛbhṇīte 'smāllokāddevalokamabhi

3.1.4.[2]

tato yāni trīṇi sruveṇa juhoti | tānyādhītayajūṃṣītyācakṣate sampada eva kāmāya

caturthaṃ hūyate 'tha yatpañcamaṃ srucā juhoti tadeva

pratyakṣamaudgrabhaṇamanuṣṭubhā hi tajjuhoti vāgghyanuṣṭubvāgghi yajñaḥ

3.1.4.[3]

yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha

yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma

3.1.4.[4]

tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā

eṣa yajñaṃ sambharati yadetāni juhoti

3.1.4.[5]

tāni vai pañca juhoti | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya

tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca juhoti

3.1.4.[6]

athāto homasyaiva | ākutyai prayuje 'gnaye svāhetyā vā agre kuvate yajeyeti

tadyadevātra yajñasya tadevaitatsambhṛtyātmankurute

3.1.4.[7]

medhāyai manase 'gnaye svāheti | medhayā vai manasābhigacati yajeyeti tadyadevātra

yajñasya tadevaitatsambhṛtyātmankurute

3.1.4.[8]

dīkṣāyai tapase 'gnaye svāheti | anvevaitaducyate nettu hūyate

3.1.4.[9]

sarasvatyai pūṣṇe 'gnaye svāheti | vāgvai sarasvatī vāgyajñaḥ paśavo vai pūṣā

puṣṭirvai pūṣā puṣṭiḥ paśavaḥ paśavo hi yajñastadyadevātra yajñasya

tadevaitatsambhṛtyātmankurute

3.1.4.[10]

tadāhuḥ | anaddhevaitā āhutayo hūyante 'pratiṣṭhitā adevakāstatra nendro na somo

nāgniriti

3.1.4.[11]

ākūtyai prayuje 'gnaye svāheti | nāta ekaṃ canāgnirvā addhevāgniḥ pratiṣṭhitaḥ sa

yadagnau juhoti tenaivaitā addheva tena pratiṣṭhitāstasmādu sarvāsvevāgnaye svāheti

juhoti tata etānyādhītayajūṃṣītyācakṣate

3.1.4.[12]

ākūtyai prayuje 'gnaye svāheti | ātmanā vā agra ākuvate yajeyeti tamātmana eva

prayuṅkte yattanute te asyaite ātmandevate ādhīte bhavata ākūtiśca prayukca

3.1.4.[13]

medhāyai manase 'gnaye svāheti | medhayā vai manasābhigacati yajeyeti te asyaite

ātmandevate ādhīte bhavato medhā ca manaśca

3.1.4.[14]

sarasvatyai pūṣṇe 'gnaye svāheti | vāgvai sarasvatī vāgyajñaḥ

sāsyaiṣātmandevatādhītā bhavati vākpaśavo vai pūṣā puṣṭirvai pūṣā puṣṭiḥ paśavaḥ

paśavo hi yajñaste 'syaita ātmanpaśava ādhītā bhavanti tadyadasyaitā ātmandevatā

ādhītā bhavanti tasmādādhītayajūṃṣi nāma

3.1.4.[15]

atha caturthī juhoti | āpo devīrbṛhatīrviśvaśambhuvo dyāvāpṛthivī uro antarikṣa

bṛhaspataye haviṣā vidhema svāhetyeṣā ha nedīyo yajñasyāpāṃ hi kīrtayatyāpo hi

yajño dyāvāpṛthivī uro antarikṣeti lokānāṃ hi kīrtayati bṛhaspataye haviṣā vidhema

svāheti brahma vai bṛhaspatirbrahma yajña eteno haiṣā nedīyo yajñasya

3.1.4.[16]

atha yām pañcamīṃ srucā juhoti | sā haiva pratyakṣaṃ yajño 'nuṣṭubhā hi tāṃ juhoti

vāgghyanuṣṭubvāgghi yajñaḥ

3.1.4.[17]

atha yaddhruvāyāmājyam pariśiṣṭam bhavati | tajjuhvāmānayati triḥ

sruveṇājyavilāpanyā adhi juhvāṃ gṛhṇāti yattṛtīyaṃ gṛhṇāti tatsruvamabhipūrayati

3.1.4.[18]

sa juhoti | viśvo devasya neturmarto vurīta sakhyam viśvo rāya iṣudhyati dyumnaṃ

vṛṇīta puṣyase svāheti

3.1.4.[19]

saiṣā devatābhiḥ paṅktirbhavati | viśvo devasyeti vaiśvadevaṃ neturiti sāvitram marto

vurīteti maitraṃ dyumnaṃ vṛṇīteti bārhaspatyaṃ dyumnaṃ hi bṛhaspatiḥ puṣyasa iti

pauṣṇam

3.1.4.[20]

saiṣā devatābhiḥ paṅktirbhavati | pāṅkto yajñaḥ pāṅktaḥ paśuḥ pañcartavaḥ

saṃvatsarasyaitamevaitayāpnoti yaddevatābhiḥ paṅktirbhavati

3.1.4.[21]

tāṃ vā anuṣṭubhā juhoti | vāgvā anuṣṭubvāgyajñastadyajñam pratyakṣamāpnoti

3.1.4.[22]

tadāhuḥ | etāmevaikāṃ juhuyādyasmai kāmāyetarā hūyanta etayaiva taṃ

kāmamāpnotīti tāṃ vai yadyekāṃ juhuyātpūrṇāṃ juhuyātsarvaṃ vai pūrṇaṃ

sarvamevainayaitadāpnotyatha yatsruvamabhipūrayati srucaṃ tadabhipūrayati tām

pūrṇāṃ juhotyanvaivaitaducyate sarvāstveva hūyante

3.1.4.[23]

tāṃ vā anuṣṭubhā juhoti | saiṣānuṣṭupsatyekatriṃśadakṣarā bhavati daśa pāṇyā

aṅgulayo daśa pādyā daśa prāṇā ātmaikatriṃśo yasminnete prāṇāḥ pratiṣṭhitā

etāvānvai puruṣaḥ puruṣo yajñaḥ puruṣasammito yajñaḥ sa yāvāneva yajño

yāvatyasya mātrā tāvantamevainayaitadāpnoti yadanuṣṭubhaikatriṃśadakṣarayā

juhoti

3.2.1.

3.2.1.[1]

dakṣiṇenāhavanīyam prācīnagrīve kṛṣṇājine upastṛṇāti | tayorenamadhi dīkṣayati

yadi dve bhavatastadanayorlokayo rūpaṃ tadenamanayorlokayoradhi dīkṣayati

3.2.1.[2]

sambaddhānte bhavataḥ | sambaddhāntāviva hīmau lokau tardmasamute

paścādbhavatastadimāveva lokau mithunīkṛtya tayorenamadhi dīkṣayati

3.2.1.[3]

yadyu eka bhavati | tadeṣāṃ lokānāṃ rūpaṃ tadenameṣu lokeṣvadhi dīkṣayati yāni

śuklāni tāni divo rūpaṃ yāni kṛṣṇāni tānyasyai yadi vetarathā yānyeva kṛṣṇāni tāni

divo rūpaṃyāni śuklāni tānyasyai yānyeva babhrūṇīva harīṇi tānyantarikṣasya rūpaṃ

tadenameṣu lokeṣvadhi dīkṣayati

3.2.1.[4]

antakamu tarhi paścātpratyasyet | tadimāneva lokānmithunīkṛtya teṣvenamadhi

dīkṣayati

3.2.1.[5]

atha jaghanena kṛṣṇājine paścāt prāṅ jānvākna upaviśati sa yatra śuklānāṃ ca

kṛṣṇānāṃ ca saṃdhirbhavati tadevamanimṛśya japatyṛkṣāmayoḥ śilpe stha iti yadvai

pratirūpaṃ tacilpamṛcāṃ ca sāmnāṃ ca pratirūpe stha ityevaitadāha

3.2.1.[6]

te vāmārabha iti | garbho vā eṣa bhavati yo dīkṣate sa candāṃsi praviśati

tasmānnvaknāṅguliriva bhavati nyaknāṅgulaya iva hi garbhāḥ

3.2.1.[7]

sa yadāha | te vāmārabha iti te vām praviśāmītyevaitadāha te mā pātamāsya

yajñasyodṛca iti te mā gopāyatamāsya yajñasya saṃsthāyā ityevaitadāha

3.2.1.[8]

atha dakṣiṇena jānunārohati | śarmāsi śarma me yaceti carma vā etatkṛṣṇasya

tadasya tanmānuṣaṃ śarma devatrā tasmādāha śarmāsi śarma me yaceti namaste astu

mā mā hiṃsīriti śreyāṃsaṃ vā eṣa upādhirohati yo yajñaṃ yajño hi kṛṣṇājinaṃ tasmā

evaitadyajñāya nihnute tatho hainameṣa yajño na hinasti tasmādāha namaste astu

mā mā hiṃsīriti

3.2.1.[9]

sa vai jaghanārdha ivaivāgra āsīta | atha yadagra eva madhya upaviśedya enaṃ

tatrānuṣṭhyā hareddrapsyati vā pra vā patiṣyatīti tathā haiva syāttasmājjaghanārdha

ivaivāgra āsīta

3.2.1.[10]

atha mekhalām pariharate | aṅgiraso ha vai dīkṣitānabalyamavindatte

nānyadvratādaśanamavākalpayaṃsta etāmūrjamapaśyantsamāptiṃ tām madhyata

ātmana ūrjamadadhata samāptiṃ tayā samāpnuvaṃstatho evaiṣa etām madhyata

ātmana ūrjaṃdhatte samāptiṃ tayā samāpnoti

3.2.1.[11]

sā vai śāṇī bhavati | mṛdvyasaditi nveva śāṇī yatra vai prajāpatirajāyata garbho

bhūtvaitasmādyajñāttasya yannediṣṭhamulbamāsītte śaṇāstasmātte pūtayo vānti

yadvasya jarāyvāsīttaddīkṣitavasanamantaraṃ vā ulbaṃ jarāyuṇo bhavati

tasmādeṣāntarā vāsaso bhavati sa yathaivātaḥ prajāpatirajāyata garbho

bhūtvaitasmādyajñādevamevaiṣo 'to jāyate garbho bhūtvaitasmādyajñāt

3.2.1.[12]

sā vai trivṛdbhavati | trivṛddhyannam paśavo hyannam pitā mātā yajjāyate tattṛtīyaṃ

tasmāttrivṛdbhavati

3.2.1.[13]

muñjavalśenānvastā bhavati | vajro vai śaro virakṣastāyai stukāsargaṃ sṛṣṭā bhavati

sā yatprasalavi sṛṣṭā syādyathedamanyā rajjavo mānuṣī syādyadvapasalavi sṛṣṭā

syātpitṛdevatyā syāttasmātstukāsargaṃ sṛṣṭā bhavati

3.2.1.[14]

tām pariharate | ūrgasyāṅgirasītyaṅgiraso hyetāmūrjamapaśyannūrṇamradā ūrjam

mayi

dhehīti nātra tirohitamivāsti

3.2.1.[15]

atha nīvimudgūhate | somasya nīvirasītyadīkṣitasya vā asyaiṣāgre

nīvirbhavatyathātra dīkṣitasya somasya tasmādāha somasya nīvirasīti

3.2.1.[16]

atha prorṇute | garbho vā eṣa bhavati yo dīkṣate prāvṛtā vai garbho ulbeneva

jarāyuṇeva tasmādvai prorṇute

3.2.1.[17]

sa prorṇute | viṣṇoḥ śarmāsi śarma yajamānasyetyubhayaṃ vā eṣo 'tra bhavati yo

dīkṣate viṣṇuśca yajamānaśca yadaha dīkṣate tadviṣṇurbhavati yadyajate

tadyajamānastasmādāha viṣṇoḥ śarmāsi śarma yajamānasyeti

3.2.1.[18]

atha kṛṣṇaviṣāṇāṃ sici badhnīte | devāśca vā asurāścobhaye prājāpatyāḥ prajāpateḥ

piturdāyamupeyurmana eva devā upāyanvācamasurā yajñameva taddevā

upāyanvācamasurā amūmeva devā upāyannimāmasurāḥ

3.2.1.[19]

te devā yajñamabruvan | yoṣā vā iyaṃ vāgupamantrayasva hvayiṣyate vai tveti

svayaṃ vā haivaikṣata yoṣā vā iyaṃ vāgupamantrayai hvayiṣyate vai meti

tāmupāmantrayata sā hāsmā ārakādivaivāgra āsūyattasmādu strī

puṃsopamantritārakādivaivāgre 'sūyati sa hovācārakādiva vai ma āsūyīditi

3.2.1.[20]

te hocuḥ | upaiva bhagavo mantrayasva hvayiṣyate vai tveti tāmupāmantrayata sā

hāsmai nipalāśamivovāda tasmādu strī puṃsopamantritā nipalāśamivaiva vadati sa

hovāca nipalāśamiva vai me 'vādīditi

3.2.1.[21]

te hocuḥ | upaiva bhagavo mantrayasva hvayiṣyate vai tveti tāmupāmantrayata sā

hainaṃ juhuva tasmādu strī pumāṃsaṃ hvayata evottamaṃ sa hovācāhvata vai meti

3.2.1.[22]

te devā īkṣāṃ cakrire | yoṣā vā iyaṃ vāgyadenaṃ na yuvitehaiva mā

tiṣṭhantamabhyehīti brūhi tām tu na āgatām pratiprabrūtāditi sā hainaṃ tadeva

tiṣṭhantamabhyeyāya tasmādu strī pumāṃsaṃ saṃskṛte tiṣṭhantamabhyaiti tāṃ

haibhya āgatām pratiprovāceyaṃ vā āgāditi

3.2.1.[23]

tāṃ devāḥ | asurebhyo 'ntarāyaṃstāṃ svīkṛtyāgnāveva parigṛhya

sarvahutamajuhavurāhutirhi devānāṃ sa yāmevāmūmanuṣṭubhājuhavustadevaināṃ

taddevāḥ svyakurvata te 'surā āttavacaso he 'lavo he 'lava iti vadantaḥ parābabhūvuḥ

3.2.1.[24]

tatraitāmapi vācamūduḥ | upajijñāsyāṃ sa mlecastasmānna brāhmaṇo mlecedasuryā

haiṣā vā natevaiṣa dviṣatāṃ sapatnānāmādatte vācaṃ te 'syāttavacasaḥ parābhavanti

ya evametadveda

3.2.1.[25]

so 'yaṃ yajño vācamabhidadhyau | mithunyenayā syāmiti tāṃ saṃbabhūva

3.2.1.[26]

indro ha vā īkṣāṃ cakre | mahadvā ito 'bhvaṃ janiṣyate yajñasya ca

mithunādvācaśca yanmā tannābhibhavediti sa indra eva garbho bhūtvaitanmithunam

praviveśa

3.2.1.[27]

sa ha saṃvatsare jāyamāna īkṣāṃ cakre | mahāvīryā vā iyaṃ yoniryā māmadīdharata

yadvai meto mahadevābhvaṃ nānuprajāyeta yanmā tannābhibhavediti

3.2.1.[28]

tām pratiparāmṛśyaveṣṭyācinat | tāṃ yajñasya śīrṣanpratyadadhādyajño hi kṛṣṇaḥ sa

yaḥ sa yajñastatkṛṣṇājinaṃ yo sā yoniḥ sā kṛṣṇaviṣāṇātha yadenāmindra

āveṣṭyācinattasmādāveṣṭiteva sa yathaivāta indro 'jāyata garbho

bhūtvaitasmānmithunādevamevaiṣo 'to jāyate garbho bhūtvaitasmānmithunāt

3.2.1.[29]

tāṃ vā uttānāmiva badhnāti | uttāneva vai yonirgarbham bibhartyatha dakṣiṇām

bhruvamuparyupari lalāṭamupaspṛśatīndrasya yonirasītīndrasya hyeṣā yonirato vā

hyenām praviśanpraviśatyato vā jāyamāno jāyate tasmādāhendrasya yonirasīti

3.2.1.[30]

athollikhati | susasyāḥ kṛṣīskṛdhīti yajñamevaitajjanayati yadā vai suṣamam

bhavatyathālaṃ yajñāya bhavati yado duḥṣamam bhavati na tarhyātmane canālam

bhavati tadyajñamevaitajjanayati

3.2.1.[31]

atha na dīkṣitaḥ | kāṣṭhena vā nakhena vā kaṇḍūyeta garbho vā eṣa bhavati yo

dīkṣate yo vai garbhasya kāṣṭhena vā nakhena vā kaṇḍūyedapāsyanmrityettato

dīkṣitaḥ pāmano bhavitordīkṣitaṃ vā anu retāṃsi tato retāṃsi pāmanāni janitoḥ svā

vai yonī reto na hinastyeṣā vā etasya svā yonirbhavati yatkṛṣṇaviṣāṇā tatho

hainameṣā na hinasti tasmāddīkṣitaḥ kṛṣṇaviṣāṇayaiva kaṇḍūyeta nānyena

kṛṣṇaviṣāṇāyāḥ

3.2.1.[32]

athāsmai daṇḍam prayacati | vajro vai daṇḍo virakṣastāyai

3.2.1.[33]

audumbaro bhavati | annaṃ vā ūrgudumbara ūrjo 'nnādyasyāvaruddhyai

tasmādaudumbaro bhavati

3.2.1.[34]

mukhasammito bhavati | etāvadvai vīryaṃ sa yāvadeva vīryaṃ tāvāṃstadbhavati

yanmukhasammitaḥ

3.2.1.[35]

tamucrayati | ucrayasva vanaspata ūrdhvo mā pāhyaṃhasa āsya yajñasyodṛca ityūrdhvo

mā gopāyāsya yajñasya saṃsthāyā ityevaitadāha

3.2.1.[36]

atra haike | aṅguliśca nyacanti vācaṃ ca yacantyato hi kiṃ ca na japiṣyanbhavatīti

vadantastadu tathā na kuryādyathā parāñcaṃ dhāvantamanulipseta taṃ

nānulabhetaivaṃ ha sa yajñaṃ nānulabhate tasmādamutraivāṅgulīrnyacedamutra

vācaṃ yacet

3.2.1.[37]

atha yaddīkṣitaḥ | ṛcaṃ vā yajurvā sāma

vābhivyāharatyabhisthiramabhisthiramevaitadyajñamārabhate

tasmādamutraivāṅgulīrnyacedamutra vācaṃ yacet

3.2.1.[38]

atha yadvācaṃ yacati | vāgvai yajño yajñamevaitadātmandhatte 'tha yadvācaṃyamo

vyāharati tasmādu haiṣa visṛṣṭo yajñaḥ parāṅāvartate tatro vaiṣṇavīmṛcaṃ vā

yajurvā japedyajño vai viṣṇustadyajñam punarārabhate tasyo haiṣā prāyaścittiḥ

3.2.1.[39]

athaika udvadati | dīkṣito 'yam brāhmaṇo dīkṣito 'yam brāhmaṇa iti

niveditamevainametatsantaṃ devebhyo nivedayatyayam mahāvīryo yo yajñam

prāpadityayaṃ yuṣmākaiko 'bhūttaṃ gopāyatetyevaitadāha triṣkṛtva āha trivṛddhi

yajñaḥ

3.2.1.[40]

atha yadbrāhmaṇa ityāha | anaddheva vā asyātā purā jānam bhavatīdaṃ hyāhū

rakṣāṃsi yoṣitamanusacante taduta rakṣāṃsyeva reta ādadhatītyathātrāddhā jāyate

yo brahmaṇo yo yajñājjāyate tasmādapi rājanyaṃ vā vaiśyaṃ vā brāhmaṇa ityeva

brūyādbrahmaṇo hi jāyate yo yajñājjāyate tasmādāhurna savanakṛtaṃ hanyādenasvī

haiva savanakṛteti

3.2.2.

3.2.2.[1]

vācaṃ yacati | sa vācaṃyama āsta āstamayāttadyadvācaṃ yacati

3.2.2.[2]

yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha

yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma

3.2.2.[3]

tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā

eṣa yajñaṃ sambharati yo dīkṣate vāgvai yajñaḥ

3.2.2.[4]

tāmastamite vācaṃ visṛjate | saṃvatsaro vai prajāpatiḥ prajāpatiryajño 'horātre vai

saṃvatsara ete hyenam pariplavamāne kurutaḥ so 'hannadīkṣiṣṭa sa rātrim prāpatsa

yāvāneva yajño yāvatyasya mātrā tāvantamevaitadāptvā vācaṃ visṛjate

3.2.2.[5]

taddhaike | nakṣatraṃ dṛṣṭvā vācaṃ visarjayantyatrānuṣṭyāstamito bhavatīti

vadantastadu tathā na kuryātkva te syuryanmeghaḥ

syāttasmādyatraivānuṣṭyāstamitam manyeta tadeva vācaṃ visarjayet

3.2.2.[6]

aneno haike vācaṃ visarjayani | bhūrbhuvaḥ svariti yajñamāpyāyayāmo yajñaṃ

saṃdadhma iti vadantastadu tathā na kuryānna ha sa yajñamāpyāyayati na saṃdadhāti

ya etena vācaṃ visarjayati

3.2.2.[7]

anenaiva vācaṃ visarjayet | vrataṃ kṛṇuta vrataṃ kṛṇutāgnirbrahmāgniryajño

vanaspatiryajñiya ityeṣa hyasyātra yajño bhavatyetaddhaviryathā purāgnihotraṃ

tadyajñenaivaitadyajñaṃ sambhṛtya yajñe yajñam pratiṣṭhāpayati yajñena yajñaṃ

saṃtanoti saṃtataṃ hyevāsyaitadvratam bhavatyā sutyāyai triṣkṛtva āha trivṛddhi

yajñaḥ

3.2.2.[8]

athāgnimabhyāvṛtya vācaṃ visṛjate | na ha sa yajñamāpyāyayati na saṃdadhāti yo 'to

'nyena vācaṃ visṛjate sa prathamaṃ vyāharantsatyaṃ vāco 'bhivyāharati

3.2.2.[9]

agnirbrahmeti | agnirhyeva brahmāgniryajña ityagnirhyeva yajño vanaspatiryajñiya

iti vanaspatayo hi yajñiyā na hi manuṣyā yajeranyadvanaspatayo na syustasmādāha

vanaspatiryajñiya iti

3.2.2.[10]

athāsmai vrataṃ śrapayanti | devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko

bhavati śṛtaṃ vai devānāṃ havirnāśṛtaṃ tasmācrapayanti tadeṣa eva vratayati nāgnau

juhoti tadyadeṣa eva vratayati nāgnau juhoti

3.2.2.[11]

yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha

yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma

3.2.2.[12]

tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta eṣa vā

atra yajño bhavati yo dīkṣata eṣa hyenaṃ tanuta eṣa enaṃ janayati tadyadevātra

yajñasya nirdhītaṃ yadvidugdhaṃ tadevaitatpunarāpyāyayati yadeṣa eva vratayati

nāgnau juhoti na hāpyāyayedyadagnau juhuyājjuhvadu haiva manyeta nājuhvat

3.2.2.[13]

ime vai prāṇāḥ | manojātā manoyujo dakṣakratavo vāgevāgniḥ prāṇodānau

mitrāvaruṇau cakṣurādityaḥ śrotraṃ viśve devā etāsu haivāsyaitaddevatāsu hutam

bhavati

3.2.2.[14]

taddhaike | prathame vrata ubhau vrīhiyavāvāvapantyubhābhyāṃ rasābhyāṃ yadevātra

yajñasya nirdhītaṃ yadvidugdhaṃ tatpunarāpyāyayāma iti vadanto yadyu vratadughā

na duhīta yasyaivātaḥ kāmayeta tasya vrataṃ kuryādetadu hyevāsyaitā ubhau

vrīhiyavāvanvārabdhau bhavata iti tadu tathā na kuryānna ha sa yajñamāpyāyayati

na saṃdadhāti ya ubhau vrīhiyavāvāvapati tasmādanyataramevāvapeddhavirvā asyaitā

ubh

au vrīhiyavau bhavataḥ sa yadevāsyaitau havirbhavatastadevāsyaitāvanvārabdhau

bhavato yadyu vratadughā na duhīta yasyaivātaḥ kāmayeta tasya vrataṃ kuryāt

3.2.2.[15]

taddhaike | prathame vrate sarvauṣadhaṃ sarvasurabhyāvapanti yadi

dīkṣitamārtirvindedyenaivātaḥ kāmayeta tena bhiṣajyedyathā vratena bhiṣajyediti

tadu tathā na kuryānmānuṣaṃ ha te yajñe kurvanti vyṛddhaṃ vai tadyajñasya

yanmānuṣaṃ nedvyṛddhaṃ yajñe karavāṇīti yadi dīkṣitamārtirvindedyenaivātaḥ

kāmayeta tena bhiṣajyetsamāptirhyeva puṇyā

3.2.2.[16]

athāsmai vratam prayacati | atinīya mānuṣaṃ kālaṃ sāyaṃdugdhamapararātre

prātardugdhamaparāhṇe vyākṛtyā eva daivaṃ caivaitanmānuṣaṃ ca vyākaroti

3.2.2.[17]

athāsmai vratam pradāsyannapa upasparśayati | daivīṃ dhiyam manāmahe

sumṛḍīkāmabhiṣṭaye varcodhāṃ yajñavāhasaṃ sutīrthā no asadvaśa iti mānuṣāya vā

eṣa purāśanāyāvanenikte 'thātra daivyai dhiye tasmādāha daivīṃ dhiyam manāmahe

sumṛḍīkāmabhiṣṭaye varcodhāṃ yajñavāhasaṃ sutīrthā no asadvaśa iti sa

yāvatkiyacca vrataṃ vratayiṣyannapa upaspṛśedetenaivopaspṛśet

3.2.2.[18]

atha vrataṃ vratayati | ye devā manojātā manoyujo dakṣakratavaste no 'vantu te naḥ

pāntu tebhyaḥ svāheti tadyathā vaṣaṭkṛtaṃ hutamevamasyaitadbhavati

3.2.2.[19]

atha vrataṃ vratayitvā nābhimupaspṛśate | śvātrāḥ pītā bhavata yūyamāpo

asmākamantarudare suśevāḥ tā asmabhyamayakṣmā anamīvā anāgasaḥ svadantu

devīramṛtā ṛtāvṛdhā iti devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko

bhavatyanutsiktaṃ vai devānāṃ havirathaitadvrataprado mithya karoti

vratamupotsiñcanvratam pramīṇāti tasyo haiṣā prāyaścittistatho hāsyaitanna

mithyākṛtam bhavati na vratam pramīṇāti tasmādāha śvātrāḥ pītā bhavata yūyamāpo

asmākamantarudare suśevāḥ tā asmabhyamayakṣmā anamīvā anāgasaḥ svadantu

devīramṛtā ṛtāvṛdha iti sa yāvatkiyacca vrataṃ vratayitvā

nābhimupaspṛśedetenaivopaspṛśetkastadveda yadvra2taprado vratamupotsiñcet

3.2.2.[20]

atha yatra mekṣyanbhavati | tatkṛṣṇaviṣāṇayā loṣṭaṃ vā kiṃcidvopahantīyaṃ te

yajñiyā tanūritīyaṃ vai pṛthivī devo devayajanī sā dīkṣitena nābhimihyā tasyā

etadudgṛhyaiva yajñiyāṃ tanūmathāyajñiyaṃ śarīramabhimehatyapo muñcāmi na

prajāmityubhayaṃ vā ata etyāpaśca retaśca sa etadapa eva muñcati na

prajāmaṃhomucaḥ svāhākṛtā ityaṃhasa iva hyetā muñcanti yadudare guṣṭitam

bhavati tasmā

dāhāṃhomuca iti svāhākṛtām pṛthivīmāviśatetyāhutayo bhūtvā śāntāḥ

pṛthivīmāviśatetyevaitadāha

3.2.2.[21]

atha punarloṣṭaṃ nyasyati | pṛthivyā sambhavetīyaṃ vai pṛthivī devī devayajanī sā

dīkṣitena nābhimihyā tasyā etadudgṛhyaiva yajñiyāṃ tanūmathāyajñiyaṃ

śarīramabhyamikṣattāmevāsyāmetatpunaryajñiyāṃ tanūṃ dadhāti tasmādāha pṛthivyā

sambhaveti

3.2.2.[22]

athāgnaye paridāya svapiti | devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko

bhavati na vai devāḥ svapantyanavaruddho vā etasyāsvapno bhavatyagnirvai devānāṃ

vratapatistasmā evaitatparidāya svapityagne tvaṃ su jāgṛhi vayaṃ su

mandiṣīmahītyagne tvaṃ jāgṛhi vayaṃ svapsyāma ityevaitadāha rakṣā ṇo

aprayucanniti gopāya no 'pramatta ityevaitadāha prabudhe naḥ punaskṛdhīti yathetaḥ

suptvā svasti prabudhyāmahā evaṃ naḥ kurvityevaitadāha

3.2.2.[23]

atha yatra suptvā | punarnāvadrāsyanbhavati tadvācayati punarmanaḥ punarāyurma

āganpunaḥ prāṇaḥ punarātmā ma āganpunaścakṣuḥ punaḥ śrotram ma āganniti sarve

ha vā ete svapato 'pakrāmanti prāṇa eva na tairevaitatsuptvā punaḥ saṃgacate

tasmādāha punarmanaḥ punarāyurma āganpunaḥ prāṇaḥ punarātmā ma

āganpunaścakṣuḥ punaḥ śrotram ma āgan vaiśvānaro adabdhastanūpā agnirnaḥ pātu

duritādavadyāditi tadyadevātra svapnena vā yena vā mithyākarma tasmānnaḥ

sarvasmādagnirgopāyatvityevaitadāha tasmādāha vaiśvānaro adabdhastanūpā agnirnaḥ

pātu duritādavadyāditi

3.2.2.[24]

atha yaddīkṣitaḥ | avratyaṃ vā vyāharati krudhyati vā tanmithyākaroti vratam

pramīṇātyakrodho hyeva dīkṣitasyāgnirvai devānāṃ vratapatistamevaitadupadhāvati

tvamagne vratapā asi deva ā martyeṣvā tvāṃ yajñaṣvīḍya iti tasyo haiṣā

prāyaścittistatho hāsyaitanna mithyākṛtam bhavati na vratam pramīṇāti tasmādāha

tvamagne vratapā asi deva ā martyeṣvā tvaṃ yajñaṣvīḍya iti

3.2.2.[25]

atha yaddīkṣitāyābhiharanti | tasminvācayati rāsveyatsomā bhūyo bhareti somo ha vā

asmā etadyute yaddīkṣitāyābhiharanti sa yadāha rāsveyayatsometi rāsva na

iyatsometyevaitadāhā bhūyo bharetyā no bhūyo haretyevaitadāha devo naḥ savitā

vasordātā vasvadāditi tatho hāsmā etatsavitṛprasūtameva dānāya bhavati

3.2.2.[26]

purāstamayādāha | dīkṣita vācaṃ yaceti tāmastamite vācaṃ visṛjate purodayādāha

dīkṣita vācaṃ yaceti tāmudite vācaṃ visṛjate saṃtatyā evāharevaitadrātryā

saṃtanotyahnā rātrim

3.2.2.[27]

nainamanyatra carantamabhyastamiyāt | na svapantamabhyudiyātsa yadenamanyatra

carantamabhyastamiyādrātrerenaṃ tadantariyādyatsvapantamabhyudiyādahna enaṃ

tadantariyānnātra prāyaścittirasti pratigupyamevaitasmāt na purāvabhṛthādapo

'bhyaveyānnainamabhivarṣedanavakLptaṃ ha tadyatpurāvabhṛthādapo

'bhyaveyādyadvainamabhivarṣedatha parihvālaṃ vācaṃ vadati na mānuṣīm prasṛtāṃ

tadyatparihvālaṃ vācaṃ vadati na mānuṣīm prasṛtām

3.2.2.[28]

yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha

yadenenāyopayaṃstasmādyūpo

3.2.2.[29]

tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā

eṣa yajñaṃ sambharati yo dīkṣate vāgvai yajñastadyadevātra yajñasya nirdhītaṃ

yadvidugdhaṃ tadevaitatpunarāpyāyayati yatparihvālaṃ vācaṃ vadati na mānuṣī

prasṛtāṃ na hāpyāyayedyatprasṛtām mānuṣīṃ vācaṃ vadettasmātparihvālaṃ vācaṃ

vadati na mānuṣīm prasṛtām

3.2.2.[30]

sa vai dhīkṣate | vāce hi dhīkṣate yajñāya hi dhīkṣate yajño hi vāgdhīkṣito ha vai

nāmaitadyaddīkṣita iti

3.2.3.

3.2.3.[1]

ādityaṃ carum prāyaṇīyaṃ nirvapati | devā ha vā asyāṃ yajñaṃ tanvānā imāṃ

yajñādantarīyuḥ sā haiṣāmiyaṃ yajñam mohayāṃ cakāra kathaṃ nu mayi yajñaṃ

tanvānā māṃ yajñādantarīyuriti taṃ ha yajñaṃ na prajajñuḥ

3.2.3.[2]

te hocuḥ | yannvasyāmeva yajñamataṃsmahi kathaṃ nu no 'mahatkathaṃ na

prajānīma iti

3.2.3.[3]

te hocuḥ | asyāmeva yajñaṃ tanvānā imāṃ yajñādantaragāma sā na iyameva

yajñamamūmuhadimāmevopadhāvāmeti

3.2.3.[4]

te hocuḥ | yannu tvayyeva yajñamataṃsmahi kathaṃ nu no 'muhatkathaṃ na

prajānīma iti

3.2.3.[5]

sā hovāca | mayyeva yajñaṃ tanvānā māṃ yajñādantaragāta sā vo 'hameva

yajñamamūmuham bhāgaṃ nu me kalpayatātha yajñaṃ drakṣyathātha prajñāsyatheti

3.2.3.[6]

tatheti devā abruvan | tavaiva prāyaṇīyastavodayanīya iti tasmādeṣa āditya eva

prāyaṇīyo bhavatyāditya udayanīya iyaṃ hyevāditistato yajñamapaśyaṃstamatanvata

3.2.3.[7]

sa yadādityaṃ carum prāyaṇīyaṃ nirvapati | yajñasyaiva dṛṣṭyai yajñaṃ dṛṣṭvā

krīṇāni taṃ tanavā iti tasmādādityaṃ carum prāyaṇīyaṃ nirvapati tadvai niruptaṃ

havirāsīdaniṣṭā devatā

3.2.3.[8]

athaibhyaḥ pathyā svastiḥ prārocata | tāmayajanvāgvai pathyā

svastirvāgyajñastadyajñamapaśyaṃstamatanvata

3.2.3.[9]

athaibhyo 'gniḥ sārocata | tamayajantsa yadāgneyaṃ yajñasyāsīttadapaśyanyadvai

śuṣkaṃ yajñasya tadāgneyaṃ tadapaśyaṃstadatanvata

3.2.3.[10]

athaibhyaḥ somaḥ prārocata | tamayajantsa yatsaumyaṃ yajñasyāsīttadapaśyanyadvā

ārdraṃ yajñasya tatsaumyaṃ tadapaśyaṃstadatanvata

3.2.3.[11]

athaibhyaḥ savitā prārocata | tamayajanpaśavo vai savitā paśavo

yajñastadyajñamapaśyaṃstamatanvatātha yasyai devatāyai

havirniruptamāsottāmayajan

3.2.3.[12]

tā vā etāḥ | pañca devatā yajati yo vai sa yajño mugdha āsītpāṅkto vai sa

āsīttametābhiḥ pañcabhirdevatābhiḥ prājānan

3.2.3.[13]

ṛtavo mugdhā āsanpañca | tānetābhireva pañcabhirdevatābhih prājānan

3.2.3.[14]

diśo mugdhā āsanpañca | tā etābhireva pañcabhirdevatābhiḥ prājānan

3.2.3.[15]

udīcīmeva diśam | pathyayā svastyā prājānaṃstasmādatrottarāhi vāgvadati

kurupañcālatrā vāgghyeṣā nidānenodīcīṃ hyetayā diśam prājānannudīcī hyetasyai

dik

3.2.3.[16]

prācīmeva diśam | agninā prājānaṃstasmādagnim paścātprāñcamuddhṛtyopāsate

prācīṃ hyetena diśam prājānanprācī hyetasya dik

3.2.3.[17]

dakṣiṇāmeva diśam | somena prājānaṃstasmātsomaṃ krītaṃ dakṣiṇā parivahanti

tasmādāhuḥ pitṛdevatyaḥ soma iti dakṣiṇāṃ hyetena diśam prājānandakṣiṇā hyetasya

dik

3.2.3.[18]

pratīcīmeva diśam | savitrā prājānanneṣa vai savitā ya eṣa tapati tasmādeṣa

pratyaṅṅeti pratīcīṃ hyetena diśam prājānanpratīcī hyetasya dik

3.2.3.[19]

ūrdhvāmeva diśam | adityā prājānanniyaṃ vā aditistasmādasyāmūrdhvā oṣadhayo

jāyanta ūrdhvā vanaspataya ūrdhvāṃ hyetayā diśam prājānannūrdhvā hyetasyai dik

3.2.3.[20]

śiro vai yajñasyātithyam | bāhū prāyaṇīyodayanīyāvabhito vai śiro bāhū

bhavatastasmādabhita ātithyamete haviṣī bhavataḥ prāyaṇīyaścodayanīyaśca

3.2.3.[21]

tadāhuḥ | yadeva prāyaṇīye kriyeta tadudayanīye kriyeta yadeva prāyaṇīyasya

barhirbhavati tadudayanīyasya barhirbhavatīti tadapoddhṛtya nidadhāti tāṃ sthālīṃ

sakṣāmakarṣām pramṛjya mekṣaṇaṃ nidadhāti ya eva prāyaṇīyasyartvijo bhavanti

ta udayanīyasyartvijo bhavanti tadyadetatsamānaṃ yajñe kriyate tena bāhū sadṛśau

tena sarūpau

3.2.3.[22]

tadu tathā na kuryāt | kāmamevaitadbarhiranupraharedevam mekṣaṇaṃ nirṇijya

sthālīṃ nidadhyādya eva prāyaṇīyasyartvijo bhavanti ta udayanīyasyartvijo bhavanti

yadyu te vipretāḥ syurapyanya eva syuḥ sa yadvai samānīrdevatā yajati samānāni

havīṃṣi bhavanti tenaiva bāhū sadṛśau tena sarūpau

3.2.3.[23]

sa vai pañca prāyaṇīye devatā yajati | pañcodayanīye tasmātpañcetthādaṅgulayaḥ

pañcetthāttacamyvantam bhavati na patnīḥ saṃyājayanti pūrvārdhaṃ vā anvātmano

bāhū pūrvārdhamevaitadyajñasyābhisaṃskaroti tasmācamyvantam bhavati na patnīḥ

saṃyājayanti

3.2.4.

3.2.4.[1]

divi vai soma āsīt | atheha devāste devā akāmayantā naḥ somo gacettenāgatena

yajemahīti ta ete māye asṛjanta suparṇīṃ ca kadrūṃ ca taddhiṣṇyānām brāhmaṇe

vyākhyāyate sauparṇīkādravaṃ yathā tadāsa

3.2.4.[2]

tebhyo gāyatrī somamacāpatat | tasyā āharantyai gandharvo viśvāvasuḥ

paryamuṣṇātte devā aviduḥ pracyuto vai parastātsomo 'tha no nāgacati gandharvā vai

paryamoṣiṣuriti

3.2.4.[3]

te hocuḥ | yoṣitkāmā vai gandharvā vācamevaibhyaḥ prahiṇavāma sā naḥ saha

somenāgamiṣyatīti tebhyo vācam prāhiṇvantsaināntsaha somenāgacat

3.2.4.[4]

te gandharvā anvāgatyābruvan | somo yuṣmākaṃ vāgevāsmākamiti tatheti devā

abruvanniho cedāgānmaināmabhīṣaheva naiṣṭa vihvayāmahā iti tāṃ vyahvayanta

3.2.4.[5]

tasyai gandharvāḥ | vedāneva procira iti vai vayaṃ vidmeti vayaṃ vidmeti

3.2.4.[6]

atha devāḥ | vīṇāmeva sṛṣṭvā vādayanto nigāyanto niṣeduriti vai vayaṃ gāsyāma iti

tvā pramodayiṣyāmaha iti sā devānupāvavarta sā vai sā tanmoghamupāvavarta yā

stuvadbhyaḥ śaṃsadbhyo nṛttaṃ gītamupāvavarta tasmādapyetarhi moghasaṃhitā eva

yoṣā evaṃ hi vāgupāvartata tāmu hyanyā anu yoṣāstasmādya eva nṛtyati yo gāyati

tasminnevaitā nimiślatamā iva

3.2.4.[7]

tadvā etadubhayaṃ deveṣvāsīt | somaśca vākca sa yatsomaṃ krīṇātyāgatyā evāgatena

yajā ityanāgatena ha vai sa somena yajate yo 'krītena yajate

3.2.4.[8]

atha yaddhruvāyāmājyam pariśiṣṭam bhavati | tajjuhvāṃ catuṣkṛtvo vigṛhṇāti

barhiṣā hiraṇyam prabadhyāvadhāya juhoti kṛtsnena payasā juhavānīti samānajanma

vai payaścahiraṇyaṃ cobhayaṃ hyagniretasam

3.2.4.[9]

sa hiraṇyamavadadhāti | eṣā te ṣukra tanūretadvarca iti varco vā etadyaddhiraṇyaṃ

tayā sambhavam bhrājaṃ gaceti sa yadāha tayā sambhaveti tayā

sampṛcyasvetyevaitadāha bhrājaṃ gaceti somo vai bhrāṭ somaṃ gacetyevaitadāha

3.2.4.[10]

tāṃ yathaivādo devāḥ | prāhiṇvantsomamacaivamevaināmeṣa etatprahiṇoti somamaca

vāgvai somakrayaṇī nidānena tāmetayāhutyā prīṇāti prītayā somaṃ krīṇānīti

3.2.4.[11]

sa juhoti | jūrasītyetaddha vā asyā ekaṃ nāma yajjūrasīti dhṛtā manaseti manasā vā

iyaṃ vāgdhṛtā mano vā idam purastādvāca itthaṃ vada maitadvādīrityalaglamiva ha

vai vāgvadedyanmano na syāttasmādāha dhṛtā manaseti

3.2.4.[12]

juṣṭā viṣṇava iti | juṣṭā somāyetyevaitadāha yamacema iti tasyāste satyasavasaḥ

prasava iti satyaprasavā na edhi somaṃ no 'cehītyevaitadāha tanvo yantramaśīya

svāheti sa ha vai tanvo yantramaśnute yo yajñasyodṛcaṃ gacati yajñasyodṛcaṃ

gacānītyevaitadāha

3.2.4.[13]

atha hiraṇyamapoddharati | tanmanuṣyeṣu hiraṇyaṃ karoti sa yatsahiraṇyaṃ

juhuyātparāgu haivaitanmanuṣyebhyo hiraṇyam pravṛñjyāttanna manuṣyeṣu

hiraṇyamabhigamyeta

3.2.4.[14]

so 'poddharati | śukramasi candramasyamṛtamasi vaiśvadevamasīti kṛtsnena payasā

hutvā yadevaitattadāha śukramasīti śukraṃ hyetaccandramasīti candraṃ

hyetadamṛtamasītyamṛtaṃ hyetadvaiśvadevamasīti vaiśvadevaṃ hyetatpramucya

tṛṇam barhiṣyapisṛjati sūtreṇa hiraṇyam prabadhnīte

3.2.4.[15]

athāparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | anvārabhasva yajamānetyāhāporṇuvanti śālāyai

dvāre dakṣiṇataḥ somakrayaṇyupatiṣṭhate tatprahitāmevaināmetatsatīm

prāhaiṣīdvāgvai somakrayaṇī nidānena tāmetayāhutyāpraiṣītprītayā somaṃ

krīṇānīti

3.2.4.[16]

athopaniṣkramyābhimantrayate | cidasi manāsīti cittaṃ vā idam mano vāganuvadati

dhīrasi dakṣiṇeti dhiyā-dhiyā hyetayā manuṣyā jujyūṣantyanūkteneva

prakāmodyeneva gāthābhiriva tasmādāha dhīrasīti dakṣiṇeti dakṣiṇā hyeṣā

kṣatriyāsi yajñiyāsīti kṣatriyā hyeṣā yajñiyā hyeṣāditirasyubhayataḥśīrṣṇīti sa

yadenayā samānaṃ sadviparyāsaṃ vadati yadaparaṃ tatpūrvaṃ karoti yatpūrvaṃ

tadapara

ṃ tenobhayataḥśīrṣṇī tasmādāhāditirasyubhayataḥśīrṣṇīti

3.2.4.[17]

sā naḥ suprācī supratīcyedhīti | suprācī na edhi somaṃ no 'cehītyevaitadāha

supratīcī ta edhi somena naḥ saha punarehītyevaitadāha tasmādāha sā naḥ suprācī

supratīcyedhīti

3.2.4.[18]

mitrastvā padi badhnītāmiti | varuṇyā vā eṣā yadrajjuḥ sā yadrajjvābhihitā

syādvaruṇyā syādyadvanabhihitā syādayateva syādetadvā avaruṇyaṃ yanmaitraṃ sā

yathā rajjvābhihitā yataivamasyai tadbhavati yadāha mitrastvā padi badhnītāmiti

3.2.4.[19]

pūṣādhvanaspātviti | iyaṃ vai pṛthivī pūṣā yasya vā iyamadhvangoptrī bhavati tasya

na kā cana hvalā bhavati tasmādāha pūṣādhvanaspātviti

3.2.4.[20]

indrāyādhyakṣāyeti | svadhyakṣāsadityevaitadāha yadāhendrāyādhyakṣāyetyanu

mātā manyatāmanu pitānu bhrātā sagarbhyo 'nu sakhā sayūthya iti sā yatte janma

tena no 'numatā somamacehītyevaitadāha sā devi devamacehīti devī hyeṣā

devamacaiti yadvākṣomaṃ tasmādāha sā devi devamacehītīndrāya somamitīndro vai

yajñasya devatā tasmādāhendrāya somamiti rudrastvāvartayatvityapraṇāśāyaitadāha

rudr

aṃ hi nāti paśavaḥ svasti somasakhā punarehīti svasti naḥ somena saha

punarehītyevaitadāha

3.2.4.[21]

tāṃ yathaivādo devāḥ | prāhiṇvantsomamaca saināntsaha

somenāgacadevamevaināmeṣa etatprahiṇoti somamaca sainaṃ saha somenāgacati

3.2.4.[22]

taṃ yathaivādo devāḥ | vyahvayanta gandharvaiḥ sā

devānupāvartataivamevaināmetadyajamāno vihvayate sā yajamānamupāvartate

tāmudīcīmatyākurvantyudīcī hi manuṣyāṇāṃ dikṣo eva yajamānasya

tasmādudīcīmatyākurvanti

3.3.1.

3.3.1.[1]

sapta padānyanunikrāmati | vṛṅkta evaināmetattasmātsapta padānyanunikrāmati yatra

vai vācaḥ prajātāni candāṃsi saptapadā vai teṣām parārdhyā śakvarī

tāmevaitatparastādarvācīṃ vṛṅkte tasmātsapta padānyanunikrāmati

3.3.1.[2]

sa vai vāca eva rūpeṇānunikrāmati | vasvyasyaditirasyādityāsi rudrāsi candrāsīti vasvī

hyeṣāditirhyeṣādityā hyeṣā rudrā hyeṣā candrā hyeṣā bṛhaspatiṣṭvā sumne

ramṇātviti brahma vai bṛhaspatirbṛhaspatiṣṭvā sādhunāvartayatvityevaitadāha rudro

vasubhirācaka ityapraṇāśāyaitadāha rudraṃ hi nāti paśavaḥ

3.3.1.[3]

atha saptamam padam paryupaviśanti | sa hiraṇyam pade nidhāya juhoti na vā

anagnāvāhutirhūyate 'gniretasaṃ vai hiraṇyaṃ tatho hāsyaiṣāgnimatyevāhutirhutā

bhavati vajro vā ājyaṃ vajreṇaivaitadājyena spṛṇute tāṃ spṛtvā svīkurute

3.3.1.[4]

sa juhoti | adityāstvā mūrdhannājigharmītīyaṃ vai pṛthivyaditirasyai hi

mūrdhanjuhoti devayajane pṛthivyā iti devayajane hi pṛthivyai juhotīḍāyāspadamasi

ghṛtavatsvāheti gaurvā iḍā gorhi pade juhoti ghṛtavatsvāheti

ghṛtavaddhyetadabhihutam bhavati

3.3.1.[5]

atha sphyamādāya parilikhati | vajro vai sphyo vajreṇaivaitatparilikhati triṣkṛtvaḥ

parilikhati trivṛtaivaitadvajreṇa samantam parigṛhṇātyanatikramāya

3.3.1.[6]

sa parilikhati | asme ramasveti yajamāne ramasvetyevaitadāhātha samullikhya padaṃ

sthālyāṃ saṃvapatyasme te bandhuriti yajamāne te bandhurityevaitadāha

3.3.1.[7]

athāpa upaninayati | yatra vā asyai khanantaḥ krūrīkurvantyapaghnanti

śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayati tadadbhiḥ saṃdadhāti tasmādapa upaninayati

3.3.1.[8]

atha yajamānāya padaṃ prayacati | tve rāya iti paśavo vai rāyastvayi paśava

ityevaitadāha tadyajamānaḥ pratigṛhṇāti me rāya iti paśavo vai rāyo mayi paśava

ityevaitadāha

3.3.1.[9]

athādhvaryurātmānamupaspṛśati | mā vayaṃ rāyaspoṣeṇa viyauṣmeti tatho

hādhvaryuḥ paśubhya ātmānaṃ nāntareti

3.3.1.[10]

atha patnyai padam pratiparāharanti | gṛhā vai patnyai pratiṣṭhā

tadgṛheṣvevaināmetatpratiṣṭāyām pratiṣṭhāpayati tasmātpatnyai padam

pratiparāharanti

3.3.1.[11]

tāṃ neṣṭā vācayati | toto rāya ityathaināṃ somakrayaṇyā saṃkhyāpayati vṛṣā vai somo

yoṣā patnyeṣa vā atra somo bhavati yatsomakrayaṇī mithunamevaitatprajananaṃ

kriyate tasmādenāṃ somakrayaṇyā saṃkhyāpayati

3.3.1.[12]

sa saṃkhyāpayati | samakhye devyā dhiyā saṃ dakṣiṇayorucakṣasā mā ma āyuḥ

pramoṣīrmo ahaṃ tava vīraṃ videya tava devi saṃdṛśītyāśiṣamevaitadāśāste putro

vai vīraḥ putraṃ videya tava saṃdṛśītyevaitadāha

3.3.1.[13]

sā yā babhruḥ piṅgākṣī | sā somakrayaṇī yatra vā indrāviṣṇū tredhā sahasraṃ

vyairayetāṃ tadekātyaricyata tāṃ tredhā prājanayatāṃ tasmādyo 'pyetarhi tredhā

sahasraṃ vyākuryādekaivātiricyeta

3.3.1.[14]

sā yā babhruḥ piṅgākṣī | sā somakrayaṇyatha yā rohiṇī sā vārtraghnī yāmidaṃ rājā

saṃgrāmaṃ jitvodākurute 'tha yā rohiṇī śyetākṣī sā pitṛdevatyā yāmidam pitṛbhyo

ghnanti

3.3.1.[15]

sā yā babhruḥ piṅgākṣī | sā somakrayaṇī syādyadi babhrum piṅgākṣīṃ na

vindedaruṇā syādyadyaruṇāṃ na vindedrohiṇī vārtraghnī syādrohiṇyai hatveva

śyetākṣyā āśāṃ neyāt

3.3.1.[16]

sā syādapravītā | vāgvā eṣā nidāneta yatsomakrayaṇyayātayāmnī vā iyaṃ

vāgayātayāmnyapravītā tasmādapravītā syātsā

syādavaṇḍākūṭākāṇākarṇālakṣitāsaptaśaphā sā hyekarūpaikarūpā hīyaṃ vāk

3.3.2.

3.3.2.[1]

padaṃ samupya pāṇī avanenikte | tadyatpāṇī avanenikte vajro vā ājyaṃ retaḥ somo

nedvajreṇājyena retaḥ somaṃ hinasānīti tasmātpāṇī avanenikte

3.3.2.[2]

athāsyāṃ hiraṇyam badhnīte | dvayaṃ vā idaṃ na tṛtīyamasti satyaṃ caivānṛtaṃ ca

satyamava devā anṛtam manuṣyā agniretasaṃ vai hiraṇyaṃ satyenāṃśūnupaspṛśāni

satyena somam parāhaṇānīti tasmādvā asyāṃ hiraṇyam badhnīte

3.3.2.[3]

atha sampreṣyati | somopanahanamāhara somaparyāṇahanamāharoṣṇīṣamāhareti sa

yadeva śobhanaṃ tatsomopanahanaṃ syādvāso hyasyaitadbhavati śobhanaṃ hyetasya

vāsaḥ sa yo hainaṃ śobhanenopacarati śobhate hātha ya āha yadeva kiṃ ceti yaddhaiva

kiṃ ca bhavati tasmādyadeva śobhanaṃ tatsomopanahanaṃ syādyadeva kiṃ ca

somaparyāṇahanam

3.3.2.[4]

yadyuṣṇīṣaṃ vindet | uṣṇīṣaḥ syādyadyuṣṇīṣaṃ na vindetsomaparyāṇahanasyaiva

dvyaṅgulaṃ vā tryaṅgulaṃ vāvakṛnteduṣṇīṣabhājanamadhvaryurvā yajamāno vā

somopanahamādatte ya eva kaśca somaparyāṇahanam

3.3.2.[5]

athāgreṇa rājānaṃ vicinvanti | tadudakumbha upanihito bhavati tadbrāhmaṇa upāste

tadabhyāyanti prāñcaḥ

3.3.2.[6]

tadāyatsu vācayati | eṣa te gāyatro bhāga iti me somāya brūtādeṣa te traiṣṭubho

bhāga iti me somāya brūtādeṣa te jāgato bhāga iti me somāya brūtāccandonāmānāṃ

sāmrājyaṃ gaceti me somāya brūtādityekaṃ vā eṣa krīyamāṇo 'bhikrīyate

candasāmeva rājyāya candasāṃ sāmrājyāya ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti

tametadāha candasāmeva tvā rājyāya krīṇāmi candasāṃ sāmrājyāya na

badhāyatyathetya prāṅgupaviśati

3.3.2.[7]

so 'bhimṛśati | āsmāko 'sīti sva iva hyasyaitadbhavati yadāgatastasmādāhāsmāko 'sīti

śukraste grahya iti śukraṃ hyasmādgrahaṃ grahīṣyanbhavati vicitastvā vicinvantviti

sarvatvāyaitadāha

3.3.2.[8]

atra haike | tṛṇaṃ vā kāṣṭhaṃ vāvittvāpāsyanti tadu tathā na kuryātkṣatraṃ vai somo

viḍanyā oṣadhayo 'nnaṃ vai kṣatriyasya viṭ sa yathā grasitamanuhāyācidya

parāsyedevaṃ tattasmādabhyeva mṛśedvicitastvā vicinvantviti tadya evāsya vicetārasta

enaṃ vicinvanti

3.3.2.[9]

atha vāsaḥ | dviguṇaṃ vā caturguṇaṃ vā prāgdaśaṃ vodagdaśaṃ vopastṛṇāti tadrājānam

mimīte sa yadrājānam mimīte tasmānmātrā manuṣyeṣu mātro yo cāpyanyā mātrā

3.3.2.[10]

sāvitryā mimīte | savitā vai devānām prasavitā tatho hāsmā eṣa savitṛprasūta eva

krayāya bhavati

3.3.2.[11]

aticandasā mimīte | eṣā vai sarvāṇi candāṃsi yadaticandāstathā hāsyaiṣa sarvaireva

candobhirmito bhavati tasmādaticandasā mimīte

3.3.2.[12]

sa mimīte | abhi tyaṃ devaṃ savitāramoṇyoḥ kavikratumarcāmi satyasavaṃ

ratnadhāmabhi priyam matiṃ kavim

3.3.2.[13]

ūrdhvā yasyāmatirbhā adidyutatsavīmani hiraṇyapāṇiramimīta sukratuḥ kṛpā svariti

3.3.2.[14]

etayā sarvābhiḥ | etayā catasṛbhiretayā tisṛbhiretayā

dvābhyāmetayaikayaitayaivaikayaitayā tisṛbhiretayā catasṛbhiretayā sarvābhiḥ

samasyāñjalinādhyāvapati

3.3.2.[15]

sa vā udācaṃ nyācam mimīte | sa yadudācaṃ nyācam mimīta imā

evaitadaṅgulīrnānājānāḥ karoti tasmādimā nānā jāyante 'tha yatsaha sarvābhirmimīte

saṃśliṣṭā iva haivaimā jāyeraṃstasmādvā udācaṃ nyācam mimīte

3.3.2.[16]

yadvevodācaṃ nyācam mimīte | imā evaitannānāvīryāḥ karoti tasmādimā

nānāvīryāstasmādvā udācaṃ nyācam mimīte

3.3.2.[17]

yadvevodācaṃ nyācam mimīte | virājamevaitadarvācīṃ ca parācīṃ ca yunakti

parācyaha devebhyo yajñaṃ vahatyarvācī manuṣyānavati tasmādvā udācaṃ nyācam

mimīte

3.3.2.[18]

atha yaddaśa kṛtvo mimīte | daśākṣarā vai virāḍvairājaḥ somastasmāddaśa kṛtvo

mimīte

3.3.2.[19]

atha somopanahanasya samutpāryāntān | uṣṇīṣeṇa vigrathnāti prajābhyastveti

prajābhyo hyenaṃ krīṇāti sa yadevedaṃ śiraścāṃsau cāntaropenitamiva

tadevāsyaitatkaroti

3.3.2.[20]

atha madhye 'ṅgulyākāśaṃ karoti | prajāstvānuprāṇantviti tamayatīva vā

enametatsamāyacannaprāṇamiva karoti tasyaitadata eva madhyataḥ prāṇamutsṛjati taṃ

tataḥ prāṇantam prajā anuprāṇanti tasmādāha prajāstvānuprāṇantviti taṃ

somavikrayiṇe prayacatyathātaḥ paṇanasyaiva

3.3.3.

3.3.3.[1]

sa vai rājānam paṇate | sa yadrājānam paṇate tasmādidaṃ sakṛtsarvam paṇyaṃ sa āha

somavikrayinkrayyaste somo rājā3iti krayya ityāha somavikrayī taṃ vai te krīṇānīti

krīṇīhītyāha somavikrayī kalayā te krīṇānīti bhūyo vā ataḥ somo rājārhatītyāha

somavikrayī bhūya evātaḥ somo rājārhati mahāṃstveva gormahimetyadhvaryuḥ

3.3.3.[2]

gorvai pratidhuk | tasyai śṛtaṃ tasyai śarastasyai dadhi tasyai mastu tasyā ātañcanaṃ

tasyai navanītaṃ tasyai ghṛtaṃ tasyā āmikṣā tasyai vājinam

3.3.3.[3]

śaphena te krīṇānīti | bhūyo vā ataḥ somo rājārhatītyāha somavikrayī bhūya evātaḥ

somo rājārhati mahāṃstveva gormahimetyadhvaryuretānyeva daśa

vīryāṇyudākhyāyāha padā te 'rdhena te gavā te krīṇāmīti krītaḥ somo rājetyāha

somavikrayī vayāṃsi prabrūhīti

3.3.3.[4]

sa āha | candra te vastraṃ te cāgā te dhenuste mithunau te gāvau tisraste 'nyā iti sa

yadarvākpaṇante paraḥ sampādayanti tasmādidaṃ sakṛtsarvam paṇyamarvākpaṇante

paraḥ sampādayantyatha yadadhvaryureva gorvīryāṇyudācaṣṭe na somasya

somavikrayī mahito vai somo devo hi somo 'thatadadhvaryurgām mahayati tasyai

paśyanvīryāṇi krīṇāditi tasmādadhvaryureva gorvīryāṇyudācaṣṭe na somasya

somavikrayī

3.3.3.[5]

atha yatpañca kṛtvaḥ paṇate | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ

saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtvaḥ paṇate

3.3.3.[6]

atha hiraṇye vācayati | śukraṃ tvā śukreṇa krīṇāmīti śukraṃ hyetacukreṇa krīṇāti

yatsomaṃ hiraṇyena candraṃ candreṇeti candraṃ hyetaccandreṇa krīṇāti yatsomaṃ

hiraṇyenāmṛtamamṛtenetyamṛtaṃ hyetadamṛtena krīṇāti yatsomaṃ hiraṇyena

3.3.3.[7]

atha somavikrayiṇamabhiprakampayati | sagme te goriti yajamāne te

gaurityevaitadāha tadyajamānamabhyāhṛtya nyasthatyasme te candrāṇīti sa

ātmanyeva vīryaṃ dhatte śarīrameva somavikrayī harate tattataḥ somavikrayyādatte

3.3.3.[8]

athājāyām pratīcīnamukhyāṃ vācayati | tapasastanūrasīti tapaso ha vā eṣā prajāpateḥ

sambhūtā yadajā tasmādāha tapasastanūrasīti prajāpatervarṇa iti sā yattriḥ

saṃvatsarasya vijāyate tena prajāpatervarṇaḥ parameṇa paśunā krīyasa iti sā yattriḥ

saṃvatsarasya vijāyate tena paramaḥ paśuḥ sahasrapoṣam

puṣeyamityāśiṣamevaitadāśāste bhūmā vai sahasram bhūmānaṃ gacānītyevaitadāha

3.3.3.[9]

sa vā anenaivājām prayacati | anena rājānamādatta ājā ha vai nāmaiṣā yadajaitayā

hyenamantata ājati tāmetatparo 'kṣamajetyācakṣate

3.3.3.[10]

atha rājānamādatte | mitro na ehi sumitradha iti śivo naḥ śānta ehītyevaitadāha taṃ

yajamānasya dakṣiṇa ūrau pratyuhya vāso nidadhātīndrasyorumāviśa

dakṣiṇamityeṣa vā atrendro bhavati yadyajamānastasmādāhendrasyorumāviśa

dakṣiṇamityuśannuśantamiti priyaḥ priyamityevaitadāha syonaḥ syonamiti śivaḥ

śivamityevaitadāha

3.3.3.[11]

atha somakrayaṇānanudiśati | svāna bhrājāṅghare bambhāre hasta suhasta kṛśānavete

vaḥ somakrayaṇāstānrakṣadhvam mā vo dabhanniti dhiṣṇyānāṃ vā ete bhājanenaitāni

vai dhiṣṇyānāṃ nāmāni tānyevaibhya etadanvadikṣata

3.3.3.[12]

athātrāporṇute | garbho vā eṣa bhavati yo dīkṣate prāvṛtā vai garbhā ulveneva

jarāyuṇeva tamatrājījanata tasmādaporṇuta eṣa vā atra garbho bhavati tasmātparivṛto

bhavati parivṛtā iva hi garbho ulbeneva jarāyuṇeva

3.3.3.[13]

atha vācayati | pari māgne duścaritādbādhasvā mā sucarite bhajetyāsīnaṃ vā enameṣa

āgacati sa āgata uttiṣṭhati tanmithyākaroti vratam pramīṇāti tasyo haiṣā

prāyaścittistatho hāsyaitanna mithyākṛtam bhavati na vratam pramīṇāti tasmādāha

pari māgne duścaritādbādhasvā mā sucarite bhajeti

3.3.3.[14]

atha rājānamādāyottiṣṭhati | udāyuṣā svāyuṣodasthāmamṛtāṃ anvityamṛtaṃ vā eṣo

'nuttiṣṭhāta yaḥ somaṃ krītaṃ tasmādāhodāyuṣā svāyuṣodasthāmamṛtāṃ anviti

3.3.3.[15]

atha rājānamādāyārohaṇamabhipraiti | prati panthāmapadmahi svasti gāmanehasam

yena viśvāḥ pari dviṣo vṛṇakti vindate vasviti

3.3.3.[16]

devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṇgādbhibhayāṃ cakrusta

etadyajuḥ svastyayanaṃ dadṛśusta etena yajuṣā nāṣṭrā rakṣāṃsyapahatyaitasya

yajuṣo 'bhaye 'nāṣṭre nivāte svasti samāśnuvata tatho evaiṣa etena yajuṣā nāṣṭrā

rakṣāṃsyapahatyaitasya yajuṣo 'bhaye 'nāṣṭre nivāte svasti samaśnute tasmādāha

prati panthāmapadmahi svasti gāmanehasam yena viśvāḥ pari dviṣo vṛṇakti vindate

vasviti

3.3.3.[17]

taṃ vā iti haranti | anasā parivahanti mahayantyevainametattasmācīrṣṇā vījaṃ

harantyanasodāvahanti

3.3.3.[18]

atha yadapāmante krīṇāti | raso vā āpaḥ sarasamevaitatkrīṇātyatha yaddhiraṇyam

bhavati saśukramevaitatkrīṇātyatha yadvāso bhavati satvacasamevaitatkrīṇātyatha

yadajā bhavati satapasamevaitatkrīṇātyatha yaddhenurbhavati

sāśiramevaitatkrīṇātyatha yanmithunau bhavataḥ samithunamevaitatkrīṇāti taṃ vai

daśabhireva krīṇīyānnādaśabhirdaśākṣarā vai virāḍvairājaḥ somastasmāddaśabhireva

krīṇīyānnādaśabhiḥ

3.3.4.

3.3.4.[1]

nīḍe kṛṣṇājinamāstṛṇāti | adityāstvagasīti so 'sāveva

bandhurathainamāsādayatyadityai sada āsīdetīyaṃ vai pṛthivyaditiḥ seyam pratiṣṭhā

tadasyāmevainametatpratiṣṭhāyām pratiṣṭhāpayati tasmādāhādityai sada āsīdeti

3.3.4.[2]

athaivamabhipadya vācayati | astabhnāddyāṃ vṛṣabho antarikṣamiti devā ha vai

yajñaṃ tanvānāste 'surarakṣasebhya āsaṅādbibhayāṃ cakrusta enametajjyāyāṃsameva

badhāccakruryadāhāstabhnāddyāṃ vṛṣabho antarikṣamiti

3.3.4.[3]

amimīta varimāṇam pṛthivyā iti | tadenenemāṃlokānāspṛṇoti tasya hi na hantāsti na

badho yeneme lokā āspṛtāstasmādāhāmimīta varimāṇam pṛthivyā iti

3.3.4.[4]

āsīdadviśvā bhuvanāni samrāḍiti | tadenenedaṃ sarvamāspṛṇoti tasya hi na hantāsti

na badho yenedaṃ sarvamāspṛtaṃ tasmādāhāsīdadviśvā bhuvanāni samrāḍiti

3.3.4.[5]

viśvettāni varuṇasya vratānīti tadasmā idaṃ sarvamanuvartma karoti yadidaṃ kiṃ ca

na kaṃ cana pratyudyāminaṃ tasmādāha viśvettāni varuṇasya vratānīti

3.3.4.[6]

atha somaparyāṇahanena paryāṇahyati | nedenaṃ nāṣṭrā rakṣāṃsi pramṛśāniti garbho

vā eṣa bhavati tira iva vai garbhāstira ivaitatparyāṇaddhaṃ tira iva vai devā

manuṣyebhyastira ivaitadyatparyāṇaddhaṃ tasmādvai paryāṇahyati

3.3.4.[7]

sa paryāṇahyati | vaneṣu vyantarikṣaṃ tatāneti vaneṣu hīdamantarikṣaṃ vitataṃ

vṛkṣāgreṣu vājamarvatsu paya usriyāsviti vīryaṃ vai vājāḥ pumāṃso 'rvantaḥ

puṃsvevaitadvīryaṃ dadhāti paya usriyāsviti payo hīdamusriyāsu hitaṃ hṛtsu kratuṃ

varuṇo vikṣvagnimiti hṛtsu hyayaṃ kraturmanojavaḥ praviṣṭo vikṣvagnimiti vikṣu

hyayam prajāsvagnirdivi sūryamadadhātsomamadrāviti divi hyasau sūryo hitaḥ

somamadrāviti giriṣu hi somastasmādāha divi sūryamadadhātsomamadrāviti

3.3.4.[8]

atha yadi dve kṛṣṇājine bhavataḥ | tayoranyataratpratyānahyati pratīnāhabhājanaṃ

yadyu ekam bhavati kṛṣṇājinagrīvā evāvakṛtya pratyānahyati pratīnāhabhājanaṃ

sūryasya cakṣurārohāgnerakṣṇaḥ kanīnakaṃ yatraitaśebhirīyase bhrājamāno

vipaściteti sūryamevaitatpurastātkaroti sūryaḥ purastānnāṣṭrā

rakṣāṃsyapaghnannetyathābhayenānāṣṭreṇa parivahanti

3.3.4.[9]

uddhate pra ugye phalake bhavataḥ | tadantareṇa tiṣṭhantsubrahmaṇyaḥ prājati

śreyānvā eṣo 'bhyārohādbhavati ko hyetamarhatyabhyāroḍhuṃ tasmādantareṇa

tiṣṭhanprājati

3.3.4.[10]

palāśaśākhayā prājati | yatra vai gāyatrī somamacāpatattadasyā āharantyā

apādastābhyāyatya parṇam praciceda gāyatryai vā somasya vā rājñastatpatitvā parṇo

'bhavattasmātparṇo nāma tadyadevātra somasya nyaktaṃ tadihāpyasaditi

tasmātpalāśaśākhayā prājati

3.3.4.[11]

athānaḍvāhāvājanti | tau yadi kṛṣṇau syātāmanyataro vā kṛṣṇastatra

vidyādvarṣiṣyatyaiṣamaḥ parjanyo vṛṣṭimānbhaviṣyatītyetadu vijñānam

3.3.4.[12]

atha yunakti | usrāvetaṃ dhūrṣāhāvityusrau hi bhavato dhūrṣāhāviti dhūrvāhau hi

bhavato yujyethāmanaśrū iti yujete hyanaśrū ityanārtāviti

tadavīrahaṇāvityapāpakṛtāviti tadbrahmacodanāviti brahmacodanau hi bhavataḥ svasti

yajamānasya gṛhāngacatamiti yathaināvantarā nāṣṭrā rakṣāṃsi na

hiṃsyurevametadāha

3.3.4.[13]

atha paścātparikramya | apālambamabhipadyāha somāya krītāyānubrūhīti somāya

paryuhyamāṇāyeti vāto yatarathā kāmayeta

3.3.4.[14]

atha vācayati | bhadro me 'si pracyavasva bhuvaspata iti bhadro hyasyaiṣa bhavati

tasmānnānyamādriyate 'pyasya rājānaḥ sabhāgā āgacanti pūrvo rājño 'bhivadati

bhadro hi bhavati tasmādāha bhadro me 'sīti pracyavasva bhuvaspata iti bhuvanānāṃ

hyeṣa patirviśvānyabhi dhāmānītyaṅgāni vai viśvāni dhāmānyaṅgānyevaitadabhyāha

mā tvā paripariṇo vidanmā tvā paripanyino vidanmā tvā vṛkā aghāyavo vidanniti

yathainamantarā nāṣṭrā rakṣāṃsi na vindeyurevametadāha

3.3.4.[15]

śyeno bhūtvā parāpateti | vaya evainametadbhūtam prapātayati yadvā ugraṃ

tannāṣṭrā rakṣāṃsi nānvavayantyetadvai vayasāmojiṣṭham baliṣṭhaṃ

yacyenastamevaitadbhūtam prapātayati yadāha śyeno bhūtvā parāpateti

3.3.4.[16]

atha śarīramevānvavahanti | yajamānasya gṛhāngaca tannau saṃskṛtamiti nātra

tirohitamivāsti

3.3.4.[17]

atha subrahmaṇyāmāhvayati | yathā yebhyaḥ pakṣyantsyāttānbrūyādityahe vaḥ

paktāsmītyevamevaitaddevebhyo yajñaṃ nivedayati subrahmaṇyo3ṃ subrahmṇyo3miti

brahma hi devānpracyāvayati triṣkṛtva āha trivṛddhi yajñaḥ

3.3.4.[18]

indrāgaceti | indro vai yajñasya devatā tasmādāhendrāgaceti hariva āgaca

medhātithermeṣa vṛṣaṇaśvasya mene gaurāvaskandinnahalyāyai jāreti tadyānyevāsya

caraṇāni tairevainametatpramumodayiṣati

3.3.4.[19]

kauśika brāhmaṇa gautama bruvāṇeti | śaśvaddhaitadāruṇinādhunopajñātaṃ

yadgautama bruvāṇeti sa yadi kāmayeta brūyādetadyadyu kāmayetāpi nādriyetetyahe

sutyāmiti yāvadahe sutyā bhavati

3.3.4.[20]

devā brahmāṇa āgacateti | taddevāṃśca brāhmaṇāṃścāhaitairhyatrobhayairartho

bhavati yaddevaiśca brāhmaṇaiśca

3.3.4.[21]

atha pratiprasthātā | agreṇa śālāmagnīṣomīyeṇa paśunā pratyupatiṣṭhate 'gnīṣomau

vā etamantarjambha ādadhāte yo dīkṣata āgnāvaiṣṇavaṃ hyado dīkṣaṇīyaṃ

havirbhavati yo vai viṣṇuḥ somaḥ sa havirvā eṣa bhavati yo dīkṣate

tadenamantarjambha ādadhāte tatpaśunātmānaṃ niṣkrīṇīte

3.3.4.[22]

taddhaike | āhavanīyādulmukamāharantyayamagnirayaṃ somastābhyāṃ saha

sadbhyāṃ niṣkreṣyāmaha iti vadantastadu tathā na kuryādyatra vā etau kva ca

tatsahaiva

3.3.4.[23]

sa vai dvirūpo bhavati | dvidevatyo hi bhavati devatayorasamade kṛṣṇasāraṅga

syādityāhuretaddhyenayo rūpatamamiveti yadi kṛṣṇasāraṅgaṃ na vindedatho api

lohitasāraṅga syāt

3.3.4.[24]

tasminvācayati | namo mitrasya varuṇasya cakṣase maho devāya tadṛtaṃ saparyata

dūre dṛśe devajātāya ketave divasputrāya sūryāya śaṃsateti nama evāsmā etatkaroti

mitradheyamevainenaitatkurute

3.3.4.[25]

athādhvaryurārohaṇaṃ vimuñcati |

varuṇasyottambhanamasītyupastambhanenopastabhnāti varuṇasya skambhasarjanī

stha iti śamye udvṛhati sa yadāha varuṇasya skambhasarjanī stha iti varuṇyo hyeṣa

etarhi bhavati yatsomaḥ krītaḥ

3.3.4.[26]

atha catvāro rājāsandīmādadate | dvau vā asmai mānuṣāya rājña ādadāte athaitāṃ

catvāro yo 'sya sakṛtsarvasyeṣṭe

3.3.4.[27]

audumbarī bhavati | annaṃ vā ūrgudumbara ūrjo 'nnādyasyāvaruddhyai

tasmādaudumbarī bhavati

3.3.4.[28]

nābhidaghnā bhavati | atra vā annam pratitiṣṭhanyannaṃ somastasmānnābhidaghnā

bhavatyatro eva retasa āśayo retaḥ somastasmādatradaghnā bhavati

3.3.4.[29]

tāmabhimṛśati | varuṇasya ṛtasadanyasītyatha kṛṣṇājinamāstṛṇāti varuṇasya

ṛtasadanamasītyathainamāsādayati varuṇasya ṛtasadanamāsīdeti sa yadāha varuṇasya

ṛtasadanamāsīdeti varuṇyo hyeṣa etarhi bhavati

3.3.4.[30]

athainaṃ śālām prapādayati | sa prapādayanvācayati yā te dhāmāni haviṣā yajanti tā

te viśvā paribhūrastu yajñam | gayasphānaḥ prataraṇaḥ suvīro 'vīrahā pracarā soma

duryāniti gṛhā vai duryā gṛhānnaḥ śivaḥ śānto 'pāpakṛtpracaretyevaitadāha

3.3.4.[31]

atra haike | udapātramupaninayanti yathā rājña āgatāyodakamāharedevametaditi

vadantastadu tathā na kuryānmānuṣaṃ ha te yajñe kurvanti vyṛddhaṃ vai

tadyajñasya yanmānuṣaṃ nedvyṛddhaṃ yajñe karavāṇīti tasmānnopaninayet

3.4.1.

3.4.1.[1]

śiro vai yajñasyātithyaṃ bāhū prāyaṇīyodayanīyau | abhito vai śiro bāhū

bhavatastasmādabhita ātithyamete haviṣī bhavataḥ prāyaṇīyaścodayanīyaśca

3.4.1.[2]

atha yasmādātithyaṃ nāma | atithirvā eṣa etasyāgacati yatsomaḥ krītastasmā

etadyathā rājñe vā brāhmaṇāya vā mahokṣaṃ vā mahājaṃ vā pacettadaha mānuṣaṃ

havirdevānāmevamasmā etadātithyaṃ karoti

3.4.1.[3]

tadāhuḥ | pūrvo 'tītya gṛhṇīyāditi yatra vā arhantamāgataṃ nāpacāyanti krudhyati vai

sa tatra tathā hāpacito bhavati

3.4.1.[4]

tadvā anyatara eva vimuktaḥ syāt | anyataro 'vimukto 'tha gṛhṇīyātsa yadanyataro

vimuktastenāgato yadvanyataro 'vimuktastenāpacitaḥ

3.4.1.[5]

tadu tathā na kuryāt vimucyaiva prapādya gṛhṇīyādyathā vai devānāṃ caraṇaṃ tadvā

anu manuṣyāṇāṃ tasmānmānuṣe yāvanna vimuñcate naivāsmai tāvadudakaṃ haranti

nāpacitiṃ kurvantyanāgato hi sa tāvadbhavatyatha yadaiva vimuñcate 'thāsmā udakaṃ

harantyathāpacitiṃ kurvanti tarhi hi sa āgato bhavati tasmādvimucyaiva prapādya

gṛhṇīyāt

3.4.1.[6]

sa vai saṃtvaramāṇa iva gṛhṇīyāt | tathā hāpacito bhavati tatpatnyanvārabhate

paryuhyamāṇaṃ vai yajamāno 'nvārabhate 'thātra patnyubhayata

evaitanmithunenānvārabhete yatra vā arhannāgacati sarvagṛhyā iva vai tatra ceṣṭanti

tathā hāpacito bhavati

3.4.1.[7]

sa vā anyenaiva tato yajuṣā gṛhṇīyāt | yeno cānyāni havīṃṣyekaṃ vā eṣa bhāgaṃ

krīyamāṇo 'bhikrīyate candasāmeva rājyāya candasāṃ sāmrājyāya tasya

candāṃsyabhitaḥ sācayāni yathā rājño 'rājāno rājakṛtaḥ sūtagrāmaṇya evamasya

candāṃsyabhitaḥ sācayāni

3.4.1.[8]

na vai tadavakalpate | yaccandobhya iti kevalaṃ gṛhṇīyādyatra vā arhate pacanti

tadabhitaḥ sācayo 'nvābhaktā bhavantyarājāno rājakṛtaḥ

sūtagrāmaṇyastasmādyatraivaitasyai gṛhṇīyāttadeva candāṃsyanvābhajet

3.4.1.[9]

sa gṛhṇāti | agnestanūrasi viṣṇave tvetyagnirvai gāyatrī tadgāyatrīmanvābhajati

3.4.1.[10]

somasya tanūrasi viṣṇave tveti | kṣatraṃ vai somaḥ kṣatraṃ

triṣṭuptattriṣṭubhamanvābhajati

3.4.1.[11]

atitherātithyamasi viṣṇave tveti | so 'syoddhāro yathā śreṣṭhasyoddhāra evamasyaiṣa

ṛte candobhyaḥ

3.4.1.[12]

śyenāya tvā somabhṛte viṣṇave tveti | tadgāyatrīmanvābhajati sā yadgāyatrī śyeno

bhūtvā divaḥ somamāharattena sā śyenaḥ somabhṛttenaivaināmetadvīryeṇa

dvitīyamanvābhajati

3.4.1.[13]

agnaye tvā rāyaspoṣade viṣṇave tveti | paśavo vai rāyaspoṣaḥ paśavo jagatī

tajjagatīmanvābhajati

3.4.1.[14]

atha yatpañca kṛtvo gṛhṇāti | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ

saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtvo gṛhṇātyatha yadviṣṇave tvā

viṣnave tveti gṛhṇāti viṣṇave hi gṛhṇāti yo yajñāya gṛhṇāti

3.4.1.[15]

navakapālaḥ puroḍāśo bhavati | śiro vai yajñasyātithyaṃ navākṣarā vai gāyatryaṣṭau

tāni yānyanvāha praṇavo navamaḥ pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī pūrvārdhe eṣa

yajñasya tasmānnavakapālaḥ puroḍāśo bhavati

3.4.1.[16]

kārṣmaryamayāḥ paridhayaḥ | devā ha vā etaṃ vanaspatiṣu rākṣoghnaṃ

dadṛśuryatkārṣmaryaṃ śiro vai yajñasyātithyaṃ neciro yajñasya nāṣṭrā rakṣāṃsi

hinasanniti tasmātkārṣmaryamayāḥ paridhayo bhavanti

3.4.1.[17]

āśvavālaḥ prastaraḥ | yajño ha devebhyo 'pacakrāma so 'śvo bhūtvā parāṅāvavarta

tasya devā anuhāya vālānabhipedustānālulupustānālupya sārdhaṃ saṃnyāsustata etā

oṣadhayaḥ samabhavanyadaśvavālāḥ śiro vai yajñasyātithyaṃ jaghanārdho vālā

ubhayata evaitadyajñam parigṛhṇāti yadāśvavālāḥ prastaro bhavati

3.4.1.[18]

aikṣavyau vidhṛtī | nedbarhiśca prastaraśca saṃlubhyāta ityathotpūyājyaṃ sarvāṇyeva

caturgṛhītānyājyāni gṛhṇāti na hyatrānuyājā bhavanti

3.4.1.[19]

āsādya havīṃṣyagnim manthati | śiro vai yajñasyātithyaṃ janayanti vā

enametadyanmanthanti śīrṣato vā agre jāyamāno jāyate śīrṣata evaitadagre yajñaṃ

janayatyagnirvai sarvā devatā agnau hi sarvābhyo devatābhyo juhvati śiro vai

yajñasyātithyaṃ śīrṣata evaitadyajñaṃ sarvābhirdevatābhiḥ samardhayati

tasmādagnim manthati

3.4.1.[20]

so 'dhimanthanaṃ śakalamādatte | agnerjanitramasītyatra hyagnirjāyate

tasmādāhāgnerjanitramasīti 3.4.1.[21]atha darbhataruṇake nidadhāti | vṛṣaṇau stha iti

tadyāvevemau striyai sākaṃjāvetāvevaitau

3.4.1.[22]

athādharāraṇiṃ nidadhāti | urvaśyasītyathottarāraṇyājyavilāpanīmupaspṛśatyāyurasīti

tāmabhinidadhāti purūravā asītyurvaśī vā apsarāḥ purūravāḥ patiratha

yattasmānmithunādajāyata tadāyurevamevaiṣa etasmanmithunādyajñaṃ

janayatyathāhāgnaye mathyamānāyānubrūhīti

3.4.1.[23]

sa manthati | gāyatreṇa tvā candasā manthāmi traiṣṭubhena tvā candasā manthāmi

jāgatena tvā candasā mānthāmīti taṃ vai candobhireva manthati candāṃsi

mathyamānāyānvāha candāṃsyevaitadyajñamanvāyātayati yathāmumādityaṃ raśmayo

jātāyānubrūhītyāha yadā jāyate prahriyamāṇāyetyanupraharan

3.4.1.[24]

so 'nupraharati | bhavataṃ naḥ samanasau sacetasāvarepasau mā yajñaṃ hiṃsiṣṭam

mā yajñapatiṃ jātavedasau śivau bhavatamadya na iti śāntimevābhyāmetadvadati

yathā nānyo 'nyaṃ hiṃsyātām

3.4.1.[25]

atha sruveṇopahatyājyam | agnimabhijuhotyagnāvagniścarati praviṣṭa ṛṣīṇām putro

abhiśastipāvā sa naḥ syonaḥ suyajā yajeha devebhyo havyaṃ

sadamaprayucantsvāhetyāhutyai vā etamajījanata

tametayāhutyāpraiṣīttasmādevamabhijuhoti

3.4.1.[26]

tadiḍāntam bhavati | nānuyājānyajanti śiro vai yajñasyātithyam pūrvārdho vai śiraḥ

pūrvārdhamevaitadyajñasyābhisaṃskaroti sa yaddhānuyājānyajedyathā śīrṣataḥ

paryāhṛtya pādau pratidadhyādevaṃ tattasmādiḍāntaṃ bhavati nānuyājānyajanti

3.4.2.

3.4.2.[1]

ātithyena vai devā iṣṭvā | tāntsamadavindatte caturdhā vyadravannanyo 'nyasya śriyā

atiṣṭhamānā agnirvasubhiḥ somo rudrairvaruṇa ādityairindro

marudbhirbṛhaspatirviśvairdevairityu haika āhurete ha tveva te viśve devā ye te

caturdhā vyadravaṃstānvidrutānasurarakṣānyanuvyaveyuḥ

3.4.2.[2]

te 'viduḥ | pāpīyāṃso vai bhavāmo 'surarakṣasāni vai no 'nuvyavāgurdviṣadbhyo vai

radhyāmo hanta saṃjānāmahā ekasya śriyai tiṣṭhāmahā iti ta indrasya śriyā

atiṣṭhanta tasmādāhurindraḥ sarvā devatā indraśreṣṭhā devā iti

3.4.2.[3]

tasmādu ha na svā ṛtīyeran | ya eṣām parastarāmiva bhavati sa enānanuvyavaiti te

priyaṃ dviṣatāṃ kurvanti dviṣadbhyo radhyanti tasmānna 'rtīyerantsa yo haivaṃ

vidvānna 'rtīyate 'priyaṃ dviṣatāṃ karoti na dvipadbhyo radhyati tasmānna 'rtīyeta

3.4.2.[4]

te hocuḥ | hantedaṃ tathā karavāmahai yathā na idamāpradivamevājaryamasaditi

3.4.2.[5]

te devāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire te hocuretena naḥ sa

nānāsadetena viṣvaṅyo na etadatikrāmāditi kasyopadraṣṭuriti tanūnaptureva

śākvarasyeti yo vā ayam eṣa tanūnapācākvaraḥ so 'yam prajānāmupadraṣṭā

praviṣṭastāvimau prāṇodānau

3.4.2.[6]

tasmādāhuḥ | mano devā manuṣyasyājānantīti manasā saṃkalpayati

tatprāṇamapipadyate prāṇo vātaṃ vāto devebhya ācaṣṭe yathā puruṣasya manaḥ

3.4.2.[7]

tasmādetadṛṣiṇābhyanūktam | manasā saṃkalpayati tadvātamapigacati vāto devebhya

ācaṣṭe yathā puruṣa te mana iti

3.4.2.[8]

te devāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire te hocuretena naḥ sa

nānāsadetena viṣvaṅyo na etadatikrāmāditi taddevā apyetarhi nātikrāmanti ke hi

syuryadatikrāmeyuranṛtaṃ hi vadeyurekaṃ ha vai devā vrataṃ caranti satyameva

tasmādeṣāṃ jitamanapajayyaṃ tasmādyaśa evaṃ ha vā asya jitamanapajayyamevaṃ

yaśo bhavati ya evaṃ vidvāntsatyaṃ vadati tadetattānūnaptraṃ nidānena

3.4.2.[9]

te devāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire 'thaita ājyānyeva

gṛhṇānā juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadyante tasmādu ha na sarveṇeva

samabhyaveyānnenme juṣṭāstanvaḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samabhyavāyāniti yeno

ha samabhyaveyānnāsmai druhyedidaṃ hyāhurna satānunaptriṇe drogdhavyamiti

3.4.2.[10]

athāto gṛhṇātyeva | āpataye tvā paripataye gṛhṇāmīti yo vā ayam pavata eṣa ā ca

patati pari ca patatyetasmā u hi gṛhṇāti tasmādāhāpataye tvā paripataye gṛhṇāmīti

3.4.2.[11]

tanūnaptre śākvarāyeti | yo vā ayam pavata eṣa tanūtaptā śākvara etasmā u hi gṛhṇāti

tasmādāha tanūnaptre śākvarāyeti

3.4.2.[12]

śakvana ojiṣṭhāyeti | eṣa vai śakvaujiṣṭha etasmā u hi gṛhṇāti tasmādāha śakvana

ojiṣṭhāyeti

3.4.2.[13]

athātaḥ samavamṛśantyeva | etaddha devā bhūyaḥ samāmira itthaṃ naḥ so

'muthāsadyo na etadatikrāmāditi tatho evaita etatsamamanta itthaṃ naḥ so

'muthāsadyo na etadatikrāmāditi

3.4.2.[14]

te samavamṛśanti | anādhṛṣṭamasyanādhṛṣyaṃ devānāmoja ityanādhṛṣṭā hi devā

āsannanādhṛṣyāḥ saha santaḥ samānaṃ vadantaḥ samānaṃ dadhrāṇā devānāmoja iti

devānāṃ vai juṣṭāstanvaḥ priyāṇi dhāmānyanabhiśastyabhiśastipā anabhiśastenyamiti

sarvāṃ hi devā abhiśastiṃ tīrṇā añjasā satyamupageṣamiti satyaṃ vadāni

medamatikramiṣamityevaitadāha svite mā dhā iti svite hi taddevā ātmānamadadhat

a yatsatyamavadanyatsatyamakurvastasmādāha svite mā dhā iti

3.4.2.[15]

atha yāstaddevāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire tadindre

saṃnyadadhataiṣa vā indro ya eṣa tapati na ha vā eṣo 'gre tatāpa yathā

haivaidamanyatkṛṣṇamevaṃ haivāsa tenaivaitadvīryeṇa tapati tasmādyadi bahavo

dīkṣerangṛhapataya eva vratamabhyutsicya prayaceyuḥ sa hi teṣāmindrabhājanam

bhavati yadyu dakṣiṇāvatā dīkṣeta yajamānāyaiva vratamabhyutsicya

prayaceyuridaṃ hyāhurindro yajamāna iti

3.4.2.[16]

atha yāstaddevāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire tatsārdhaṃ

saṃjaghne tatsāmābhavattasmādāhuḥ satyaṃ sāma devajaṃ sāmeti

3.4.3.

3.4.3.[1]

ātithyena vai devā iṣṭvā | tāntsamadavindatte tānūnaptraiḥ samaśāmyaṃsta etasya

prāyaścittimaicanyadanyo 'nyam pāpamavadannāha

purāvabhṛthātpunardīkṣāmavākalpayaṃsta etāmavāntarāṃ dīkṣāmapaśyan

3.4.3.[2]

te 'gninaiva tvacaṃ vipalyāṅgayanta | tapo vā agnistapo dīkṣā tadavāntarāṃ

dīkṣāmupāyaṃstadyadavāntarāṃ dīkṣāmupāyaṃstasmādavāntaradīkṣā

saṃtarāmaṅgulīrāñcanta saṃtarām mekhalām paryastāmevaināmetatsatīm paryāsyanta

tatho evaiṣa etadyadataḥ prācīnamavratyaṃ vā karotyavratyam vā vadati

tasyaivaitatprāyaścittiṃ kurute

3.4.3.[3]

so 'gninaiva tvacaṃ vipalyaṅgayate | tapo vā agnistapo dīkṣā tadavāntarāṃ

dīkṣāmupaiti saṃtarāmaṅgulīracate saṃtarām mekhalām paryastāmevaināmetatsatīm

paryasyate prajāmu haiva taddevā upāyan

3.4.3.[4]

te 'gninaiva tvaca vipalyāṅgayanta | agnirvai mithunasya kartā prajanayitā

tatprajāmupāyantsaṃtarāmaṅgulīrāñcanta saṃtarām mekhalāṃ

tatprajāmātmannakurvata tatho evaiṣa etatprajāmevopaiti

3.4.3.[5]

so 'gninaiva tvacaṃ vipalyaṅgayate | agnirvai mithunasya kartā prajanayitā

tatprajāmupaiti saṃtarāmaṅgulīracate saṃtarām mekhalāṃ tatprajāmātmankurute

3.4.3.[6]

devānāmu ha sma dīkṣitānām | yaḥ samiddhāro vā svādhyāyaṃ vā visṛjate taṃ ha

smetarasyaivetaraṃ rūpeṇetarasyetaramasurarakṣasāni jighāṃsanti te ha pāpaṃ

vadanta upasameyuriti vai māṃ tvamacikīrṣīriti mājighāṃsīrityagnirhaiva tathā

nānyamuvādāgniṃ tathā nānyaḥ

3.4.3.[7]

te hocuḥ | apītthaṃ tvāmagne 'vādiṣūriti naivāhamanyaṃ na māmanya iti

3.4.3.[8]

te 'viduḥ | ayaṃ vai no virakṣastamo 'syaiva rūpamasāma tena

rakṣāṃsyatimokṣyāmahe tena svargaṃ lokaṃ samaśnuviṣyāmaha iti te 'gnireva

rūpamabhavaṃstena rakṣāṃsyatyamucyanta tena svargaṃ lokaṃ samāśnuvata tatho

evaiṣa etadagnereva rūpam bhavati tena rakṣāṃsyatimucyate tena svargaṃ lokaṃ

samaśnute sa vai samidhamevābhyādadhadavāntaradīkṣāmupaiti

3.4.3.[9]

sa samidhamabhyādadhāti | agne vratapāstve vratapā ityagnirhi devānāṃ

vratapatistasmādāhāgne vratapāstve vratapā iti yā tava tanūriyaṃ sā mayi yo mama

tanūreṣā sā tvayi saha nau vratapate vratānīti tadagninā tvacaṃ vipalyaṅgayate 'nu

me dīkṣāṃ dīkṣāpatirmanyatāmanu tapastapaspatiriti tadavāntarāṃ dīkṣāmupaiti

saṃtarāmaṅgulīracate saṃtarām mekhalām paryastāmevaitatsatīm paryasyate

3.4.3.[10]

athainamato madantībhirupacaranti | tapo vā agnistapo madantyastasmādenam

madantībhirupacaranti

3.4.3.[11]

atha madantībhirupaspṛśya | rājānamāpyāyayanti tadyanmadantīrupaspṛśya

rājānamāpyāyayanti vajro vā ājyaṃ retaḥ somo nedvajreṇājyena retaḥ somaṃ

hinasāmeti tasmānmadantīrupaspṛśya rājānamāpyāyayanti

3.4.3.[12]

tadāhuḥ | yasmā etadāpyāyanaṃ kriyata ātithyaṃ somāya tamevāgra

āpyāyayeyurathāvāntaradīkṣāmatha tānūnaptrāṇīti tadu tathā na kuryādyajñasya vā

evaṃ karmātra vā enāntsamadavindatte saṃśamameva

pūrvamupāyannathāvāntaradīkṣāmathāpyāyanam

3.4.3.[13]

tadyadāpyāyayanti | devo vai somo divi hi somo vṛtro vai soma āsīttasyaitacarīraṃ

yadgirayo yadaśmānastadeṣośānā nāmauṣadhirjāyata iti ha smāha

śvetaketurauddālakistāmetadāhṛtyābhiṣuṇvanti tāṃ

dīkṣopasadbhistānūnaptrairāpyāyanena somaṃ kurvantīti tatho evaināmeṣa

etaddīkṣopasadbhistānūnaptrairāpyāyanena somaṃ karoti

3.4.3.[14]

madhu sāraghamiti vā āhuḥ | yajño ha vai madhu sāraghamathaita eva saragho

madhukṛto yadṛtvijastadyathā madhu madhukṛta

āpyāyayeyurevamevaitadyajñamāpyāyayanti

3.4.3.[15]

yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha

yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma

3.4.3.[16]

tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā

eṣa yajñaṃ sambharati yo dīkṣate vāgvai yajñastadyadevātra yajñasya nirdhītaṃ

yadvidugdhaṃ tadevaitatpunarāpyāyayati

3.4.3.[17]

te vai ṣaḍbhūtvāpyāyayanti | ṣaḍvā ṛtava ṛtava evaitadbhūtvāpyāyayanti

3.4.3.[18]

ta āpyāyayanti | aṃśuraṃśuṣṭe deva somāpyāyatāmiti

tadasyāṃśumaṃśumevāpyāyayantīndrāyaikadhanavida itīndro vai yajñasya devatā

tasmādāhendrāyetyekadhanavida iti śataṃśataṃ ha sma vā eṣa devānpratyekaika

evāṃśurekadhanānāpyāyate daśadaśa vā tubhyamindraḥ pyāyatāmā tvamindrāya

pyāyasvetīndro vai yajñasya devatā sā yaiva yajñasya devatā tāmevaitadāpyāyayatyā

tvamindrāya pyāyasveti tadetasminnāpyāyanaṃ dadhātyāpyāyayāsmāntsakhīntsanyā

medhayeti sa yatsanoti tattadāha yatsanyetyatha yadanubrūte tadu tadāha

yanmaghayeti svasti te deva soma satyāmaśīyetyekā vā eteṣāmāśīrbhavatyṛtvijāṃ ca

yajamānasya ca yajñasyodṛcaṃ gacemeti yajñasyodṛcaṃ gacānītyevaitadāha

3.4.3.[19]

atha prastare nihnuvate | uttarataupacāro vai yajño

'thaitaddakṣiṇevānvityāpyāyayantyagnirvai yajñastadyajñam pṛṣṭhataḥ kurvanti

tanmithyākurvanti devebhya āvṛścyante yajño vai prastarastadyajñam punarārabhante

tasyo haiṣā prāyaścittistatho haiṣāmetanna mithyākṛtam bhavati na devebhya

āvṛścyante tasmātprastare nihnuvate

3.4.3.[20]

tadāhuḥ | akte nihnuvīrānanaktā ityanakte haiva nihnuvīrannanupraharaṇaṃ

hyevāktasya

3.4.3.[21]

te nihnuvate | eṣṭā rāyaḥ preṣe bhagāya ṛtamṛtavādibhya iti satyaṃ satyavādibhya

ityaivaitadāha namo dyāvāpṛthivībhyāmiti tadābhyāṃ dyāvāpṛthivībhyāṃ nihnuvate

yayoridaṃ sarvamadhi

3.4.3.[22]

athāha samullupya prastaram | agnīnmadantyāpāiti madantītyagnīdāha

tābhirehītyuparyuparyagnimatiharati sa yannānupraharatyetena hyata ūrdhvānyahāni

pracariṣyanbhavatyatha yaduparyuparyagnimatiharati tadevāsyānuprahṛtabhājanam

bhavati tamagnīdhe prayacati tamagnīnnidadhāti

3.4.4.

3.4.4.[1]

grīvā vai yajñasyopasadaḥ śiraḥ pravargyaḥ | tasmādyadi pravargyavānbhavati

pravargyeṇa pracaryāthopasadbhiḥ pracaranti tadgrīvāḥ pratidadhāti

3.4.4.[2]

tadyāḥ pūrvāhṇe 'nuvākyā bhavanti | tā aparāhṇe yājyā yā yājyāstā

anuvākyāstadvyatiṣajati tasmādimāni grīvāṇām parvāṇi vyatiṣaktānīmānyasthīni

3.4.4.[3]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato 'surā eṣu lokeṣu

puraścakrire 'yasmayīmevāsmiṃloke rajatāmantarikṣe hariṇīṃ divi

3.4.4.[4]

tadvai devā aspṛṇvata | ta etābhirupasadbhirupāsīdaṃstadyadupāsīdaṃstasmādupasado

nāma te puraḥ prābhindannimāṃlokānprājayaṃstasmādāhurupasadā puraṃ jayantīti

yadahopāsate tenemām mānuṣīm puraṃ jayanti

3.4.4.[5]

etābhirvai devā upasadbhiḥ | puraḥ prābhindannimāṃlokānprājayaṃstatho evaiṣa

etannāhaivāsmā asmiṃloke kaścana puraḥ kuruta

imānevaitallokānprabhinattīmāṃlokānprajayati tasmādupasadbhiryajate

3.4.4.[6]

tā vā ājyahaviṣo bhavanti | vajro vā ājyametena vai devā vajreṇājyena puraḥ

prābhindannimāṃlokānprājayaṃstatho evaiṣa etena

vajreṇājyenemāṃlokānprabhinattīmāṃlokānprajayati tasmādājyahaviṣo bhavanti

3.4.4.[7]

sa vā aṣṭau kṛtvo juhvāṃ gṛhṇāti | caturupabhṛtyatho itarathāhuścatureva kṛtvo

juhvāṃ gṛhṇīyādaṣṭau kṛtva upabhṛtīti

3.4.4.[8]

sa vā aṣṭāveva kṛtvo juhvāṃ gṛhṇāti | caturupabhṛti tadvajramabhibhāraṃ karoti tena

vajreṇābhibhāreṇemāṃlokānprabhinattīmāṃlokānprajayati

3.4.4.[9]

agnīṣomau vai devānāṃ sayujau | tābhyāṃ sārdhaṃ gṛhṇāti viṣṇava ekākine

'nyataramevāghāramāghārayati yaṃ sruveṇa pratikrāmati vā

uttaramāghāramāghāryābhijityā abhijayānīti tasmādanyataramevāghāramāghārayati

yaṃ sruveṇa

3.4.4.[10]

athāśrāvya na hotāram pravṛṇīte | sīda hotarityevāhopaviśati hotā hotṛṣadana

upaviśya prasauti prasūto 'dhvaryuḥ srucāvādatte

3.4.4.[11]

sa āhātikrāmannagnaye 'nubrūhīti | āśrāvyāhāgniṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

3.4.4.[12]

athāha somāyānubrūhīti | āśrāvyāha somaṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

3.4.4.[13]

atha yadupabhṛtyājyam bhavati | tatsamānayamāna āha viṣṇave 'nubrūhītyāśrāvyāha

viṣṇuṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

3.4.4.[14]

sa yatsamānatra tiṣṭhanjuhoti | na yathedam pracarantsaṃcaratyabhijityā

abhijayānītyatha yadetā devatā yajati vajramevaitatsaṃskarotyagnimanīkaṃ somaṃ

śalpaṃ viṣṇuṃ kulmalaṃ

3.4.4.[15]

saṃvatsaro hi vajraḥ | agnirvā ahaḥ somo rātriratha yadantareṇa tadviṣṇuretadvai

pariplavamānaṃ saṃvatsaraṃ karoti

3.4.4.[16]

saṃvatsaro vajraḥ | etena vai devāḥ saṃvatsareṇa vajreṇa puraḥ

prābhindannimāṃlokānprājayaṃstatho evaiṣa etena saṃvatsareṇa

vajreṇemāṃlokānprabhinattīmāṃlokānprajayati tasmādetā devatā yajati

3.4.4.[17]

sa vai tisra upasada upeyāt | trayo vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ

kriyate saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti dvirekayā pracarati dvirekayā

3.4.4.[18]

tāḥ ṣaṭsampadyante | ṣaḍvā ṛtavaḥ saṃvatsarasya saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ kriyate

saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti

3.4.4.[19]

yadyu dvādaśopasada upeyāt | dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya

saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ kriyate saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti dvirekayā pracarati

dvirekayā

3.4.4.[20]

tāścaturviṃśatiḥ sampadyante | caturviṃśatirvai saṃvatsarasyārdhamāsāḥ

saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ kriyate saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti

3.4.4.[21]

sa yatsāyamprātaḥ pracarati | tathā hyeva sampatsampadyate sa yatpūrvāhṇe pracarati

tajjayatyatha yadaparāhṇe pracarati sujitamasadityatha yajjuhotīdaṃ vai puraṃ

yudyanti tāṃ jitvā svāṃ satīṃ prapadyante

3.4.4.[22]

sa yatpracarati tadyudhyatyatha yatsaṃtiṣṭhate tajjayatyathayajjuhoti

svāmevaitatsatīm prapadyate

3.4.4.[23]

sa juhoti | yayā dvirekasyāhnaḥ pracariṣyanbhavati yā te agne 'yaḥśayā

tanūrvarṣiṣṭhā gahvareṣṭhā ugraṃ vaco apāvadhīttveṣaṃ vaco

apāvadhītsvāhetyevaṃrūpā hi sāsīdayasmayī hi sāsīt

3.4.4.[24]

atha juhoti | yayā dvirekasyāhnaḥ pracariṣyanbhavati yā te agne rajaḥśayā

tanūrvarṣiṣṭhā gahvareṣṭhā ugraṃ vaco apāvadhīttveṣaṃ vaco

apāvadhītsvāhetyevaṃrūpā hi sāsīdrajatā hi sāsīt

3.4.4.[25]

atha juhoti | yayādvirekasyāhnaḥ pracariṣyanbhavati yā te agne hariśayā

tanūrvarṣiṣṭhā ugraṃ vaco apāvadhīttveṣaṃ vaco apāvadhītsvāhetyevaṃrūpā hi

sāsīddhariṇī hi sāsīdyadyu dvādaśopasada upeyāccaturahamekayā

pracareccaturahamekayā

3.4.4.[26]

athāto vratopasadāmeva | paraurvīrvā anyā upasadaḥ paro 'hvīranyāḥ sa yāsāmekam

prathamāhaṃ dogdhyatha dvāvatha trīṃstāḥ paraurvīratha yāsāṃ trīnprathamāhaṃ

dogdhyatha dvāvathaikaṃ tāḥ paro 'hvīryā vai paro 'hvīstāḥ paraurvīryāḥ

paraurvīstāḥ paro 'hvīḥ

3.4.4.[27]

tapasā vai lokaṃ jayanti | tadasyaitatparaḥ para eva varīyastapo bhavati paraḥparaḥ

śreyāṃsaṃ lokaṃ jayati vasīyānu haivāsmiṃloke bhavati ya evaṃ vidvānparo

'hvīrupasada upaiti tasmādu paro 'hvīrevopasada upeyādyadyu dvādaśopasada

upeyāttrīṃścaturahaṃ dohayeddvau caturahamekaṃ caturaham

3.5.1.

3.5.1.[1]

tadya eṣa pūrvārdhyo varṣiṣṭha sthūṇārājo bhavati | tasmātprāṅ prakrāmati

trīnvikramāṃstacaṅkuṃ nihanti so 'ntaḥpātaḥ

3.5.1.[2]

tasmānmadhyamācaṅkoḥ | dakṣiṇā pañcadaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sā

dakṣiṇā śroṇiḥ

3.5.1.[3]

tasmānmadhyamācaṅkoḥ udaṅ pañcadaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sottarā

śroṇiḥ

3.5.1.[4]

tasmānmadhyamācaṅkoḥ | prāṅ ṣaṭtriṃśataṃ vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sa

pūrvārdhaḥ

3.5.1.[5]

tasmānmadhyamācaṅkoḥ | dakṣiṇā dvādaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sa

dakṣiṇo 'ṃsaḥ

3.5.1.[6]

tasmānmadhyamācaṅkoḥ | udaṅ dvādaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sa

uttaro 'ṃsa eṣā mātrā vedeḥ

3.5.1.[7]

atha yattriṃśadvikramā paścādbhavati | triṃśadakṣarā vai virāḍvirājā vai devā

asmiṃloke pratyatiṣṭhaṃstatho evaiṣa etadvirājaivāsmiṃloke pratitiṣṭhati

3.5.1.[8]

atho api trayastriṃśatsyuḥ | trayastriṃśadakṣarā vai virāḍvirājaivāsmiṃloke

pratitiṣṭhati

3.5.1.[9]

atha yatṣaṭtriṃśadvikramā prācī bhavati | ṣaṭtriṃśadakṣarā vai bṛhatī bṛhatyā vai

devāḥ svargaṃ lokaṃ samāśnuvata tatho evaiṣa etadbṛhatyaiva svargaṃ lokaṃ

samaśnute so 'sya divyāhavanīyo bhavati

3.5.1.[10]

atha yaccaturviṃśativikramā purastādbhavati | caturviṃśatyakṣarā vai gāyatrī

pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī pūrvārdhe eṣa yajñasya tasmāccaturviṃśativikramā

purastādbhavatyeṣā mātrā vedeḥ

3.5.1.[11]

atha yatpaścādvarīyasī bhavati | paścādvarīyasī pṛthuśroṇiriti vai yoṣām praśaṃsanti

yadveva paścādvarīyasī bhavati paścādevaitadvarīyaḥ prajananaṃ karoti

tasmātpaścādvarīyasaḥ prajananādimāḥ prajāḥ prajāyante

3.5.1.[12]

nāsikā ha vā eṣā yajñasya yaduttaravediḥ | atha yadenāmuttarāṃ vederupakirati

tasmāduttaravedirnāma

3.5.1.[13]

dvayyo ha vā idamagre prajā āsuḥ | ādityāścaivāṅgirasaśca tato 'ṅgirasaḥ pūrve yajñaṃ

samabharaṃste yajñaṃ sambhṛtyocuragnimimāṃ naḥ śvaḥsutyāmādityebhyaḥ

prabrūhyanena no yajñena yājayateti

3.5.1.[14]

te hādityā ūcuḥ | upajānīta yathāsmānevāṅgiraso yājayānna vayamaṅgirasa iti

3.5.1.[15]

te hocuḥ | na vā anyena yajñādapakramaṇamastyantarāmeva sutyāṃ dhriyāmahā iti te

yajñaṃ saṃjahruste yajñaṃ sambhṛtyocuḥ śvaḥsutyāṃ vai tvamasmabhyamagne

prāvoco 'tha vayamadyasutyāmeva tubhyam prabrūmo 'ṅgirobhyaśca teṣāṃ nastvaṃ

hotāsīti

3.5.1.[16]

te 'nyameva pratiprajighyuḥ | aṅgiraso 'ca te hāpyaṅgiraso 'gnaye 'nvāgatya

cukrudhuriva kathaṃ nu no dūtaścaranna pratyādṛthā iti

3.5.1.[17]

sa hovāca | anindyā vai māvṛṣata so nindyairvṛto nāśakamapakramitumiti tasmādu

hānindyasya vṛto nāpakrāmetta etena sadyaḥkriyāṅgirasa ādityānayājayantsa

sadyaḥkrīḥ

3.5.1.[18]

tebhyo vācaṃ dakṣiṇāmānayan | tāṃ na pratyagṛhṇanhāsyāmahe yadi

pratigrahīṣyāma iti tadu tadyajñasya karma na vyamucyata yaddākṣiṇamāsīt

3.5.1.[19]

athaibhyaḥ sūryaṃ dakṣiṇāmānayan | tam pratyagṛhṇaṃstasmādu ha smāhuraṅgiraso

vayaṃ vā ārtvijīnāḥ smo vayaṃ dakṣiṇīyā api vā asmābhireṣa pratigṛhīto ya eṣa

tapatīti tasmātsadyaḥkriyo 'śvaḥ śveto dakṣiṇā

3.5.1.[20]

tasya rukmaḥ purastādbhavati | tadetasya rūpaṃ kriyate ya eṣa tapati yadyaśvaṃ

śvetaṃ na vindedapi gaureva śvetaḥ syāttasya rukmaḥ purastādbhavati tadetasya rūpaṃ

kriyate ya eṣa tapati

3.5.1.[21]

tebhyo ha vākcukrodha | kena madeṣa śreyānbandhunā kenā yadetam

pratyagrahīṣṭa na māmiti sā haibhyo 'pacakrāma sobhayānantareṇa

devāsurāntsayattāntsiṃhī bhūtvādadānā cacāra tāmupaiva devā amantrayantopāsurā

agnireva devānāṃ dūta āsa saharakṣā ityasurarakṣasamasurāṇām

3.5.1.[22]

sā devānupāvartsyantyuvāca | yadvā upāvarteya kim me tataḥ syāditi pūrvāmeva

tvāgnerāhutiḥ prāpsyatītyatha haiṣā devānuvāca yām mayā kāṃ cāśiṣamāśāsiṣyadhve

sā vaḥ sarvā samardhiṣyata iti saivaṃ devānupāvavarta

3.5.1.[23]

sa yaddhāryamāṇe 'gnau | uttaravediṃ vyāghārayati yadevaināmado devā

abruvanpūrvāṃ tvāgnerāhutiḥ prāpsyatīti tadevaināmetatpūrvāmagnerāhutiḥ prāpnoti

vāgghyeṣā nidānenātha yaduttaravedimupakirati yajñasyaiva sarvatvāya vāgghi yajño

vāgu hyeṣā

3.5.1.[24]

tāṃ vai yugaśamyena vimimīte | yugena yatra haranti śamyayā yato haranti

yugaśamyena vai yogyaṃ yuñjanti sā yadevādaḥ siṃhī

bhūtvāśāntevācarattadevaināmetadyajñe yunakti

3.5.1.[25]

tasmānnivṛttadakṣiṇāṃ na pratigṛhṇīyāt | siṃhī hainam bhūtvā kṣiṇoti no

hāmākurvīta siṃhī haivainam bhūtvā kṣiṇoti no hānyasmai dadyādyajñaṃ

tadanyatrātmanaḥ kurvīta tasmādyo 'syāpi pāpa iva samānabandhuḥ syāttasmā enāṃ

dadyātsa yaddadāti tadenaṃ siṃhī bhūtvā na kṣiṇoti yadu samānabandhave dadāti

tadu nānyatrātmanaḥ kuruta eṣo nivṛttadakṣiṇāyai pratiṣṭhā

3.5.1.[26]

atha śamyāṃ ca sphyaṃ cādatte | tadya eṣa pūrvārdhyaḥ uttarārdhyaḥ śaṅkurbhavati

tasmātpratyaṅ prakrāmati trīnvikramāṃstaccātvālam parilikhati sā cātvālasya mātrā

nātra mātrāsti yatraiva svayam manasā manyetāgreṇotkaraṃ taccātvālam parilikhet

3.5.1.[27]

sa vedyantāt | udīcīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhati taptāyanī me

'sītīmāmevaitadāhāsyāṃ hitapta eti

3.5.1.[28]

atha purastāt | udīcīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhati vittāyanī me

'sītīmāmevaitadāhāsyāṃ hi vividāna eti

3.5.1.[29]

athānuvedyantam | prācīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhatyavatānmā

nāthitāditīmāmevaitadāha yatra nāthaitanmāvatāditi

3.5.1.[30]

athottarataḥ | prācīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhatyavatānmā

vyathitāditīmāmevaitadāha yatra vyathaitanmāvatāditi

3.5.1.[31]

atha harati | yatra harati tadagnīdupasīdati sa vā agnīnāmeva nāmāni gṛhṇanharati

yānvā amūndevā agre 'gnīnhotrāya prāvṛṇata te prādhanvaṃsta imā eva

pṛthivīrupāsarpannimāmahaiva dve asyāḥ pare tenaivaitānnidānena harati

3.5.1.[32]

sa praharati videdagnirnabho nāmāgne aṅgira āyunā nāmnehīti sa

yatprādhanvaṃstadāyurdadhāti tatsamīrayati yo syām pṛthivyāmasīti yo 'syām

pṛthivyāmasīti hṛtvā nidadhāti yatte 'nādhṛṣṭaṃ nāma yajñiyaṃ tena tvādadha iti

yatte 'nādhṛṣṭaṃ rakṣobhirnāma yajñiyaṃ tena tvādadha ityevaitadāhānu tvā

devavītaya iti caturthaṃ harati devebhyastvā juṣṭāṃ harāmītyevaitadāha tāṃ vai

catuḥsrakteścātvālāddhrati catasro vai diśaḥ sarvābhya evaināmetaddigbhyo harati

3.5.1.[33]

athānuvyūhati | siṃhyasi sapatnasāhī devebhyaḥ kalpasveti sā yadevādaḥ siṃhī

bhūtvāśāntevācarattadevaināmetadāha siṃhyasīti sapatnasāhīti tvayā vayaṃ

sapatnānpāpīyasaḥ kriyāsmetyevaitadāha devebhyaḥ kalpasveti yoṣā vā

uttaravedistāmevaitaddevebhyaḥ kalpayati

3.5.1.[34]

tāṃ vai yugamātrīṃ vā sarvataḥ karoti | yajamānasya vā daśadaśa padāni daśākṣarā

vai virāḍvāgvai virāḍvāgyajño madhye nābhikāmiva karoti samānatrāsīno

vyāghārayāṇīti

3.5.1.[35]

tāmadbhirabhyukṣati | sā yadevādaḥ siṃhī bhūtvāśāntevācaracāntirāpastāmadbhiḥ

śamayati yoṣā vā uttaravedistāmevaitaddevebhyo hinvati tasmādadbhirabhyukṣati

3.5.1.[36]

so 'bhyukṣati | siṃhyasi sapatnasāhī devebhyaḥ śundhasvetyatha

sikatābhiranuvikiratyalaṃkāro nveva sikatā bhrājanta iva hi sikatā agnervā

etadvaiśvānarasya bhasma yatsikatā agniṃ vā asyāmādhāsyanbhavati tatho

haināmagnirna hinasti tasmātsikatābhiranuvikirati so 'nuvikirati siṃhyasi sapatnasāhī

devebhyaḥ śumbhasvetyathaināṃ cādayati sā cannaitāṃ rātriṃ vasati

3.5.2.

3.5.2.[1]

idhyamabhyādadhati | upayamanīrupakalpayantyājyamadhiśrayati sruvaṃ ca srucaṃ

sammārṣṭyathotpūyājyam pañcagṛhītaṃ gṛhṇīte yadā pradīpta idhmo bhavati

3.5.2.[2]

athodyacantīdhmam | upayacantyupayamanīrathāhāgnaye

prahriyamāṇāyānubrūhyekasphyayānūdehītyanūdaiti

pratiprasthātaikasphyayaitasmānmadhyamācaṅkorya eṣa vederjaghanārdhe bhavati

tadyadevātrāntaḥpātena gārhapatyasya vedervyavacinnam bhavati

tadevaitadanusaṃtanoti

3.5.2.[3]

taddhaike | ottaravederanūdāyanti tadu tathā na

kuryādaivaitasmānmadhyamācaṅkoranūdeyātta āyantyāgacantyuttaravedim

3.5.2.[4]

prokṣaṇīradhvaryurādatte | sa purastādevāgre prokṣatyudaṅ

tiṣṭhannindraghoṣastvā vasubhiḥ purastātpātvitīndraghoṣastvā vasubhiḥ

purastādgopāyatvityevaitadāha

3.5.2.[5]

atha paścātprokṣati | pracetāstvā rudraiḥ paścātpātviti pracetāstvā rudraiḥ

paścādgopāyatvityevaitadāha

3.5.2.[6]

atha dakṣiṇataḥ prokṣati | manojavāstvā pitṛbhirdakṣiṇataḥ pātviti manojavāstvā

pitṛbhirdakṣiṇato gopāyatvityevaitadāha

3.5.2.[7]

athottarataḥ prokṣati | viśvakarmā tvādityairuttarataḥ pātviti viśvakarmā

tvādityairuttarato gopāyatvityevaitadāha

3.5.2.[8]

atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyante | tadye ete pūrve sraktī tayoryā dakṣiṇā tā

nyantena bahirvedi ninayatīdamahaṃ taptaṃ vārbahirdhā yajñānniḥsṛjāmīti sā

yadevādaḥ siṃhī bhūtvāśāntevācarattāmevāsyā etacucaṃ bahirdhā yajñānniḥsṛjati yadi

nābhicaredyadyu abhicaredādiśedidamahaṃ taptaṃ vāramumabhi niḥsṛjāmīti tametayā

śucā vidhyati sa śocannevāmuṃ lokameti

3.5.2.[9]

sa yaddhāryamāṇe 'gnau | uttaravediṃ vyāghārayati yadevaināmado devā

abruvanpūrvāṃ tvāgnerāhutiḥ prāpsyatīti tadevaināmetatpūrvāmagnerāhutiḥ prāpnoti

yadveṣā devānabravīdyāṃ mayā kāṃ cāśiṣamāśāsiṣyadhve sā vaḥ sarvā

samardhiṣyata iti tāmenayātrartvijo yajamānāyāśiṣamāśāsate sāsmai sarvā

samṛdhyate

3.5.2.[10]

tadvā etadekaṃ kurvandvayaṃ karoti | yaduttaravediṃ vyāghārayatyatha yaiṣām

madhye nābhikeva bhavati tasyai ye pūrve sraktī tayoryā dakṣiṇā

3.5.2.[11]

tasyāmāghārayati | siṃhyasi svāhetyathāparayoruttarasyāṃ siṃhyasyādityavaniḥ

svāhetyathāparayordakṣiṇasyāṃ siṃhyasi brahmavaniḥ kṣatravaniḥ svāheti bahvī vai

yajuḥṣvāśīstadbrahma ca kṣatraṃ cāśāsta ubhe vīrye

3.5.2.[12]

atha pūrvayoruttarasyāṃ | siṃhyasi suprajāvanī rāyaspoṣavaniḥ svāheti tatprajāmāśāste

yadāha suprajāvaniriti rāyaspoṣavaniriti bhūmā vai rāyaspoṣastadbhūmānamāśāste

3.5.2.[13]

atha madhya āghārayati | siṃhyasyāvaha devānyajamānāya svāheti

taddevānyajamānāyāvāhayatyatha srucamudyacati bhūtebhyastveti prajā vai bhūtāni

prajābhyastvetyevaitadāha

3.5.2.[14]

atha paridhīnparidadhāti | dhruvo 'si pṛthivīṃ dṛṃheti madhyamaṃ

dhruvakṣidasyantarikṣaṃ dṛṃheti dakṣiṇamacyutakṣidasi divaṃ

dṛṃhetyuttaramagneḥ purīṣamasīti sambhārānupanivapati tadyatsambhārā

bhavantyagnereva sarvatvāya

3.5.2.[15]

śarīraṃ haivāsya pītudāru | tadyatpraitudāravāḥ paridhayo bhavanti

śarīreṇaivainametatsamardhayati kṛtsnaṃ karoti

3.5.2.[16]

māṃsaṃ haivāsya gulgulu | tadyadgulgulu bhavati māṃsenaivainametatsamardhayati

kṛtsnaṃ karoti

3.5.2.[17]

gandho haivāsya sugandhitejanam | tadyatsugandhitejanam bhavati

gandhenaivainametatsamardhayati kṛtsnaṃ karoti

3.5.2.[18]

atha yadvṛṣṇe stukā bhavati | vṛṣṇerha vai viṣāṇe antareṇāgnirekāṃ rātrimuvāsa

tadyadevātrāgnernyaktaṃ tadihāpyasaditi tasmādvṛṣṇe stukā bhavati tasmādyā śīrṣṇo

nediṣṭhaṃ syāttāmācidyāharedyadyu tāṃ na vindedapi yāmeva kāṃ

cāharettadyatparidhayo bhavanti guptyā eva dūra iva hyenamuttare paridhaya

āgacanti

3.5.3.

3.5.3.[1]

puruṣo vai yajñaḥ | puruṣastena yajño yadenam puruṣastanuta eṣa vai tāyamāno

yāvāneva puruṣastāvānvidhīyate tasmātpuruṣo yajñaḥ

3.5.3.[2]

śira evāsya havirdhānam | vaiṣṇavaṃ devatayātha yadasmintsomo bhavati havirvai

devānāṃ somastasmāddhavirdhānaṃ nāma

3.5.3.[3]

mukhamevāsyāhavanīyaḥ | sa yadāhavanīye juhoti yathā mukha āsiñcedevaṃ tat

3.5.3.[4]

stupa evāsya yūpaḥ | bāhū evāsyāgnīdhrīyaśca mārjālīyaśca

3.5.3.[5]

udaramevāsya sadaḥ | tasmātsadasi bhakṣayanti yaddhīdaṃ kiṃ cāśnantyudara

evedaṃ sarvaṃ pratitiṣṭhatyatha yadasminviśve devā asīdaṃstasmātsado nāma ta u

evāsminnete brāhmaṇā viśvagotrāḥ sīdanti

3.5.3.[6]

atha yāvetau jaghanenāgnī | pādāvevāsyaitāveṣa vai tāyamāno yāvāneva

puruṣastāvānvidhīyate tasmātpuruṣo yajñaḥ

3.5.3.[7]

ubhayatodvāraṃ havirdhānam bhavati | ubhayatodvāraṃ sadastasmādayam puruṣa

āntaṃ saṃtṛṇaḥ praṇikte havirdhāne upatiṣṭhate

3.5.3.[8]

te samavavartayanti | dakṣiṇenaiva dakṣiṇamuttareṇottaraṃ yadvarṣīyastaddakṣiṇaṃ

syāt

3.5.3.[9]

tayoḥ samavavṛttayoḥ | cadiradhinidadhati yadi cadirna vindeyuścadiḥsammitām

bhittim pratyānahyanti rarāṭyām pariśrayantyucrāyībhyāṃ cadiḥ paścādadhinidadhati

cadiḥsammitāṃ vā bhittim

3.5.3.[10]

atha punaḥ prapadya | caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā sāvitram prasavāya juhoti savitā vai

devānām prasavitā savitṛprasūtāya yajñaṃ tanavāmahā iti tasmātsāvitraṃ juhoti

3.5.3.[11]

sa juhoti | yuñjate mana uta yuñjate dhiya iti manasā ca vai vācā ca yajñaṃ tanvate sa

yadāha yuñjate mana iti tanmano yunaktyuta yuñjate dhiya iti tadvācaṃ yunakti

dhiyādhiyā hyetayā manuṣyā jujyūṣantyanūkteneva prakāmodyeneva gāthābhiriva

tābhyāṃ yuktābhyāṃ yajñaṃ tanvate

3.5.3.[12]

viprā viprasya bṛhato vipaścita iti | ye vai brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso 'nūcānāste

viprāstānevaitadabhyāha bṛhato vipaścita iti yajño vai

bṛhanvipaścidyajñamevaitadabhyāha vi hotrā dadhe vayunāvideka iditi vi hi hotrā

dadhate yajñaṃ tanvānā mahī devasya savituḥ pariṣṭutiḥ svāheti tatsāvitram

prasavāya juhoti

3.5.3.[13]

athāparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | upaniṣkrāmati dakṣiṇayā dvārā patnīṃ

niṣkrāmayanti sa dakṣiṇasya havirdhānasya dakṣiṇāyāṃ vartanyāṃ hiraṇyaṃ nidhāya

juhotīdaṃ viṣṇurvicakrame tredhā nidadhe padam samūḍhamasya pāṃsure svāheti

saṃsravam patnyai pāṇāvānayati sākṣasya saṃtāpamupānakti devaśrutau

deveṣvāghoṣatamiti prayacati pratiprasthātre srucaṃ cājyavilāpanīṃ ca paryāṇayanti

patnīmubhau jaghanenāgnī

3.5.3.[14]

caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | pratiprasthātottarasya havirdhānasya dakṣiṇāyāṃ

vartanyāṃ hiraṇyaṃ nidhāya juhotīrāvatī dhenumatī hi bhūtaṃ sūyavasinī manave

daśasyā vyaskabhnā rodasī viṣṇavete dādhartha pṛthivīmabhito mayūkhaiḥ svāheti

saṃsruvam patnyai pāṇāvānayati sākṣasya saṃtāpamupānakti devaśrutau

deveṣvāghoṣatamiti tadyadevaṃ juhoti

3.5.3.[15]

devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakrurvajro vā

ājya ta etena vajreṇājyena dakṣiṇato nāṣṭrā rakṣāṃsyavāghnaṃstathaiṣāṃ niyānaṃ

nānvavāyaṃstatho evaiṣa etena vajreṇājyena dakṣiṇato nāṣṭrā rakṣāṃsyavahanti

tathāsya niyānaṃ nānvayanti tadyadvaiṣṇavībhyāmṛgbhyāṃ juhoti vaiṣṇavaṃ hi

havirdhānam

3.5.3.[16]

atha yatpatnyakṣasya saṃtāpamupānakti | prajananamevaitatkriyate yadā vai striyai

ca puṃsaśca saṃtapyate 'tha retaḥ sicyate tattataḥ prajāyate parāgupānakti parāgghyeva

retaḥ sicyate 'thāha havirdhānābhyām pravartyamānābhyāmanubrūhīti

3.5.3.[17]

atha vācayati | prācī pretamadhvaraṃ kalpayantī ityadhvaro vai yajñaḥ prācī pretaṃ

yajñaṃ kalpayantī ityevaitadāhordhvaṃ yajñaṃ nayatam mā

jihvaratamityūrdhvamimaṃ yajñaṃ devalokaṃ nayatamityevaitadāha mā jihvaratamiti

tadetasmā ahvalāmāśāste samudgṛhyeva pravartayeyuryathā notsarjetāmasuryā vā eṣā

vāgyākṣe nedihāsuryā vāgvadāditi yadyutsarjetām

3.5.3.[18]

etadvācayet | svaṃ goṣṭhamāvadataṃ devī durye āyurmā nirvādiṣṭam prajām mā

nirvādiṣṭamiti tasyo haiṣā prāyaścittiḥ

3.5.3.[19]

tadāhuḥ | uttaravedeḥ pratyaṅ prakrāmettrīnvikramāṃstaddhavirdhāne sthāpayetsā

havirdhānayormātreti nātra mātrāsti yatraiva svayam manasā manyeta nāhaiva

satrātyantike no dūre tatsthāpayet

3.5.3.[20]

te abhimantrayate | atra ramethāṃ varṣmanpṛthivyā iti varṣma hyetatpṛthivyai

bhavati divi hyasyāhavanīyo bhavati nabhyasthe karoti taddhi kṣemasya rūpam

3.5.3.[21]

athottareṇa paryetyādhvaryuḥ | dakṣiṇaṃ havirdhānamupastabhnāti viṣṇornu kaṃ

vīryāṇi pravocaṃ yaḥ pārthivāni vimame rajāṃsi yo askabhāyaduttaraṃ sadhasthaṃ

vicakramāṇastredhorugāyo viṣṇave tveti methīmupanihantītaratastato yadu ca

mānuṣe

3.5.3.[22]

atha pratiprasthātā | uttaraṃ havirdhānamupastabhnāti divo vā viṣṇa uta vā pṛthivyā

maho vā viṣṇa urorantarikṣāta ubhā hi hastā vasunā pṛṇasvā prayaca dakṣiṇādota

savyādviṣṇave tveti methīmupanihantītaratastato yadu ca mānuṣe

tadyadvaiṣṇavairyajurbhirupacaranti vaiṣṇavaṃ hi havirdhānam

3.5.3.[23]

atha madhyamaṃ cadirupaspṛśya vācayati | pra tadviṣṇu stavate vīryeṇa mṛgo na

bhīmaḥ kucaro giriṣṭhāḥ yasyoruṣu triṣu vikramaṇeṣvadhikṣiyanti bhuvanāni

viśvetīdaṃ haivāsyaitacīrṣakapālaṃ yadidamupariṣṭādadhīva hyetatkṣiyantyanyāni

śīrṣakapālāni tasmādāhādhikṣiyantīti

3.5.3.[24]

atha rarāṭyāmupaspṛśya vācayati | viṣṇo rarāṭamasīti lalāṭaṃ haivāsyaitadathocrāyyā

upaspṛśya vācayati viṣṇoḥ śnaptre stha iti srakve haivāsyaite atha yadidam

paścāccadirbhavatīdaṃ haivāsyaitacīrṣakapālaṃ yadidam paścāt

3.5.3.[25]

atha laspūjanyā spandyayā prasīvyati | viṣṇoḥ syūrasītyatha granthiṃ karoti

viṣṇordhruvo 'sīti nedvyaṃvapadyātā iti tam prakṛte karmanviṣyati tatho

hādhvaryuṃ vā yajamānaṃ vā grāho na vindati tanniṣṭhitamabhimṛśati

vaiṣṇavamasīti vaiṣṇavaṃ hi havirdhānam

3.5.4.

3.5.4.[1]

dvayaṃ vā abhyuparavāḥ khāyante | śiro vai yajñasya havirdhānaṃ tadya ime

śīrṣaścatvāraḥ kūpā imāvaha dvāvimau dvau tānevaitatkaroti tasmāduparavān

khanati

3.5.4.[2]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato 'surā eṣu lokeṣu kṛtyāṃ

valagānnicakhnurutaivaṃ ciddevānabhibhavemeti

3.5.4.[3]

tadvai devā aspṛṇvata | ta etaiḥ kṛtyā valagānudakhananyadā vai

kṛtyāmutkhanantyatha sālasā moghā bhavati tatho evaiṣa etadyadyasmā atra

kaściddviṣanbhrātṛvyaḥ kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkirati tasmāduparavān

khanati sa dakṣiṇasya havirdhānasyādho 'dhaḥ praugaṃ khanati

3.5.4.[4]

so 'bhrimādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo

hastābhyāmādade nāryasīti samāna etasya yajuṣo bandhuryoṣo vā eṣā

yadabhristasmādāha nāryasīti

3.5.4.[5]

tānprādeśamātraṃ vinā parilikhati | idamahaṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntāmīti vajro vā

abhrirvajreṇaivaitannāṣṭrāṇāṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntati

3.5.4.[6]

tadyāvetau pūrvau | tayordakṣiṇamevāgre

parilikhedathāparayoruttaramathāparayordakṣiṇamatha pūrvayoruttaram

3.5.4.[7]

atho itarathāhuḥ | aparayorevāgra uttaram parilikhedatha

pūrvayordakṣiṇamathāparayordakṣiṇamatha pūrvayoruttaramityatho api samīca eva

parilikhedetaṃ tvevottamam parilikhedya eṣa pūrvayoruttaro bhavati

3.5.4.[8]

tānyathāparilikhitameva yathāpūrvaṃ khanati | bṛhannasi bṛhadravā

ityupastautyevainānetanmahayatyeva yadāha bṛhannasi bṛhadravā iti bṛhatīmindrāya

vācaṃ vadetīndro vai yajñasya devatā vaiṣṇavaṃ havirdhānaṃ tatsendraṃ karoti

tasmādāha bṛhatīmindrāya vācaṃ vadeti

3.5.4.[9]

rakṣohaṇaṃ valagahanamiti | rakṣasāṃ hyete valagānām badhāya khāyante

vaiṣṇavīmiti vaiṣṇavī hi havirdhāne vāk

3.5.4.[10]

tānyathākhātamevotkirati | idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi yam me niṣṭyo

yamamātyo nicakhāneti niṣṭyo vā vā amātyo vā kṛtyāṃ valagannikhanati

tānevaitadutkirati

3.5.4.[11]

idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi | yam me samāno yamasamāno nicakhāneti samāno

vā vā asamāno vā kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkirati

3.5.4.[12]

idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi | yam me sabandhuryamasabandhurnicakhāneti

sabandhurvā vā asabandhurvā kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkirati

3.5.4.[13]

idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi | yam me sajāto yamasajāto nicakhāneti sajāto vā vā

asajāto vā kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkiratyutkṛtyāṃ kirāmītyantata

udvapati tatkṛtyāmutkirati

3.5.4.[14]

tānbāhumātrān khanet | anto vā eṣo 'ntenaivaitatkṛtyām mohayati tānakṣṇayā

saṃtṛndanti yadyakṣṇayā na śaknuyādapi samīcastasmādime prāṇāḥ paraḥ saṃtṛṇāḥ

3.5.4.[15]

tānyathākhātamevāvamarśayati | svarāḍasi sapatnahā satrarāḍasyabhimātihā

janarāḍasi rakṣohā sarvarāḍasyamitrahetyāśīrevaiṣaitasya karmaṇa

āśiṣamevaitadāśāste

3.5.4.[16]

athādhvaryuśca yajamānaśca sammṛśete | pūrvayordakṣiṇe

'dhvaryurbhavatyaparayoruttare yajamānaḥ so 'dhvaryuḥ pṛcati yajamāna kimatreti

bhadramityāha tannau sahetyupāṃśvadhvaryuḥ

3.5.4.[17]

athāparayordakṣiṇe 'dhvaryurbhavati | pūrvayoruttare yajamānaḥ pṛcatyadhvaryo

kimatreti bhadramityāha tanma iti yajamānastadyadevaṃ sammṛśete

prāṇānevaitatsayujaḥ kurutastasmādime prāṇāḥ paraḥ saṃvidre 'tha yatpṛṣṭo

bhadramiti pratyāha kalyāṇamevaitanmānuṣyai vāco vadati tasmātpṛṣṭo bhadramiti

pratyāhātha prokṣatyeko vai prokṣaṇasya bandhurmedhyānevaitatkaroti

3.5.4.[18]

sa prokṣati | rakṣohaṇo vo valagahana iti rakṣohaṇo hyete valagahano hyete

prokṣāmi vaiṣṇavāniti vaiṣṇavā hyete

3.5.4.[19]

atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyate | tā avaṭeṣvavanayati tadyā imāḥ prāṇeṣvāpastā

evaitaddadhāti tasmādeṣu prāṇeṣvimā āpaḥ

3.5.4.[20]

so 'vanayati | rakṣohaṇo vo valagahano 'vanayāmi vaiṣṇavānityatha barhīṃṣi

prācīnāgrāṇi codīcīnāgrāṇi cāvastṛṇāti tadyānīmāni prāṇeṣu lomāni

tānyevaitaddadhāti tasmādeṣu prāṇeṣvimāni lomāni

3.5.4.[21]

so 'vastṛṇāti | rakṣohaṇo vo valagahano 'vastṛṇāmi vaiṣṇavānityatha barhīṃṣi

tanūnīvopariṣṭātpracādayati keśā haivāsyaite

3.5.4.[22]

athādhiṣavaṇe phalake upadadhāti | rakṣohaṇau vāṃ valagahanā upadadhāmi

vaiṣṇavī iti hanū haivāsyaite atha paryūhati rakṣohaṇau vāṃ valagahanau paryūhāmi

vaiṣṇavī iti dṛṃhatyevaine etadaśithile karoti

3.5.4.[23]

athādhiṣavaṇam parikṛttam bhavati | sarvarohitaṃ jihvā haivāsyaiṣā

tadyatsarvarohitam bhavati lohinīva hīyaṃ jihvā tannidadhāti vaiṣṇavamasīti

vaiṣṇavaṃ hyetat

3.5.4.[24]

atha grāvṇa upāvaharati | dantā haivāsya grāvāṇastadyadgrāvabhirabhiṣuṇvanti yathā

dadbhiḥ psāyādevaṃ tattānnidadhāti vaiṣṇavā stheti vaiṣṇavā hyeta etadu yajñasya

śiraḥ saṃskṛtam

3.6.1.

3.6.1.[1]

udaramevāsya sadaḥ | tasmātsadasi bhakṣayanti yaddhīdaṃ kiṃ cāśnantyudara

evedaṃ sarvam pratitiṣṭhatyatha yadasminviśve devā asīdaṃstasmātsado nāma ta u

evāsminnete brāhmaṇā viśvagotrāḥ sīdantyaindraṃ devatayā

3.6.1.[2]

tanmadhya audumbarīm minoti | annaṃ vā ūrgudumbara udaramevāsya

sadastanmadhyato 'nnādyaṃ dadhāti tasmānmadhya audumbarīm minoti

3.6.1.[3]

atha ya eṣa madhyamaḥ śaṅkurbhavati | vederjaghanārdhe tasmātprāṅ prakrāmati

ṣaḍvikramāndakṣiṇā saptamamapakrāmati sampadaḥ kāmāya tadavaṭam parilikhati

3.6.1.[4]

so 'bhrimādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo

hastābhyāmādade nāryasīti samāna etasya yajuṣo bandhuryoṣo vā eṣā

yadabhristasmādāha nāryasīti

3.6.1.[5]

athāvaṭam parilikhati | idamahaṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntāmīti vajro vā

abhrirvajreṇaivaitannāṣṭrāṇāṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntati

3.6.1.[6]

atha khanati | prāñcamutkaramutkirati yajamānena sammāyaudumbarīm

parivāsayati tāmagreṇa prācīṃ nidadhātyetāvanmātrāṇi

barhīṃṣyupariṣṭādadhinidadhāti

3.6.1.[7]

atha yavamatyaḥ prokṣaṇyo bhavanti | āpo ha vā oṣadhīnāṃ rasastasmādoṣadhayaḥ

kevalyaḥ khāditā na dhinvantyoṣadhaya u hāpāṃ rasastasmādāpaḥ pītāḥ kevalyo na

dhinvanti yadaivobhayyaḥ saṃsṛṣṭā bhavantyathaiva dhinvanti tarhi hi sarasā

bhavanti sarasābhiḥ prokṣāṇīti

3.6.1.[8]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato devebhyaḥ sarvā

evauṣadhaya īyuryavā haivaibhyo neyuḥ

3.6.1.[9]

tadvai devā aspṛṇvata | ta etaiḥ sarvāḥ sapatnānāmoṣadhīrayuvata yadayuvata

tasmādyavā nāma

3.6.1.[10]

te hocuḥ | hanta yaḥ sarvāsāmoṣadhīnāṃ rasastaṃ yaveṣu dadhāmeti sa

yaḥsarvāsāmoṣadhīnāṃ rasa āsīttaṃ yaveṣvadadhustasmādyatrānyā oṣadhayo

mlāyanti tadete modamānā vardhanta evaṃ hyeṣu rasamadadhustatho evaiṣa etaiḥ

sarvāḥ sapatnānāmoṣadhīryute tasmādyavamatyaḥ prokṣaṇyo bhavanti

3.6.1.[11]

sa yavānāvapati | yavo 'si yavayāsmaddveṣo yavayārātīriti nātra tirohitamivāstyatha

prokṣatyeko vai prokṣaṇasya bandhurmedhyāmevaitatkaroti

3.6.1.[12]

sa prokṣati | dive tvāntarikṣāya tvā pṛthivyai tvetīmānevaitallokānūrjā rasena

bhājayatyeṣu lokeṣūrjaṃ rasaṃ dadhāti

3.6.1.[13]

atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyante | tā avaṭe 'vanayati śundhantāṃ lokāḥ pitṛṣadanā

iti pitṛdevatyo vai kūpaḥ khātastamevaitanmedhyaṃ karoti

3.6.1.[14]

atha barhīṃṣi | prācīnāgrāṇi codīcīnāgrāṇi cāvastṛṇāti pitṛṣadanamasīti pitṛdevatya

vā asyā etadbhavati yannikhātaṃ sā yathānikhātauṣadhiṣu mitā

syādevametāsvoṣadhiṣu mitā bhavati

3.6.1.[15]

tāmucrayati | uddivaṃ stabhānāntarikṣam pṛṇa dṛṃhasva

pṛthivyāmitīmānevaitallokānūrjā rasena bhājayatyeṣu lokeṣūrjaṃ rasaṃ dadhāti

3.6.1.[16]

atha minoti | dyutānastvā māruto minotviti yo vā ayam pavata eṣa dyutāno

mārutastadenāmetena minoti mitrāvaruṇau dhruveṇa dharmaṇeti prāṇodānau vai

mitrāvaruṇau tadenām prāṇodānābhyām minoti

3.6.1.[17]

atha paryūhati | brahmavani tvā kṣatravani rāyaspoṣavani paryūhāmīti bahvī vai

yajuḥṣvāśīstadbrahma ca kṣatraṃ cāśāsta ubhe vīrye rāyaspoṣavanīti bhūmā vai

rāyaspoṣastadbhūmānamāśāste

3.6.1.[18]

atha paryṛṣati | brahma dṛṃha kṣatraṃ dṛṃhāyurdṛṃha prajāṃ

dṛṃhetyāśīrevaiṣaitasya karmaṇa āśiṣamevaitadāśāste samambhūmi paryarṣaṇaṃ

karoti gartasya vā uparibhūmyathaivaṃ devatrā tathā hāgartamidbhavati

3.6.1.[19]

athāpa upaninayati | yatra vā asyai khanantaḥ krūrīkurvantyapaghnanti

śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayati tadadbhiḥ saṃdadhāti tasmādapa upaninayati

3.6.1.[20]

athaivamabhipadya vācayati | dhruvāsi dhruvo 'yaṃ yajamāno 'sminnāyatane prajayā

bhūyāditi paśubhiriti vaivaṃ yaṃ kāmaṃ kāmayate so 'smai kāmaḥ samṛdhyate

3.6.1.[21]

atha sruveṇopahatyājyam | viṣṭapamabhi juhoti ghṛtena dyāvāpṛthivī pūryethāmiti

tadime dyāvāpṛthivī ūrjā rasena bhājayatyanayorūrjaṃ rasaṃ dadhāti te rasavatyā

upajīvanīye imāḥ prajā upajīvanti

3.6.1.[22]

atha cadiradhinidadhāti | indrasya cadirasītyaindraṃ hi sado viśvajanasya cāyeti

viśvagotrā hyasminbrāhmaṇā āsate tadubhayataścadiṣī upadadhātyuttaratastrīṇi

parastrīṇi tāni nava bhavanti trivṛdvai yajño nava vai trivṛttasmānnava bhavanti

3.6.1.[23]

tadudīcīnavaṃśaṃ sado bhavati | prācīnavaṃśaṃ havirdhānametadvai devānāṃ

niṣkevalyaṃ yaddhavirdhānaṃ tasmāttatra nāśnanti na bhakṣayanti niṣkevalyaṃ

hyetaddevānāṃ sa yo ha tatrāśnīyādvā bhakṣayedvā mūrdhā hāsya vipatedathaite

miśre yadāgnīdhraṃ ca sadaśca tasmāttayoraśnanti tasmādbhakṣayanti miśre hyete

udīcī vai manuṣyāṇāṃ diktasmādudīcīnavaṃśaṃ sado bhavati

3.6.1.[24]

pari tvā girvaṇo gira imā bhavantu viśvataḥ | vṛddhāyumanu vṛddhayo juṣṭā

bhavantu juṣṭaya itīndro vai girvā viśo giro viśvevaitatkṣatram paribṛṃhati tadidaṃ

kṣatramubhayato viśā paribṛḍham

3.6.1.[25]

atha laspūjanyā spandyayā prasīvyati | indrasya syūrasītyatha granthiṃ karotīndrasya

dhruvo 'sīti nedvyavapadyātā iti prakṛte karmanviṣyati tatho hādhvaryuṃ vā

yajamānaṃ vā grāho na vindati tanniṣṭhitamabhimṛśatyaindramasītyaindraṃ hi sadaḥ

3.6.1.[26]

atha havirdhānayoḥ | jaghanārdhaṃ samanvīkṣyottareṇāgnīdhram minoti

tasyārdhamantarvedi syādardham bahirvedyatho api bhūyo 'rdhādantarvedi

syātkanīyo bahirvedyatho api sarvamevāntarvedi syāttanniṣṭhitamabhimṛśati

vaiśvadevamasīti dvayenaitadvaiśvadevaṃ yadasminpūrvedyurviśve devā

vasatīvarīṣūpavasanti tena vaiśvadevam

3.6.1.[27]

devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ

cakrustāndakṣiṇato 'surarakṣasānyāsejustāntsadaso

jigyusteṣāmetāndhiṣṇyānudvāpayāṃ cakrurya ete 'ntaḥsadasam

3.6.1.[28]

sarve ha sma vā ete purā jvalanti | yathāyamāhavanīyo yathā gārhapatyo

yathāgnīdhrīyastadyata enānudavāpayaṃstata evaitanna jvalanti tānāgnīdhramabhi

saṃrurudhustānapyardhamāgnīdhrasya jigyustato viśve devā

amṛtatvamapājayaṃstasmādvaiśvadevam

3.6.1.[29]

tāndevāḥ pratisamaindhata | yathā pratyavasyettasmādenāntsavane savana eva

pratisamindhate tasmādyaḥ samṛddhaḥ sa āgnīdhraṃ kuryādyo vai jñāto 'nūcānaḥ sa

samṛddhastasmādagnīdhe prathamāya dakṣiṇāṃ nayantyato hi viśve devā

amṛtatvamapājayaṃstasmādyaṃ dīkṣitānāmabalyaṃ vindedāgnīdhramenaṃ nayateti

brūyāttadanārtaṃ tannāriṣyatīti tadyadato viśve devā

amṛtatvamapājayaṃstasmādvaiśvadevam

3.6.2.

3.6.2.[1]

vijāmāno haivāsya dhiṣṇyāḥ | ime samaṅkā ye vai samaṅkāste vijāmāna eta u

haivāsyaita ātmanaḥ

3.6.2.[2]

divi vai soma āsīta | atheha devāste devā akāmayantā naḥ somo gacettenāgatena

yajemahīti ta ete māye asṛjanta suparṇīṃ ca kadrūṃ ca vāgeva suparṇīyaṃ

kadrūstābhyāṃ samadaṃ cakruḥ

3.6.2.[3]

te hartīyamāne ūcatuḥ | yatarā nau davīyaḥ parāpaśyādātmānaṃ nau sā jayāditi tatheti

sā ha kadrūruvāca parekṣasveti

3.6.2.[4]

sā ha suparṇyuvāca | asya salilasya pāre 'śvaḥ śveta sthāṇau sevate tamaham paśyāmīti

tameva tvam paśyasīti taṃ hītyatha ha kadrūruvāca tasya vālo nyaṣañji tamamuṃ

vāto dhūnoti tamaham paśyāmīti

3.6.2.[5]

sā yatsuparṇyuvāca | asya salilasya pāra iti vedirvai salilaṃ vedimeva sā taduvācāśvaḥ

śveta sthāṇau sevata ityagnirvā aśvaḥ śveto yūpa sthāṇuratha yatkadrūruvāca tasya vālo

nyaṣañji tamamuṃ vāto dhūnoti tamaham paśyāmīti raśanā haiva sā

3.6.2.[6]

sā ha suparṇyuvāca | ehīdam patāva vedituṃ yatarā nau jayatīti sā ha kadrūruvāca

tvameva pata tvaṃ vai na ākhyāsyasi yatarā nau jayatīti

3.6.2.[7]

sā ha suparṇī papāta | taddha tathaivāsa yathā kadrūruvāca tāmāgatāmabhyuvāda

tvamajaiṣīrahāmiti tvamiti hovācaitadvyākhyānaṃ sauparṇīkādravamiti

3.6.2.[8]

sā ha kadrūruvāca | ātmānaṃ vai tvājaiṣaṃ divyasau somastaṃ devebhya āhara tena

devebhya ātmānaṃ niṣkrīṇīṣveti tatheti sā candāṃsi sasṛje sā gāyatrī divaḥ

somamāharat

3.6.2.[9]

hiraṇmayyorha kuśyorantaravahita āsa | te ha sma kṣurapavī nimeṣaṃ

nimeṣamabhisaṃdhatto dīkṣātapasau haiva te āsatustamete gandharvāḥ somarakṣā

jugupurime dhiṣṇyā imā hotrāḥ

3.6.2.[10]

tayoranyatarāṃ kuśīmāciceda | tāṃ devebhyaḥ pradadau sā dīkṣā tayā devā

adīkṣanta

3.6.2.[11]

atha dvitīyāṃ kuśīmāciceda | tāṃ devebhyaḥ pradadau tattapastayā devāstapa

upāyannupasadastapo hyupasadaḥ

3.6.2.[12]

khadireṇa ha somamācakhāda | tasmātkhadiro yadenenākhidattasmātkhādiro yūpo

bhavati khādira sphyo 'cāvākasya hainaṃ gopanāyāṃ jahāra so 'cāvāko 'hīyata

3.6.2.[13]

tamindrāgnī anusamatanutām | prajānām prajātyai tasmādaindrāgno 'cāvākaḥ

3.6.2.[14]

tasmāddīkṣitā rājānaṃ gopāyanti | nenno 'paharāniti tasmāttatra suguptaṃ

cikīrṣedyasya ha gopanāyāmapaharanti hīyate ha

3.6.2.[15]

tasmādbrahmacāriṇa ācāryaṃ gopāyanti | gṛhānpaśūnnenno 'paharāniti tasmāttatra

suguptaṃ cikīrṣedyasya ha gopanāyāmapaharanti hīyate ha tenaitena suparṇī

devebhya ātmānaṃ nirakrīṇīta tasmādāhuḥ puṇyaloka ījāna iti

3.6.2.[16]

ṛṇaṃ ha vai puruṣo jāyamāna eva | mṛtyorātmanā jāyate sayadyajate yathaiva

tatsuparṇī devebhya ātmānaṃ nirakrīṇītaivamevaiṣa etanmṛtyorātmānaṃ niṣkrīṇīte

3.6.2.[17]

tena devā ayajanta | tamete gandharvāḥ somarakṣā anvājagmuste

'nvāgatyābruvannanu no yajña ābhajata mā no yajñādantargātāstveva no 'pi yajñe

bhāga iti

3.6.2.[18]

te hocuḥ | kiṃ nastataḥ syāditi yathaivāsyāmutra goptāro 'bhūmaivamevāsyāpīha

goptāro bhaviṣyāma iti

3.6.2.[19]

tatheti devā abruvan | somakrayaṇā va iti tānebhya

etatsomakrayaṇānanudiśatyathainānabruvaṃstṛtīyasavane vo ghṛtyāhutiḥ prāpsyati na

saumyāpahṛto hi yuṣmatsomapīthastena somāhutiṃ nārhatheti saināneṣā

tṛtīyasavana eva ghṛtyāhutiḥ prāpnoti na saumyā yacālākairdhiṣṇyānvyāghārayati

3.6.2.[20]

atha yadagnau hoṣyanti | tadvo viṣyatīti sa yadagnau juhvati tadenānavatyatha

yadvaḥ somam bibhrata uparyupari cariṣyanti tadvo viṣyatīti sa yadenāntsomam

bibhrata uparyupari caranti tadenānavati tasmādadhvaryuḥ samayā

dhiṣṇyānnātīyādadhvaryurhi somam bibharti tamete vyāttena pratyāsate sa eteṣāṃ

vyāttamāpadyeta tamagnirvābhidahedyo vāyaṃ devaḥ paśūnāmīṣṭe sa vā

hainamabhimanyeta tasmādyadyadhvaryoḥ śālāyāmarthaḥ syāduttareṇaivāgnīdhrīyaṃ

saṃcaret

3.6.2.[21]

te vā ete | somasyaiva guptyai nyupyanta āhavanīyaḥ purastānmārjālīyo dakṣiṇata

āgnīdhrīya uttarato 'tha ye sadasi te paścāt

3.6.2.[22]

teṣāṃ vā ardhānupakiranti | ardhānanudiśantyeta u haivaitaddadhrire 'rdhānna

upakirantvardhānanudiśantu tathā yasmāllokādāgatāḥ smo divastathā taṃ lokam

pratiprajñāsyāmastathā na jihmā eṣyāma iti

3.6.2.[23]

sa yānupakiranti | tenāsmiṃloke pratyakṣam bhavantyatha yānanudiśanti

tenāmuṣmiṃloke pratyakṣam bhavanti

3.6.2.[24]

te vai dvināmāno bhavanti | eta u haivaitaddadhrire na vā ebhirnāmabhirarātsma

yeṣāṃ naḥ somamapāhārṣurhanti dvitīyāni nāmāni karavāmahā iti te dvitīyāni

nāmānyakurvata tairarādhnuvanyānapahṛtasomapīthāntsato 'tha yajña

ābhajaṃstasmāddvināmānastasmādbrāhmaṇo 'nṛdhyamāne dvitīyaṃ nāma kurvīta

rādhnoti haiva ya evaṃ vidvāndvitīyaṃ nāma kurute

3.6.2.[25]

sa yadagnau juhoti | taddeveṣu juhoti tasmāddevāḥ santyatha yatsadasi bhakṣayanti

tanmanuṣyeṣu juhoti tasmānmanuṣyāḥ santyatha yaddhavirdhānayornārāśaṃsāḥ

sīdanti tatpitṛṣu juhoti tasmātpitaraḥ santi

3.6.2.[26]

yā vai prajā yajñe 'nanvābhaktāḥ | parābhūtā vai tā evamevaitadyā imāḥ prajā

aparābhūtāstā yajña ābhajati manuṣyānanu paśavo devānanu vayāṃsyoṣadhayo

vanaspatayo yadidaṃ kiṃ caivamu tatsarvaṃ yajña ābhaktaṃ te ha smaita ubhaye

devamanuṣyāḥ pitaraḥ sampibante saiṣā sampā te ha sma dṛśyamānā eva purā

sampibanta utaitarhyadṛśyamānāḥ

3.6.3.

3.6.3.[1]

sarvaṃ vā eṣo 'bhi dīkṣate | yo dīkṣate yajñaṃ hyabhi dīkṣate yajñaṃ hyevedaṃ

sarvamanu taṃ yajñaṃ sambhṛtya yamimamabhi dīkṣate sarvamidaṃ visṛjate

3.6.3.[2]

yadvaisarjināni juhoti | sa yadidaṃ sarvaṃ visṛjate tasmādvaisarjināni nāma tasmādyo

'pivrataḥ syātso 'nvārabheta yadyu anyatra carennādriyeta yadvai juhoti tadevedaṃ

sarvaṃ visṛjate

3.6.3.[3]

yadveva vaisarjināni juhoti | yajño vai viṣṇuḥ sa devebhya imāṃ vikrāntiṃ vicakrame

yaiṣāmiyaṃ vikrāntiridameva prathamena padena paspārāthedamantarikṣaṃ

dvitīyena divamuttamenaitāmvevaiṣa etasmai viṣṇuryajño vikrāntiṃ vikramate

yajjuhoti tasmādvaisarjināni juhoti

3.6.3.[4]

so 'parāhṇe vediṃ stīrtvā | ardhavratam pradāya samprapadyanta

idhmamabhyādadhatyupayamanīrupakalpayantyājyamadhiśrayati srucaḥ

sammārṣṭyupasthe rājānaṃ yajamānaḥ kurute 'tha somakrayaṇyai padaṃ jaghanena

gārhapatyam parikirati padā vai pratitiṣṭhati pratiṣṭhityā eva

3.6.3.[5]

taddhaike | caturdhā kurvanti yatrāhavanīyamuddharanti tāsūpayamanīṣu

caturbhāgamakṣaṃ caturbhāgeṇopāñjantyetāsūpayamanīṣu caturbhāgaṃ jaghanena

gārhapatyaṃ caturbhāgam parikirati

3.6.3.[6]

tadu tathā na kuryāt | sārdhameva parikirejjaghanena gārhapatyamathotpūyājyaṃ

caturgṛhīte juhvāṃ copabhṛti ca gṛhṇāti pañcagṛhītam pṛṣadājyaṃ jyotirasi

viśvarūpaṃ viśveṣāṃ devānāṃ vaiśvadevaṃ hi pṛṣadājyaṃ dhārayanti sruco yadā

pradīpta idhmo bhavati

3.6.3.[7]

atha juhoti | tvaṃ soma tanūkṛdbhyo dveṣobhyo 'nyakṛtebhya uru yantāsi varūthaṃ

svāheti tadetenaivāsyām pṛthivyām pratiṣṭhāyām pratitiṣṭhatyetenemaṃ lokaṃ

spṛṇute

3.6.3.[8]

athāptave dvitīyāmāhutiṃ juhoti | juṣāṇo apturājyasya vetu svāhetyeṣa u

haivaitaduvāca rakṣobhyo vai bibhemi yathā māntarā nāṣṭrā rakṣāṃsi na

hinasannevam mā kanīyāṃsameva badhātkṛtvātinayata stokameva stoko hyapturiti

tametatkanīyāṃsameva badhātkṛtvātyanayantstokameva stoko hyaptū rakṣobhyo

bhīṣā tasmādaptave dvitīyāmāhutiṃ juhoti

3.6.3.[9]

udyacantīdhmam | upayacantyupayamanīrathāhāgnaye prahriyamāṇāyānubrūhi

somāyā praṇīyamānāyeti vāgnaye prahriyamāṇāyānubrūhīti tveva brūyāt

3.6.3.[10]

ādadate grāvṇaḥ | droṇakalaśaṃ vāyavyānīdhmaṃ kārṣmaryamayānparidhīnāśvavālam

prastaramaikṣavyau vidhṛtī tadbarhirupasaṃnaddham bhavati vapāśrapaṇyau raśane

araṇī adhimanthanaḥ śakalo vṛṣaṇau tatsamādāya prāñca āyanti sa eṣa ūrdhvo yajña

eti

3.6.3.[11]

tadāyatsu vācayati | agne naya supathā rāya asmānviśvāni deva vayunāni vidvān

yuyodhyasmajjuhurāṇameno bhūyiṣṭhāṃ te namauktiṃ

vidhemetyagnimevaitatpurastātkarotyagniḥ purastānnāṣṭrā

rakṣāṃsyapaghnannetyathābhayenānāṣṭreṇa haranti ta āyantyāgacantyāgnīdhraṃ

tamāgnīdhre nidadhāti

3.6.3.[12]

sa nihite juhoti | ayaṃ no agnirvarivaskṛṇotvayam mṛdhaḥ pura etu prabhindan ayaṃ

vājāñjayatu vājasātāvayaṃ śatrūñjayatu jarhṛṣāṇaḥ svāheti

tadetenaivaitasminnantarikṣe pratiṣṭhāyām pratitiṣṭhatyetenaitaṃ lokaṃ spṛṇute

3.6.3.[13]

tadeva nidadhati grāvṇaḥ | droṇakalaśaṃ vāyavyānyathetaramādāyāyanti

taduttareṇāhavanīyamupasādayanti

3.6.3.[14]

prokṣaṇīradhvaryurādatte | sa idhmamevāgre prokṣatyatha vedimathāsmai barhiḥ

prayacanti tatpurastādgranthyāsādayati tatprokṣyopaninīya visraṃsya

granthimāśvavālaḥ prastara upasaṃnaddho bhavati taṃ gṛhṇāti gṛhītvā

prastaramekavṛdbarhi stṛṇāti stīrtvā barhiḥ kārṣmaryamayānparidhīnparidadhāti

paridhāya paridhīntsamidhāvabhyādadhātyabhyādhāya samidhau

3.6.3.[15]

atha juhoti | uru viṣṇo vikramasvoru kṣayāya naskṛdhi ghṛtaṃ ghṛtayone piba

prapra yajñapatiṃ tira svāheti tadetenaivaitasyāṃ divi pratiṣṭhāyām

pratitiṣṭhatyetenaitaṃ lokaṃ spṛṇuta yadetayā juhoti

3.6.3.[16]

yadveva vaiṣṇavyarcā juhoti | kanīyāṃsaṃ vā enametadbadhātkṛtvātyanaiṣu

stokameva stoko hyaptustametadabhayam prāpya ya evaiṣa taṃ karoti yajñameva

yajño hi viṣṇustasmādvaiṣṇavyarcā juhoti

3.6.3.[17]

athāsādya srucaḥ | apa upaspṛśya rājānam prapādayati tadyadāsādya sruco 'pa

upaspṛśya rājānam prapādayati vajro vā ājyaṃ retaḥ somo nedvajreṇājyena retaḥ

somaṃ hinasānīti tasmādāsādya sruco 'pa upaspṛśya rājānam prapādayati

3.6.3.[18]

sa dakṣiṇasya havirdhānasya nīḍe kṛṣṇājinamāstṛṇāti | tadenamāsādayati deva

savitareṣa te somastaṃ rakṣasva mā tvā dabhanniti tadenaṃ devāyaiva savitre

paridadāti guptyai

3.6.3.[19]

athānusṛjyopatiṣṭhate | etattvaṃ deva soma devo devān upāgā idamaham

manuṣyāntsaha rāyaspoṣeṇetyagnīṣomau vā etamantarjambha ādadhāte yo dīkṣata

āgnāvaiṣṇavaṃ hyado dīkṣaṇīyaṃ havirbhavati yo vai viṣṇuḥ somaḥ sa havirvā eṣa

devānām bhavati yo dīkṣate tadenamantarjambha ādadhāte tatpratyakṣaṃ

somānnirmucyate yadāhaitattvaṃ deva soma devo devān upāgā idamaham

manuṣyāntsaha rāyaspoṣeṇeti bhūmā vai rāyaspoṣaḥ saha bhūmnetyevaitadāha

3.6.3.[20]

athopaniṣkrāmati | svāhā nirvaruṇasya pāśānmucya iti varuṇapāśe vā eṣo

'ntarbhavati yo 'nyasyāsaṃstatpratyakṣaṃ varuṇapāśānnirmucyate yadāha svāhā

nirvaruṇasya pāśānmucya iti

3.6.3.[21]

athetyāhavanīye samidhamabhyādadhāti | agne vratapāstve vratapā ityagnirhi

devānāṃ vratapatistasmādāhāgne vratapāstve vratapā iti yā tava tanūrmayyabhūdeṣā

sā tvayi yo mama tanūstvayyabhūdiyaṃ sā mayi yathāyathaṃ nau vratapate vratānyanu

me dīkṣāṃ dīkṣāpatiramaṃstānu tapastapaspatiriti tatpratyakṣamagnernirmucyate

sa svena satātmanā yajate tasmādasyātrāśnanti mānuṣo hi bhavati tasmādasyātra

nāma gṛhṇanti mānuṣo hi bhavatyatha yatpurā nāśnanti yathā haviṣo hutasya

nāśnīyādevaṃ tattasmāddīkṣitasya nāśnīyādathātrāṅgulīrvisṛjate

3.6.4.

3.6.4.[1]

yūpaṃ vrakṣyanvaiṣṇavyarcā juhoti | viṣṇavo hi yūpastasmādvaiṣṇavyarcā juhoti

3.6.4.[2]

yadveva vaiṣṇavyā juhoti | yajño vai viṣṇuryajñenaivaitadyūpamacaiti

tasmādvaiṣṇavyarcā juhoti

3.6.4.[3]

sa yadi srucā juhoti | caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā juhoti yadyu sruveṇa

sruveṇaivopahatya juhotyuru viṣṇo vikramasvoru kṣayāya naskṛdhi ghṛtaṃ

ghṛtayone piba prapra yajñapatiṃ tira svāheti

3.6.4.[4]

yadājyam pariśiṣṭam bhavati | tadādatte yattakṣṇaḥ śastram bhavati tattakṣādatte ta

āyanti sa yaṃ yūpaṃ joṣayante

3.6.4.[5]

tamevamabhimṛśya japati | paścādvaiva prāṅ tiṣṭhannabhimantrayate 'tyanyān agāṃ

nānyān upāgāmityati hyanyāneti nānyānupaiti tasmādāhātyanyān agāṃ nānyān

upāgāmiti

3.6.4.[6]

arvāktvā parebhyo 'vidam paro 'varebhya iti | arvāgghyenam parebhyo vṛścati ya

etasmānparāñco bhavanti paro 'varebhya iti paro hyenamavarebhyo vṛścati ya

etasmādarvāñco bhavanti tasmādāhārvāktvā parebhyo 'vidam paro 'varebhya iti

3.6.4.[7]

taṃ tvā juṣāmahe deva vanaspate devayajyāyā iti | tadyathā bahūnām

madhyātsādhave karmaṇe juṣeta sa rātamanāstasmai karmaṇe

syādevamevainametadbahūnām madhyātsādhave karmaṇe juṣate sa rātamanā

vraścanāya bhavati

3.6.4.[8]

devāstvā devayajyāyai juṣantāmiti | tadvai samṛddhaṃ yaṃ devāḥ sādhave karmaṇe

juṣāntai tasmādāha devāstvā devayajyāyai juṣantāmiti

3.6.4.[9]

atha sruveṇopaspṛśati | viṣṇave tveti vaiṣṇavo hi yūpo yajño vai viṣṇuryajñāya

hyenaṃ vṛścati tasmādāha viṣṇave tveti

3.6.4.[10]

atha darbhataruṇakamantardadhāti | oṣadhe trāyasveti vajro vai paraśustatho

hainameṣa vajraḥ paraśurna hinastyatha paraśunā praharati svadhite mainaṃ

hiṃsīriti vajro vai paraśustatho hainameṣa vajraḥ paraśurna hinasti

3.6.4.[11]

sa yam prathamaṃ śakalamapacinatti | tamādatte taṃ vā anakṣastambhaṃ vṛśceduta

hyenamanasā vahanti tathāno na pratibādhate

3.6.4.[12]

tam prāñcam pātayet | prācī hi devānāṃ digatho udañcamudīcī hi manuṣyāṇāṃ

digatho pratyañcaṃ dakṣiṇāyai tvevainaṃ diśaḥ paribibādhiṣetaiṣā vai dik pitṝṇāṃ

tasmādenaṃ dakṣiṇāyai diśaḥ paribibādhiṣeta

3.6.4.[13]

tam pracyavamānamanumantrayate | dyām mā lekhīrantarikṣam mā hiṃsīḥ pṛthivyā

sambhaveti vajro vā eṣa bhavati yaṃ yūpāya vṛścanti tasmādvajrātpracyavamānādime

lokāḥ saṃrejante tadebhya evainametallokebhyaḥ śamayati tathemāṃlokāñcānto na

hinasti

3.6.4.[14]

sa yadāha | dyām mā lekhīriti divam mā hiṃsīrityevaitadāhāntarikṣam mā hiṃsīriti

nātra tirohitamivāsti pṛthivyā sambhaveti pṛthivyā saṃjānīṣvetyevaitadāhāyaṃ hi tvā

svadhitistetijānaḥ praṇināya mahate saubhagāyetyeṣa hyenaṃ svadhitistejamānaḥ

praṇayati

3.6.4.[15]

athāvraścanamabhijuhoti | nedato nāṣṭrā rakṣāṃsyanūttiṣṭhāniti vajro vā ājyaṃ

tadvajreṇaivaitannāṣṭrā rakṣāṃsyavabādhate tathāto nāṣṭrā rakṣāṃsi

nānūttiṣṭhantyatho reto vā ājyaṃ tadvanaspatiṣvevaitadreto dadhāti tasmādretasa

āvraścanādvanaspatayo 'nu prajāyante

3.6.4.[16]

sa juhoti | atastvaṃ deva vanaspate śatavalśo viroha sahasravalśā vi vayaṃ ruhemeti

nātra tirohitamivāsti

3.6.4.[17]

tam parivāsayati | sa yāvantamevāgre parivāsayettāvāntsyāt

3.6.4.[18]

pañcāratnim parivāsayet | pāṅkto yajñaḥ pāṅktaḥ paśuḥ pañcartavaḥ saṃvatsarasya

tasmātpañcāratnim parivāsayet

3.6.4.[19]

ṣaḍaratnim parivāsayet | ṣaḍvā ṛtavaḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro vajro vajro

yūpastasmātṣaḍaratnim parivāsayet

3.6.4.[20]

aṣṭāratnim parivāsayet | aṣṭākṣrā vai gāyatrī pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī

pūrvārdha eṣa yajñasya tasmādaṣṭāratnim parivāsayet

3.6.4.[21]

navāratnim parivāsayet | trivṛdvai yajño nava vai trivṛttasmānnavāratnim parivāsayet

3.6.4.[22]

ekādaśāratnim parivāsayet | ekādaśākṣarā vai triṣṭubvajrastriṣṭubvajro

yūpastasmādekādaśāratniṃ parivāsayet

3.6.4.[23]

dvādaśāratnim parivāsayet | dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro vajro vajro

yūpastasmāddvādaśāratnim parivāsayet

3.6.4.[24]

trayodaśāratnim parivāsayet | trayodaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro vajro

vajro yūpastasmāttrayodaśāratnim parivāsayet

3.6.4.[25]

pañcadaśāratnim parivāsayet | pañcadaśo vai vajro vajro yūpastasmātpañcadaśāratnim

parivāsayet

3.6.4.[26]

saptādaśāratnirvājapeyayūpaḥ | aparimita eva syādaparimitena vā etena vajreṇa devā

aparimitamajayaṃstatho evaiṣa etena vajreṇāparimitenaivāparimitaṃ jayati

tasmādaparimita eva syāt

3.6.4.[27]

sa vā aṣṭāśrirbhavati | aṣṭākṣarā vai gāyatrī pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī

pūrvārdhe eṣa yajñasya tasmādaṣṭāśrirbhavati

3.7.1.

3.7.1.[1]

abhrimādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo

hastābhyāmādade nāryasīti samāna etasya yajuṣo bandhuryoṣo vā eṣā

yadabhristasmādāha nāryasīti

3.7.1.[2]

athāvaṭam parilikhati | idamahaṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntāmīti vajro vā

abhrirvajreṇaivaitannāṣṭrāṇāṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntati

3.7.1.[3]

atha khanati | prāñcamutkaramutkiratyupareṇa sammāyāvaṭaṃ khanati tadagreṇa

prāñcaṃ yūpaṃ nidadhātyetāvanmātrāṇi barhīṃṣyupariṣṭādadhinidadhāti

tadevopariṣṭādyūpaśakalamadhinidadhāti purastātpārśvataścaṣālamupanidadhātyatha

yavamatyaḥ prokṣaṇyo bhavanti so 'sāveva bandhuḥ

3.7.1.[4]

sa yavānāvapati | yavo 'si yavayāsmaddveṣo yavayārātīriti nātra tirohitamivāstyatha

prokṣatyeko vai prokṣaṇasya bandhurmedhyamevaitatkaroti

3.7.1.[5]

sa prokṣati | dive tvāntarikṣāya tvā pṛthivyai tveti vajro vai yūpa eṣāṃ

lokānāmabhiguptyā eṣāṃ tvā lokānāmabhiguptyai prokṣāmītyevaitadāha

3.7.1.[6]

atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyante | tā avaṭe 'vanayati śundhantāṃ lokāḥ pitṛṣadanā

iti pitṛdevatyo vai kūpaḥ khātastamevaitanmedhyaṃ karoti

3.7.1.[7]

atha barhīṃṣi | prācīnāgrāṇi codīcīnāgrāṇi cāvastṛṇāti pitṛṣadanamasīti pitṛdevatyaṃ

vā asyaitadbhavati yannikhātaṃ sa yathānikhāta oṣadhiṣu mitaḥ

syādevametāsvoṣadhiṣu mito bhavati

3.7.1.[8]

atha yūpaśakalam prāsyati | tejo ha vā etadvanaspatīnāṃ yadbāhyāśakalastasmādyadā

bāhyāśakalamapatakṣṇuvantyatha śuṣyanti tejo hyeṣāmetattadyadyūpaśakalam

prāsyati satejasam minavānīti tadyadeṣa eva bhavati nānya eṣa hi yajuṣkṛto

medhyastasmādyūpaśakalam prāsyati

3.7.1.[9]

sa prasyati | agreṇīrasi svāveśa unnetṝṇāmiti purastādvā asmādeṣo 'pacidyate

tasmādāhāgreṇīrasi svāveśa unnetṝṇāmityetasya vittādadhi tvā sthāsyatītyadhi hyenaṃ

tiṣṭhati tasmādāhaitasya vittādadhi tvā sthāsyatīti

3.7.1.[10]

atha sruveṇopahatyājyam | avaṭamabhijuhoti nedadhastānnāṣṭrā

rakṣāṃsyupottiṣṭhāniti vajro vā ājyaṃ tadvajreṇaivaitannāṣṭrā rakṣāṃsyavabādhate

tathādhastānnāṣṭrā rakṣāṃsi nopottiṣṭhantyatha purastātparītyodaṅṅāsīno

yūpamanakti sa āha yūpāyājyamānāyānubrūhīti

3.7.1.[11]

so 'nakti | devastvā savitā madhvānaktviti savitā vai devānām prasavitā yajamāno vā

eṣa nidānena yadyūpaḥ sarvaṃ vā idam madhu yadidaṃ kiṃ ca tadenamanena sarveṇa

saṃsparśayati tadasmai savitā prasavitā prasauti tasmādāha devastvā savitā

madhvānaktviti

3.7.1.[12]

atha caṣālamubhayataḥ pratyajya pratimuñcati | supippalābhyastvauṣadhībhya iti

pippalaṃ haivāsyaitadyanmadhye saṃgṛhītamiva bhavati tiryagvā idaṃ vṛkṣe

pippalamāhataṃ sa yadevedaṃ sambandhanaṃ cāntaropenitamiva tadevaitatkaroti

tasmānmadhye saṃgṛhītamiva bhavati

3.7.1.[13]

āntamagniṣṭhāmanakti | yajamāno vā agniṣṭhā rasa ājyaṃ

rasenaivaitadyajamānamanakti tasmādāntamagniṣṭhāmanaktyatha parivyayaṇam

pratisamantam parimṛśatyathāhocrīyamāṇāyānubrūhīti

3.7.1.[14]

sa ucriyati | dyāmagreṇāspṛkṣa āntarikṣam madhyenāprāḥ pṛthivīmupareṇādṛṃhīriti

vajro vai yūpa eṣāṃ lokānāmabhijityai tena vajreṇemāṃlokāntspṛṇuta ebhyo lokebhyaḥ

sapatnānnirbhajati

3.7.1.[15]

atha minoti | yā te dhāmānyuśmasi gamadhyai yatra gāvo bhūriśṛṅgā ayāsaḥ atrāha

tadurugāyasya viṣṇoḥ paramam padamavabhāri bhūrītyetayā triṣṭubhā minoti

vajrastriṣṭubvajro yūpastasmāttriṣṭubhā minoti

3.7.1.[16]

sampratyagnimagniṣṭām minoti | yajamāno vā agniṣṭhāgniru vai yajñaḥ sa

yadagneragniṣṭhāṃ hvalayeddhvaleddha

yajñādyajamānastasmātsampratyagnimagniṣṭhām minotyatha paryūhatyatha

paryṛṣatyathāpa upaninayati

3.7.1.[17]

athaivamabhipadya vācayati | viṣṇoḥ karmāṇi paśyata yato vratāni paspaśe indrasya

yujyuḥ sakheti vajraṃ vā eṣa prāhārṣīdyo yūpamudaśiśriyadviṣṇorvijitim

paśyatetyevaitadāha yadāha viṣṇoḥ karmāṇi paśyata yato vratāni paśpaśe indrasya

yujyaḥ sakhetīndro vai yajñasya devatā vaiṣṇavo yūpastaṃ sendraṃ karoti

tasmādāhendrasya yujyaḥ sakheti

3.7.1.[18]

atha caṣālamudīkṣate | tadviṣṇoḥ paramam padaṃ sadā paśyanti sūrayaḥ divīva

cakṣurātatamiti vajraṃ vā eṣa prāhārṣīdyo yūpamudaśiśriyattā viṣṇorvijitim

paśyatetyevaitadāha yadāha tadviṣṇoḥ paramam padaṃ sadā paśyanti sūrayaḥ divīva

cakṣurātatamiti

3.7.1.[19]

atha parivyayati | anagnatāyai nveva parivyayati tasmādatreva parivyayatyatreva

hīdaṃ vāso bhavatyannādyamevāsminnetaddadhātyatreva hīdamannam pratitiṣṭhati

tasmādatreva parivyayati

3.7.1.[20]

trivṛtā parivyayati | trivṛddhyannam paśavo hyannam pitā mātā yajjāyate tattṛtīyaṃ

tasmāttrivṛtā parivyayati

3.7.1.[21]

sa parivyayati | parivīrasi pari tvā daivīrviśo vyayantām parīmaṃ yajamānaṃ rāyo

manuṣyāṇāmiti tadyajamānāyāśiṣamāśāste yadāha parīmaṃ yajamānaṃ rāyo

manuṣyāṇāmiti

3.7.1.[22]

atha yūpaśakalamavagūhati | divaḥ sūnurasīti prajā haivāsyaiṣā tasmādyadi

yūpaikādaśinī syātsvaṃ svamevāvagūhedaviparyāsaṃ tasya haiṣāmugdhānuvratā prajā

jāyate 'tha yo viparyāsamavagūhati na svaṃsvaṃ tasya haiṣā mugdhānanuvratā prajā

jāyate tasmādu svaṃ svamevāvagūhedaviparyāsam

3.7.1.[23]

svargasyo haiṣa lokasya samārohaṇaḥ kriyate | yadyūpaśakala iyaṃ raśanā raśanāyai

yūpaśakalo yūpaśakalāccaṣālaṃ caṣālātsvargaṃ lokaṃ samaśnute

3.7.1.[24]

atha yasmātsvarurnāma | etasmādvā eṣo 'pacidyate tasyaitatsvamevārurbhavati

tasmātsvarurnāma

3.7.1.[25]

tasya yannikhātam | tena pitṛlokaṃ jayatyatha yadūrdhvaṃ nikhātādā raśanāyai tena

manuṣyalokaṃ jayatyatha yadūrdhvaṃ raśanāyā ā caṣālāttena devalokaṃ jayatyatha

yadūrdhvaṃ caṣālāddvyaṅgulaṃ vā tryaṅgulaṃ vā sādhyā iti devāstena teṣāṃ lokaṃ

jayati saloko vai sādhyairdevairbhavati ya evametadveda

3.7.1.[26]

taṃ vai pūrvārdhe minoti | vajro vai yūpo vajro daṇḍaḥ pūrvārdhaṃ vai

daṇḍasyābhipadya praharati pūrvārdha eṣa yajñasya tasmātpūrvārdhe minoti

3.7.1.[27]

yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam

manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto

nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha

yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma purastādvai prajñā

purastānmanojavastasmātpūrvārdhe minoti

3.7.1.[28]

sa vā aṣṭāśrirbhavati | aṣṭākṣarā vai gāyatrī pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī

pūrvārdhe eṣa yajñasya tasmādaṣṭāśrirbhavati

3.7.1.[29]

taṃ ha smaitaṃ devā anupraharanti | yathedamapyetarhyeke 'nupraharantīti devā

akurvanniti tato rakṣāṃsi yajñamanūdapibanta

3.7.1.[30]

te devā adhvaryumabruvan | yūpaśakalameva juhudhi tadahaiṣa svagākṛto

bhaviṣyati tatho rakṣāṃsi yajñaṃ nānūtpāsyante 'yaṃ vai vajra udyata iti

3.7.1.[31]

so 'dhvaryuḥ | yūpaśakalamevājuhottadahaiṣa svagākṛta āsīttatho rakṣāṃsi yajñaṃ

nānūdapibantāyaṃ vai vajra udyata iti

3.7.1.[32]

tatho evaiṣa etat | yūpaśakalameva juhoti tadahaiṣa svagākṛto bhavati tatho

rakṣāṃsi yajñaṃ nānūtpibante 'yaṃ vai vajra udyata iti sa juhoti divaṃ te dhūmo

gacatu svarjyotih pṛthivīm bhasmanāpṛṇa svāheti

3.7.2.

3.7.2.[1]

yāvato vai vedistāvatī pṛthivī | vajrā vai yūpāstadimāmevaitatpṛthivīmetairvajraiḥ

spṛṇute 'syai sapatnānnirbhajati tasmādyūpaikādaśinī bhavati dvādaśa upaśayo

bhavati vitaṣṭastaṃ dakṣiṇata upanidadhāti tadyaddvādaśa upaśayo bhavati

3.7.2.[2]

devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakrustadya eta

ucritā yatheṣurastā tayā vai stṛṇute vā na vā stṛṇute yathā daṇḍaḥ prahṛtastena vai

stṛṇute vā na vā stṛṇute 'tha ya eṣa dvādaśa upaśayo bhavati yatheṣurāyatānastā

yathodyatamaprahṛtamevameṣa vajra udyato dakṣiṇato nāṣṭrāṇāṃ

rakṣasāmapahatyai tasmāddvādaśa upaśayo bhavati

3.7.2.[3]

taṃ nidadhāti | eṣa te pṛthivyāṃ loka āraṇyaste paśuriti paśuśca vai yūpaśca tadasmā

āraṇyameva paśūnāmanudiśati teno eṣa paśumānbhavati tadvayaṃ yūpaikādaśinyai

sammayanamāhuḥ śvaḥsutyāyai ha nvevaike samminvanti prakubratāyai caiva

śvaḥsutyāyai yūpam minvantītyu ca

3.7.2.[4]

tadu tathā na kuryāt | agniṣṭhamevocrayedidaṃ vai yūpamucrityādhvaryurā

parivyayaṇānnānvarjatyaparivītā vā eta etāṃ rātriṃ vasanti sā nveva paricakṣā paśave

vai yūpamucrayanti prātarvai paśūnālabhante tasmādu prātarevocrayet

3.7.2.[5]

sa ya uttaro 'gniṣṭhātsyāt | tamevāgra ucrayedatha dakṣiṇamathottaraṃ

dakṣiṇārdhyamuttamaṃ tathodīcī bhavati

3.7.2.[6]

atho itarathāhuḥ | dakṣiṇamevāgre 'gniṣṭhāducrayedathottaramatha

dakṣiṇamuttarārdhyamuttamaṃ tatho hāsyodageva karmānusaṃtiṣṭhata iti

3.7.2.[7]

sa yo varṣiṣṭhaḥ sa dakṣiṇārdhyaḥ syāt | atha hrasīyānatha hrasīyānuttarārdhyo

hrasiṣṭhastathodīcī bhavati

3.7.2.[8]

atha patnībhyaḥ patnīyūpamucrayanti | sarvatvāya nveva patnīyūpa ucrāyate

tattvāṣṭram paśumālabhate tvaṣṭā vai siktaṃ reto vikaroti tadeṣa evaitatsiktaṃ reto

vikaroti muṣkaro bhavatyeṣa vai prajanayitā yanmuṣkarastasmānmuṣkaro bhavati

taṃ na saṃsthāpayetparyagnikṛtamevotsṛjetsa yatsaṃsthāpayetprajāyai

hāntamiyāttatprajāmutsṛjati tasmānna saṃsthāpayetparyagnikṛtamevotsṛjet

3.7.3.

3.7.3.[1]

paśuśca vai yūpaśca | na vā ṛte yūpātpaśumālabhante kadā cana tadyattathā na ha vā

etasmā agre paśavaścakṣamire yadannamabhiviṣyanyathedamannam bhūtā yathā

haivāyaṃ dvipātpuruṣa ucrita evaṃ haiva dvipāda ucritāśceruḥ

3.7.3.[2]

tato devā etaṃ vajraṃ dadṛśuḥ | yadyūpaṃ tamuciśriyustasmādbhīṣā prāvlīyanta

tataścatuṣpādā abhavaṃstato 'nnamabhavanyathedamannam bhūtā etasmai hi vā ete

'tiṣṭhanta tasmādyūpa eva paśumālabhante narte yūpātkadā cana

3.7.3.[3]

athopākṛtya paśum | agnim mathitvā niyunakti tadyattathā na ha vā etasmā agre

paśavaścakṣamire yaddhavirabhaviṣyanyathainānidaṃ havirbhūtānagnau juhvati

tāndevā upanirurudhusta upaniruddhā nopāveyuḥ

3.7.3.[4]

te hocuḥ | na vā ime 'sya yāmaṃ viduryadagnau havirjuhvati naitām

pratiṣṭhāmuparudhyaiva paśūnagnim mathitvāgnāvagniṃ juhavāma te

vediṣyantyeṣa vai kila haviṣo yāma eṣā pratiṣṭhāgnau vai kila havirjuhvatīti tato

'bhyavaiṣyanti tato rātamanasa ālambhāya bhaviṣyantīti

3.7.3.[5]

ta uparudhyaiva paśūn | agnim mathitvāgnāvagnimajuhuvuste 'vidureṣa vai kila

haviṣo yāma eṣā pratiṣṭhāgnau vai kila havirjuhvatīti tato 'bhyavāyaṃstato

rātamanasa ālambhāyābhavan

3.7.3.[6]

tatho evaiṣa etat | uparudhyaiva paśumagnim mathitvāgnāvagniṃ juhoti sa vedaiṣa

vai kila haviṣo yāma eṣā pratiṣṭhāgnau vai kila havirjuhvatīti tato 'bhyavaiti tato

rātamanā ālambhāya bhavati tasmādupākṛtya paśumagnim mathitvā niyunakti

3.7.3.[7]

tadāhuḥ | nopākuryānnāgnim manthedraśanāmevādāyāñjasopaparetyābhidhāya

niyuñjyāditi tadu tathā na kuryādyathādharmaṃ tiraścathā cikīrṣedevaṃ

tattasmādetadevānuparīyāt

3.7.3.[8]

atha tṛṇamādāyopākaroti | dvitīyavānniruṇadhā iti dvitīyavānhi vīryavān

3.7.3.[9]

sa tṛṇamādatte | upāvīrasītyupa hi dvitīyo 'vati tasmādāhopāvīrasītyupa

devāndaivīrviśaḥ prāguriti daivyo vā etā viśo yatpaśavo 'sthiṣata devebhya

ityevaitadāha yadāhopa devāndaivīrviśaḥ prāguriti

3.7.3.[10]

uśijo vahnitamāniti | vidvāṃso hi devāstasmādāhośijo vahnitamāniti

3.7.3.[11]

deva tvaṣṭarvasu rameti | tvaṣṭā vai paśūnāmīṣṭe paśavo vasu tānetaddevā

atiṣṭhamānāṃstvaṣṭāramabruvannupanimadeti yadāha deva tvaṣṭarvasu rameti

3.7.3.[12]

havyā te svadantāmiti | yadā vā eta etasmā adhriyanta

yaddhavirabhaviṣyaṃstasmādāha havyā te svadantāmiti

3.7.3.[13]

revatī ramadhvamiti | revanto hi paśavastasmādāha revatī ramadhvamiti bṛhaspate

dhārayā vasūnīti brahma vai bṛhaspatiḥ paśavo vasu tānetaddevā

atiṣṭhamānānbrahmaṇaiva parastātparyadadhustannātyāyaṃstatho evaināneṣa

etadbrahmaṇaiva parastātparidadhāti tannātiyanti tasmādāha bṛhaspate dhārayā

vasūnīti pāśaṃ kṛtvā pratimuñcatyathāto niyojanasyaiva

3.7.4.

3.7.4.[1]

pāśaṃ kṛtvā pratimuñcati | ṛtasya tvā devahaviḥ pāśena pratimuñcāmīti varuṇyā vā

eṣā yadrajjustadenametadṛtasyaiva pāśe pratimuñcati tatho hainameṣā varuṇyā

rajjurna hinasti

3.7.4.[2]

dharṣā mānuṣa iti | na vā etamagre manuṣyo 'dhṛṣṇotsa yadevartasya

pāśenaitaddevahaviḥ pratimuñcatyathainam manuṣyo dhṛṣṇoti tasmādāha dharṣā

mānuṣa iti

3.7.4.[3]

atha niyunakti | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo

hastābhyāmagnīṣomābhyāṃ juṣṭaṃ niyunajmīti tadyathaivādo devatāyai

havirgṛhṇannādiśatyevamevaitaddevatābhyāmādiśatyatha prokṣatyeko vai

prokṣaṇasya bandhurmedhyamevaitatkaroti

3.7.4.[4]

sa prokṣati | adbhyastvauṣadhībhya iti tadyata eva sambhavati tata evaitanmedhyaṃ

karotīdaṃ hi yadā varṣatyathauṣadhayo jāyanta oṣadhīrjagdhvāpaḥ pītvā tata eṣa

rasaḥ sambhavati rasādreto retasaḥ paśavastadyata eva sambhavati yataśca jāyate tata

evaitanmedhyaṃ karoti

3.7.4.[5]

anu tvā mātā manyatāmanu piteti | sa hi mātuścādhi pituśca jāyate tadyata eva jāyate

tata evaitanmedhyaṃ karotyanu bhrātā sagarbhyo 'nu sakhā sayūthya iti sa yatte

janma tena tvānumatamārabha ityevaitadāhāgnīṣomābhyāṃ tvā juṣṭam prokṣāmīti

tadyābhyāṃ devatābhyāmārabhate tābhyām medhyaṃ karoti

3.7.4.[6]

athopagṛhṇāti | apām perurasīti tadenamantarato medhyaṃ

karotyathādhastādupokṣatyāpo devīḥ svadantu svāttaṃ citsaddevahaviriti tadenaṃ

sarvato medhyaṃ karoti

3.7.4.[7]

athāhāgnaye samidhyamānāyānubrūhīti | sa

uttaramāghāramāghāryāsaṃsparśayantsrucau paryetya juhvā paśuṃ samanakti śiro vai

yajñasyottara āghāra eṣa vā atra yajño bhavati yatpaśustadyajña evaitaciraḥ

pratidadhāti tasmājjuhvā paśuṃ samanakti

3.7.4.[8]

sa lalāṭe samanakti | saṃ te prāṇo vātena gacatāmiti samaṅgāni yajatrairityaṃsayoḥ saṃ

yajñapatirāśiṣeti śroṇyoḥ sa yasmai kāmāya paśumālabhante tatprāpnuhītyevaitadāha

3.7.4.[9]

idaṃ vai paśoḥ saṃjñapyamānasya | prāṇo vātamapipadyate tatprāpnuhi yatte prāṇo

vātamapipadyātā ityevaitadāha samaṅgāni yajatrairityaṅgairvā asya yajante

tatprāpnuhi yatte 'ṅgairyajāntā ityevaitadāha sa yajñapatirāśiṣeti yajamānasya vā

etenāśiṣamāśāste tatprāpnuhi yattvayā yajamānāyāśiṣamāśāsāntā ityevaitadāha

sādayati srucāvatha pravarāyāśrāvayati so 'sāveva bandhuḥ

3.7.4.[10]

atha dvitīyamāśrāvayati | dvau hyatra hotārau bhavataḥ sa

maitrāvaruṇāyāhaivāśrāvayati yajamānaṃ tveva pravṛṇīte 'gnirha daivīnāṃ viśām

puraetetyagnirhi devatānām mukhaṃ tasmādāhāgnirha daivīnāṃ viśām puraetetyayaṃ

yajamāno manuṣyāṇāmiti taṃ hi so 'nvardho bhavati yasminnardhe yajate

tasmādāhāyaṃ yajamāno manuṣyāṇāmiti tayorasthūri gārhapatyaṃ dīdayacataṃ himā

dvā yū iti tayoranārtāni gārhapatyāni śataṃ varṣāṇi santvityevaitadāha

3.7.4.[11]

rādhāṃsītsampṛñcānāvasampṛñcānau tanva iti | rādhāṃsyeva sampṛñcāthām nāpi

tanūrityevaitadāha tau ha yattanūrapi sampṛñcīyātām prāgniryajamānaṃ dahetsa

yadagnau juhoti tadeṣo 'gnaye prayacatyatha yāmevātrartvijo

yajamānāyāśiṣamāśāsate tāmasmai sarvāmagniḥ samardhayati tadrādhāṃsyeva

sampṛñcāte nāpi tanūstasmādāha rādhāṃsītsampṛñcānāvasampṛñcānau tanva iti

3.8.1.

3.8.1.[1]

tadyatraitatpravṛto hotā hotṛṣadana upaviśati | tadupaviśya prasauti prasūto

'dhvaryuḥ srucāvādatte

3.8.1.[2]

athāprībhiścaranti | tadyadāprībhiścaranti sarveṇeva vā eṣa manasā sarveṇevātmanā

yajñaṃ sambharati saṃ ca jihīrṣati yo dīkṣate tasya riricāna ivātmā bhavati

tametābhirāprībhirāpyāyayanti tadyadāpyāyayanti tasmādāpriyo nāma

tasmādāprībhiścaranti

3.8.1.[3]

te vā eta ekādaśa prayājā bhavanti | daśa vā ime puruṣe prāṇā ātmaikādaśo

yasminnete prāṇāḥ pratiṣṭhitā etāvānvai puruṣastadasya sarvamātmānamāpyāyanti

tasmādekādaśa prayājā bhavanti

3.8.1.[4]

sa āśrāvyāha | samidhaḥ preṣyeti preṣya preṣyeti caturthecaturthe prayāje

samānayamāno daśabhiḥ prayājaiścarati daśa prayājāniṣṭvāha śāsamāharetyasiṃ vai

śāsa ityācakṣate

3.8.1.[5]

atha yūpaśakalamādatte | tāvagre juhvā aktvā paśorlalāṭamupaspṛśati ghṛtenāktau

paśūṃstrāyethāmiti vajro vai yūpaśakalo vajraḥ śāso vajra ājyaṃ tamevaitatkṛtsnaṃ

vajraṃ sambhṛtya tamasyābhigoptāraṃ karoti nedenaṃ nāṣṭrā rakṣāṃsi hinasanniti

punaryūpaśakalamavagūhatyeṣā te prajñātāśrirastvityāha śāsam prayacantsādayati

srucau

3.8.1.[6]

athāha paryagnaye 'nubrūhīti | ulmukamādāyāgnītparyagniṃ karoti tadyatparyagniṃ

karotyacidramevainametadagninā parigṛhṇāti nedenaṃ nāṣṭrā rakṣāṃsi

pramṛśānityagnirhi rakṣasāmapahantā tasmātparyagniṃ karoti tadyatrainaṃ

śrapayanti tadabhipariharati

3.8.1.[7]

tadāhuḥ | punaretadulmukaṃ haredathātrānyamevāgniṃ nirmathya tasminnenaṃ

śrapayeyurāhavanīyo vā eṣa na vā eṣa tasmai yadasminnaśṛtaṃ śrapayeyustasmai vā

eṣa yadasmiñcṛtaṃ juhuyuriti

3.8.1.[8]

tadu tathā na kuryāt | yathā vai grasitamevamasyaitadbhavati yadenena paryagniṃ

karoti sa yathā grasitamanuhāyācidya tadanyasmai prayacedevaṃ

tattasmādetasyaivolmukasyāṅgārānnimṛdya tasminnenaṃ śrapayeyuḥ

3.8.1.[9]

atholmukamādāyāgnītpurastātpratipadyate | agnimevaitatpurastātkarotyagniḥ

purastānnāṣṭrā rakṣāṃsyapaghnannetyathābhayenānāṣṭreṇa paśuṃ nayanti taṃ

vapāśrapaṇībhyām pratiprasthātānvārabhate pratiprasthātāramadhvaryuradhvaryuṃ

yajamānaḥ

3.8.1.[10]

tadāhuḥ | naiṣa yajamānenānvārabhyo mṛtyave hyetaṃ nayanti tasmānnānvārabheteti

tadanvevārabheta na vā etam mṛtyave nayanti yaṃ yajñāya nayanti

tasmādanvevārabheta yajñādu haivātmānamantariyādyannānvārabheta

tasmādanvevārabheta tatparo 'kṣamanvārabdham bhavati vapāśrapaṇībhyām

pratiprasthātā pratiprasthātāramadhvaryuradhvaryuṃ yajamāna etadu paro

'kṣamanvārabdham bhavati

3.8.1.[11]

atha stīrṇāyai vedeḥ | dve tṛṇe adhvaryurādatte sa āśrāvyāhopapreṣya hotarhavyā

devebhya ityetadu vaiśvadevam paśau

3.8.1.[12]

atha vācayati | revati yajamāna iti vāgvai revatī sā yadvāgbahu vadati tena vāgrevatī

priyaṃ dhā āviśetyanārtimāviśetyevaitadāhororantarikṣātsajūrdevena

vātenetyantarikṣaṃ vā anu rakṣaścaratyamūlamubhayataḥ paricinnaṃ yathāyam

puruṣo 'mūla ubhayataḥ paricinno 'ntarikṣamanucarati tadvātenainaṃ

saṃvidānāntarikṣādgopāyetyevaitadāha yadāhororantarikṣātsajūrdevena vāteneti

3.8.1.[13]

asya haviṣastmanā yajeti | vācamevaitadāhānārtasyāsya haviṣa ātmanā yajeti samasya

tanvā bhaveti vācamevaitadāhānārtasyāsya haviṣastanvā sambhaveti

3.8.1.[14]

tadyatrainaṃ viśasanti | tatpurastāttṛṇamupāsyati varṣo varṣīyasi yajñe yajñapatiṃ

dhā iti barhirevāsmā etatstṛṇātyaskannaṃ havirasaditi tadyadevāsyātra viśasyamānasya

kiṃcitskandati tadetasminpratitiṣṭhati tathā nāmuyā bhavati

3.8.1.[15]

atha punaretyāhavanīyamabhyāvṛtyāsate | nedasya saṃjñapyamānasyādhyakṣā asāmeti

tasya na kūṭena praghnanti mānuṣaṃ hi tanno eva paścātkarṇam pitṛdevatyaṃ hi

tadapigṛhya vaiva mukhaṃ tamayanti veṣkaṃ vā kurvanti tannāha jahi mārayeti

mānuṣaṃ hi tatsaṃjñapayānvaganniti taddhi devatrā sa yadāhānvagannityetarhi

hyeṣa devānanugacati tasmādāhānvaganniti

3.8.1.[16]

tadyatrainaṃ nividhyanti | tatpurā saṃjñapanājjuhoti svāhā devebhya ityatha yadā

prāha saṃjñaptaḥ paśurityatha juhoti devebhyaḥ svāheti purastātsvāhākṛtayo vā anye

devā upariṣṭātsvāhākṛtayo 'nye tānevaitatprīṇāti ta enamubhaye devāḥ prītāḥ svargaṃ

lokamabhivahanti te vā ete paripaśavye ityāhutī sa yadi kāmayeta juhuyādete yadyu

kāmayetāpi nādriyeta

3.8.2.

3.8.2.[1]

yadā prāha saṃjñaptaḥ paśuriti | athādhvaryurāha neṣṭaḥ patnīmudānayetyudānayati

neṣṭā patnīm pānnejanam bibhratīm

3.8.2.[2]

tāṃ vācayati | namasta ātāneti yajño vā ātāno yajñaṃ hi tanvate tena yajña ātāno

jaghanārdho vā eṣa yajñasya yatpatnī tāmetatprācīṃ yajñam prasādayiṣyanbhavati

tasmā evaitadyajñāya nihnute tatho haināmeṣa yajño na hinasti tasmādāha namasta

ātāneti

3.8.2.[3]

anarvā prehīti | asapatnena prehītyevaitadāha ghṛtasya kulyā upa ṛtasya pathyā anviti

sādhūpetyevaitadāha devīrāpaḥ śuddhā voḍhvaṃ supariviṣṭā deveṣu supariviṣṭā

vayam pariveṣṭāro bhūyāsmetyapa evaitatpāvayati

3.8.2.[4]

atha paśoḥ prāṇānadbhiḥ patnyupaspṛśati | tadyadadbhiḥ prāṇānupaspṛśati jīvaṃ vai

devānāṃ haviramṛtamamṛtānāmathaitatpaśuṃ ghnanti yatsaṃjñapayanti

yadviśāsatyāpo vai prāṇāstadasminnetānprāṇāndadhāti tathaitajjīvameva devānāṃ

havirbhavatyamṛtamamṛtānām

3.8.2.[5]

atha yatpatnyupaspṛśati | yoṣā vai patnī yoṣāyai vā imāḥ prajāḥ prajāyante

tadenametasyai yoṣāyai prajanayati tasmātpatnyupaspṛśati

3.8.2.[6]

sopaspṛśati | vācaṃ te śundhāmīti mukham prāṇaṃ te śundhāmīti nāsike cakṣuste

śundhāmītyakṣyau śrotraṃ te śundhāmīti karṇau nābhiṃ te śundhāmīti yo

'yamaniruktaḥ prāṇo meḍhraṃ te śundhāmīti vā pāyuṃ te śundhāmīti yo 'yam

paścātprāṇastatprāṇāndadhāti tatsamīrayatyatha saṃhṛtya padaścaritrāṃste śundhāmīti

padbhirvai pratitiṣṭhati pratiṣṭhityā eva tadenam pratiṣṭhāpayati

3.8.2.[7]

atha yā āpaḥ pariśiṣyante | ardhā vā yāvatyo vā tābhirenaṃ yajamānaśca śīrṣato 'gre

'nuṣiñcatastatprāṇāṃścaivāsmiṃstattau dhattastaccainamataḥ samīrayataḥ

3.8.2.[8]

tadyatkrūrīkurvanti | yadāsthāpayanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayatastadadbhiḥ

saṃdhattaḥ

3.8.2.[9]

tāvanuṣiñcataḥ | manasta āpyāyatāṃ vākta āpyāyatām prāṇasta āpyāyatāṃ cakṣusta

āpyāyatāṃ śrotraṃ ta āpyāyatāmiti tatprāṇāndhattastatsamīrayato yatte krūraṃ

yadāsthitaṃ tatta āpyāyatāṃ niṣṭyāyatāmiti

3.8.2.[10]

tadyatkrūrīkurvanti | yadāsthāpayanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayatastadadbhiḥ

saṃdhattastatte śudhyatviti tanmedhyaṃ kurutaḥ śasahobhya iti jaghanena paśuṃ

ninayataḥ

3.8.2.[11]

tadyatkrūrīkurvanti | yadāsthāpayanti nedatadanvaśāntānyahorātrāṇyasanniti

tasmācamahobhya iti jaghanena paśuṃ ninayataḥ

3.8.2.[12]

athottānam paśum paryasyanti | sa tṛṇamantardadhātyoṣadhe trāyasveti vajro vā

asistatho hainameṣa vajro 'sirna hinastyathāsinābhinidadhāti svadhite mainaṃ

hiṃsīriti vajro vā asistatho hainameṣa vajro 'sirna hinasti

3.8.2.[13]

sā yā prajñātāśriḥ | tayābhinidadhāti sā hi yajuṣkṛtā medhyā tadyadagraṃ tṛṇasya

tatsavye prāṇau kurute 'tha yadbudhnaṃ taddakṣiṇenādatte

3.8.2.[14]

sa yatrācyati | yata etallohitamutpatati tadubhayato 'nakti rakṣasām bhāgo 'sīti

rakṣasāṃ hyeṣa bhāgo yadasṛk

3.8.2.[15]

tadupāsyābhitiṣṭhati | idamahaṃ rakṣo 'bhitiṣṭhāmīdamahaṃ rakṣo 'vabādha

idamahaṃ rakṣo 'dhamaṃ tamo nayāmīti tadyajñenaivaitannāṣṭrā

rakṣāṃsyavabādhate tadyadamūlamubhayataḥ paricinnam bhavatyamūlaṃ vā

idamubhayataḥ paricinnaṃ rakṣo 'ntarikṣamanucarati yathāyam puruṣo 'mūla

ubhayataḥ paricinno 'ntarikṣamanucarati tasmādamūlamubhayataḥ paricinnam

bhavati

3.8.2.[16]

atha vapāmutkhidanti | tayā vapāśrapaṇyau prorṇauti ghṛtena dyāvāpṛthivī

prorṇuvāthāmiti tadime dyāvāpṛthivī ūrjā rasena bhājayatyanayorūrjaṃ rasaṃ dadhāti

te rasavatyā upajīvanīye imāḥ prajā upajīvanti

3.8.2.[17]

kārṣmaryamayyau vapāśrapaṇyau bhavataḥ | yatra vai devā agre paśumālebhire

tadudīcaḥ kṛṣyamāṇasyāvāṇnedhaḥ papāta sa eṣa vanaspatirajāyata

tadyatkṛṣyamāṇasyāvāṅapatattasmātkārṣmaryastenaivainametanmedhena

samardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmātkārṣmaryamayyau vapāśrapaṇyau bhavataḥ

3.8.2.[18]

tām parivāsayati | tām paśuśrapaṇe pratapati tatho hāsyātrāpi śṛtā bhavati

punarulmukamagnīdādatte te jaghanena cātvālaṃ yanti ta āyantyāgacantyāhavanīyaṃ

sa etattṛṇamadhvaryurāhavanīye prāsyati vāyo vai stokānāmiti stokānāṃ haiṣā samit

3.8.2.[19]

athottaratastiṣṭhanvapām pratapati | atyeṣyanvā eṣo 'gnim bhavati dakṣiṇataḥ

parītya śrapayiṣyaṃstasmā evaitannihnute tatho hainameṣo 'tiyantamagnirna hinasti

tasmāduttaratastiṣṭhan vapām pratapati

3.8.2.[20]

tāmantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti | tadyatsamayā na haranti yenānyāni havīṃṣi

haranti nedaśṛtayā samayā yajñam prasajāmeti yadu bāhyena na harantyagreṇa yūpam

bahirdhā yajñātkuryustasmādantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti dakṣiṇataḥ parītya

pratiprasthātā śrapayati

3.8.2.[21]

atha sruveṇopahatyājyam | adhvaryurvapāmabhijuhotyagnirājyasya vetu svāheti tatho

hāsyaite stokāḥ śṛtāḥ svāhākṛtā āhutayo bhūtvāgnim prāpnuvanti

3.8.2.[22]

athāha stokebhyo 'nubrūhīti | sa āgneyī stokebhyo 'nvāha tadyadāgneyī stokebhyo

'nvāhetaḥpradānā vai vṛṣṭirito hyagnirvṛṣṭiṃ vanute sa etai stokairetāntstokānvanute

ta ete stokā varṣanti tasmādāgneyī stokebhyo 'nvāha yadā śṛtā bhavati

3.8.2.[23]

athāha pratiprasthātā śṛtā pracareti | srucāvādāyādhvaryuratikramyāśrāvyāha

svāhākṛtibhyaḥ preṣyeti vaṣaṭkṛte juhoti

3.8.2.[24]

hutvā vapāmevāgre 'bhighārayati | atha pṛṣadājyaṃ tadu ha carakādhvaryavaḥ

pṛṣadājyamevāgre 'bhighārayanti prāṇaḥ pṛṣadājyamiti vadantastadu ha

yājñavalkyaṃ carakādhvaryuranuvyājahāraivaṃ kurvantam prāṇaṃ vā

ayamantaragādadhvaryuḥ prāṇa enaṃ hāsyatīti

3.8.2.[25]

sa ha sma bāhū anvavekṣyāha | imau palitau bāhū kva svidbrāhmaṇasya vaco

babhūveti na tadādriyetottamo vā eṣa prayājo bhavatīdaṃ vai haviryajña uttame

prayāje dhruvāmevāgre 'bhighārayati tasyai hi prathamāvājyabhāgau hoṣyanbhavati

vapāṃ vā atra prathamāṃ hoṣyanbhavati tasmādvapāmevāgre 'bhighārayedatha

pṛṣadājyamatha yatpaśuṃ nābhighārayati nedaśṛtamabhighārayāṇītyetadevāsya sarvaḥ

paśurabhighā

rito bhavati yadvapāmabhighārayati tasmādvapāmevāgre 'bhighārayedatha

pṛṣadājyam

3.8.2.[26]

athājyamupastṛṇīte | atha hiraṇyaśakalamavadadhātyatha

vapāmavadyannāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya vapāyai medaso 'nubrūhītyatha

hiraṇyaśakalamavadadhātyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati

3.8.2.[27]

tadyaddhiraṇyaśakalāvabhito bhavataḥ | ghnanti vā etatpaśuṃ yadagnau

juhvatyamṛtamāyurhiraṇyaṃ tadamṛta āyuṣi pratitiṣṭhati tathāta udeti tathā saṃjīvati

tasmāddhiraṇyaśakalāvabhito bhavata āśrāvyāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya vapām medaḥ

preṣyeti na prasthitamityāha prasute prasthitamiti vaṣaṭkṛte juhoti

3.8.2.[28]

hutvā vapāṃ samīcyau | vapāśrapaṇyau kṛtvānuprāsyati svāhākṛte ūrdhvanabhasam

mārutaṃ gacatamiti nedime amuyā sato yābhyāṃ vapāmaśiśrapāmeti

3.8.2.[29]

tadyadvapayā caranti | yasyai vai devatāyai paśumālabhante tāmevaitaddevatāmetena

medhena prīṇāti saiṣā devataitena medhena prītā śāntottarāṇi havīṃṣi

śrapyamāṇānyuparamati tasmādvapayā caranti

3.8.2.[30]

atha cātvāle mārjayante | krūrī vā etatkurvanti yatsaṃjñapayanti yadviśāsati

sāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayante tadadbhiḥ saṃdadhate tasmāccātvāle mārjayante

3.8.3.

3.8.3.[1]

yaddevatyaḥ paśurbhavati | taddevatyam puroḍāśamanunirvapati

tadyatpuroḍāśamanunirvapati sarveṣāṃ vā eṣa paśūnām medho yadvrīhiyavau

tenaivainametanmedhena samardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmātpuroḍāśamanunirvapati

3.8.3.[2]

atha yadvapayā pracarya | etena puroḍāśena pracarati madhyato vā imāṃ

vapāmutkhidanti madhyata evainametena medhena samardhayati kṛtsnaṃ karoti

tasmādvapayā pracaryaitena puroḍāśena pracaratyeṣa nvevaitasya bandhuryatra kva

caiṣa paśum puroḍāśo 'nunirupyate

3.8.3.[3]

atha paśuṃ viśāsti | triḥ pracyāvayatāttriḥpracyutasya hṛdayamuttamaṃ kurutāditi

trivṛddhi yajñaḥ

3.8.3.[4]

atha śamitāraṃ saṃśāsti | yattvā pṛcācūtaṃ haviḥ śamitāriti śṛtamityeva brūtānna śṛtam

bhagavo na śṛtaṃ hīti

3.8.3.[5]

atha juhvā pṛṣadājyasyopahatya | adhvaryurupaniṣkramya pṛcati śṛtaṃ haviḥ

śamitāriti śṛtamityāha taddevānāmityupāṃśvadhvaryuḥ

3.8.3.[6]

tadyatpṛcati | śṛtaṃ vai devānāṃ havirnāśṛtaṃ śamitā vai tadveda yadi śṛtaṃ vā

bhavatyaśṛtaṃ vā

3.8.3.[7]

tadyatpṛcati | śṛtena pracarāṇīti tadyadyaśṛtam bhavati śṛtameva devānāṃ

havirbhavati śṛtaṃ yajamānasyānenā adhvaryurbhavati śamitari tadeno bhavati

triṣkṛtvaḥ pṛcati trivṛddhi yajño 'tha yadāha taddevānāmiti taddhi devānāṃ yacūtaṃ

tasmādāha taddevānāmiti

3.8.3.[8]

sa hṛdayamevāgre 'bhighārayati | ātmā vai mano hṛdayam prāṇaḥ

pṛṣadājyamātmanyevaitanmanasi prāṇaṃ dadhāti tathaitajjīvameva devānāṃ

havirbhavatyamṛtamamṛtānām

3.8.3.[9]

so 'bhighārayati | saṃ te mano manasā sam prāṇaḥ prāṇena gacatāmiti na svāhākaroti

na hyeṣāhutirudvāsayanti paśum

3.8.3.[10]

taṃ jaghanena cātvālamantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti | tadyatsamayā na haranti

yenānyāni havīṃṣi haranti śṛtaṃ santaṃ nedaṅgaśo vikṛttena krūrīkṛtena samayā

yajñam prasajāmeti yadu bāhyena na harantyagreṇa yūpam bahirdhā ha

yajñātkuryustasmādantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti dakṣiṇato nidhāya

pratiprasthātāvadyati plakṣaśākhā uttarabarhirbhavanti tā adhyavadyati

tadyatplakṣaśākhā uttarabarhirbhavanti

3.8.3.[11]

yatra vai devāḥ | agre paśumālebhire taṃ tvaṣṭā śīrṣato 'gre 'bhyuvāmotaivaṃ

cinnālabheranniti tvaṣṭurhi paśavaḥ sa eṣa śīrṣanmastiṣko 'nūkyaśca majjā

tasmātsa vānta iva tvaṣṭā hyetamabhyavamattasmāttaṃ

nāśnīyāttvaṣṭurhyetadabhivāntam

3.8.3.[12]

tasyāvāṅ medhaḥ papāta | sa eṣa vanaspatirajāyata taṃ devāḥ

prāpaśyaṃstasmātprakhyaḥ prakhyo ha vai nāmaitadyatplakṣa iti

tenaivainametanmedhena samardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmātplakṣaśākhā

uttarabarhirbhavanti

3.8.3.[13]

athājyamupastṛṇīte | juhvāṃ copabhṛti ca vasāhomahavanyāṃ samavattadhānyāmatha

hiraṇyaśakalāvavadadhāti juhvāṃ copabhṛti ca

3.8.3.[14]

atha manotāyai haviṣo 'nuvāca āha | tadyanmanotāyai haviṣo 'nuvāca āha sarvā ha

vai devatāḥ paśumālabhyamānamupasaṃgacante mama nāma grahīṣyati mama nāma

grahīṣyatīti sarvāsāṃ hi devatānāṃ haviḥ paśustāsāṃ sarvāsāṃ devatānām paśau

manāṃsyotāni bhavanti tānyevaitatprīṇāti tatho hāmoghāya devatānām

manāṃsyupasaṃgatāni bhavanti tasmānmanotāyai haviṣo 'nuvāca āha

3.8.3.[15]

sa hṛdayasyaivāgre 'vadyati | tadyanmadhyataḥ sato hṛdayasyāgre 'vadyati prāṇo vai

hṛdayamato hyayamūrdhvaḥ prāṇaḥ saṃcarati prāṇo vai paśuryāvaddhyeva prāṇena

prāṇiti tāvatpaśuratha yadāsmātprāṇo 'pakrāmati dārveva tarhi bhūto 'narthyaḥ śete

3.8.3.[16]

hṛdayamu vai paśuḥ | tadasyātmana evāgre 'vadyati tasmādyadi kiṃcidavadānaṃ

hīyeta na tadādriyeta sarvasya haivāsya tatpaśoravattam bhavati yaddhṛdayasyāgre

'vadyati tasmānmadhyataḥ sato hṛdayasyaivāgre 'vadyatyatha yathāpūrvam

3.8.3.[17]

atha jihvāyai | sā hīyam pūrvārdhātpratiṣṭhatyatha vakṣasastaddhi tato

'thaikacarasya doṣṇo 'tha pārśvayoratha tanimno 'tha vṛkkayoḥ

3.8.3.[18]

gudaṃ tredhā karoti | sthavimopayaḍdbhyo madhyaṃ juhvāṃ dvedhā

kṛtvāvadyatyaṇima tryaṅgeṣvathaikacarāyai śroṇeretāvannu juhvāmavadyati

3.8.3.[19]

athopabhṛti | tryaṅgyasya doṣṇo gudaṃ dvedhā kṛtvāvadyati tryaṅgyāyai śroṇeratha

hiraṇyaśakalāvavadadhātyathopariṣṭādājyasyābhighārayati

3.8.3.[20]

atha vasāhomaṃ gṛhṇāti | reḍasīti lelayeva hi yūstasmādāha reḍasītyagniṣṭvā

śrīṇātvityagnirhyetacrapayati tasmādāhāgniṣṭvā śrīṇātvityāpastvā samariṇannityāpo

hyetamaṅgebhyo rasaṃ sambharanti tasmādāhāpastvā mamariṇanniti

3.8.3.[21]

vātasya tvā dhrājyā iti | antarikṣaṃ vā ayamanupavate yo 'yam pavate 'ntarikṣāya vai

gṛhṇāti tasmādāha vātasya tvā dhrājyā iti

3.8.3.[22]

pūṣṇā raṃhyā iti | eṣa vai pūṣṇo raṃhiretasmā u hi gṛhṇāti tasmādāha pūṣṇo raṃhyā

iti

3.8.3.[23]

ūṣmaṇo vyathiṣaditi | eṣa vā ūṣmaitasmā u hi gṛhṇāte tasmādāhoṣmaṇo

vyathiṣadityathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati

3.8.3.[24]

atha pārśvena vāsinā vā prayauti | prayuta dveṣa iti tannāṣṭrā evaitadrakṣāṃsyato

'pahanti

3.8.3.[25]

atha yadyūṣpariśiṣyate | tatsamavattadhānyāmānayati taddhṛdayam prāsyati jihvāṃ

vakṣastanima matasne vaniṣṭhumathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati

3.8.3.[26]

tadyaddhiraṇyaśakalāvabhito bhavataḥ | ghnanti vā etatpaśuṃ yadagnau

juhvatyamṛtamāyurhiraṇyaṃ tadamṛta āyuṣi pratitiṣṭhati tathāta udeti tathā saṃjīvati

tasmāddhiraṇyaśakalāvabhito bhavataḥ

3.8.3.[27]

atha yadakṣṇayāvadyati | savyasya ca doṣṇo dakṣiṇāyāśca ca doṣṇaḥ savyāvāśca

śroṇestasmādayam paśurakṣṇayā pado haratyatha yatsamyagavadyetsamīco haivāyam

paśuḥ pado harettasmādakṣṇayāvadyatyatha yanna śīrṣṇo 'vadyati

nāṃsayornānūkasya nāparasakthayoḥ

3.8.3.[28]

amurā ha vā agre paśumālebhire | taddevā bhīṣā nopāveyustānheyam pṛthivyuvāca

maitadādṛḍvamahaṃ va etasyādhyakṣā bhaviṣyāmi yathā yathaita etena cariṣyantīti

3.8.3.[29]

sā hovāca | anyatarāmevāhutimahauṣuranyatarām paryaśiṣanniti sa yām

paryaśiṃṣaṃstānīmānyavadānāne tato devāḥ sviṣṭakṛte

tryaṅgāṇyapābhajaṃstasmāttryaṅgāṇyathāsurā avādyañcīrṣṇoṃ

'sayoranūkasyāparasakthayostasmātteṣāṃ nāvadyedyannveva

tvaṣṭānūkamabhyavamattasmādanūkasya nāvadyedathāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya

haviṣo 'nubrūhītyāśrāvyāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya haviḥ preṣyeti na

prasthitamityāha prasute prasthitamiti

3.8.3.[30]

antareṇārdharcau yājyāyai vasāhomaṃ juhoti | ito vā ayamūrdhvo medha utthito

yamasyā imaṃ rasam prajā upajīvantyarvācīnaṃ divo raso vai vasāhomo raso medho

rasenaivaitadrasaṃ tīvrīkaroti tasmādayaṃ raso 'dyamāno na kṣīyate

3.8.3.[31]

tadyadantareṇa | ardharcau yājyāyai vasāhomaṃ juhotīyaṃ vā ardharco 'sau

dyaurardharco 'ntarā vai dyāvāpṛthivī antarikṣamantarikṣāya vai juhoti

tasmādantareṇārdharcau yājyāyai vasāhomaṃ juhoti

3.8.3.[32]

sa juhoti | ghṛtaṃ ghṛtapāvānaḥ pibata vasāṃ vasāpāvānaḥ pibatāntarikṣasya havirasi

svāhetyetena vaiśvadevena yajuṣā juhoti vaiśvadevaṃ vā antarikṣaṃ tadyadenenemāḥ

prajāḥ prāṇatyaścodānatyaścāntarikṣamanucaranti tena vaiśvadevaṃ vaṣaṭkṛte juhoti

yāni juhvāmavadānāni bhavanti

3.8.3.[33]

atha juhvā pṛṣadājyasyopaghnannāha | vanaspataye 'nubrūhītyāśrāvyāha vanaspataye

preṣyeti vaṣaṭkṛte juhoti tadyadvanaspataye juhotyetamevaitadvajraṃ yūpam

bhāginaṃ karoti somo vai vanaspatiḥ paśumevaitatsomaṃ karoti tadyadantareṇobhe

āhutī juhoti tayobhayaṃ vyāpnoti tasmādantareṇobhe āhutī juhoti

3.8.3.[34]

atha yānyupabhṛtyavadānāni bhavanti | tāni samānayamāna āhāgnaye sviṣṭakṛte

'nubrūhītyāśrāvyāhāgnaye sviṣṭakṛte preṣyeti vaṣaṭkṛte juhoti

3.8.3.[35]

atha yadvasāhomasya pariśiṣyate | tena diśo vyāghārayati diśaḥ pradiśa ādiśo vidiśa

uddiśo digbhyaḥ svāheti raso vai vasāhomaḥ sarvāsvevaitaddikṣu rasaṃ dadhāti

tasmādayaṃ diśi-diśi raso 'bhigamyate

3.8.3.[36]

atha paśuṃ sammṛśati | etarhi sammarśanasya kālo 'tha yatpurā samṛśati ya ima

upatiṣṭhante te vimathiṣyanta iti śaṅkamāno yadyu vimāthānna śaṅketātraiva

sammṛśet

3.8.3.[37]

aindraḥ prāṇaḥ | aṅge-aṅge nidīdhyadaindra udāno aṅge-aṅge nidhīta iti yadaṅgaśo

vikṛtto bhavati tatprāṇodānābhyāṃ saṃdadhāti deva tvaṣṭarbhūri te saṃsametu

salakṣmā yadviṣurūpam bhavātīti kṛtsnavṛtamevaitatkaroti devatrā yantamavase

sakhāyo 'nu tvā mātāpitaro madantviti tadyatrainamahauṣīttadenaṃ kṛtsnaṃ

kṛtvānusamasyati so 'sya kṛtsno 'muṣmiṃloka ātmā bhavati

3.8.4.

3.8.4.[1]

trīṇi ha vai paśorekādaśāni | ekādaśa prayājā ekādaśānuyājā ekādaśopayajo daśa

pāṇyā aṅgulayo daśa pādyā daśa prāṇāḥ prāṇa udāno vyāna ityetāvānvai puruṣo yaḥ

parārdhyaḥ paśūnāṃ yaṃ sarve 'nu paśavaḥ

3.8.4.[2]

tadāhuḥ | kiṃ tadyajñe kriyate yena prāṇaḥ sarvebhyo 'ṅgebhyaḥ śiva iti

3.8.4.[3]

yadeva gudaṃ tredhā karoti | prāṇo vai gudaḥ so 'yam prāṅātatastamayam prāṇo

'nusaṃcarati

3.8.4.[4]

sa yadeva gudaṃ tredhā karoti | tṛtīyamupayaḍbhyastṛtīyaṃ juhvāṃ tṛtīyamupabhṛti

tena prāṇaḥ sarvebhyo 'ṅgebhyaḥ śivaḥ

3.8.4.[5]

sa ha tveva paśumālabheta | ya enam medhamupanayedyadi kṛśaḥ syādyadudaryasya

medasaḥ pariśiṣyata tadgude nyṛṣetprāṇo vai gudaḥ so 'yam prāṅātatastamayam

prāṇo 'nusaṃcarati prāṇo vai paśuryāvaddhyeva prāṇena prāṇiti tāvatpaśuratha

yadāsmātprāṇo 'pakrāmati dārveva tarhi bhūto 'narthyaḥ śete

3.8.4.[6]

gudo vai paśuh | medo vai medhastadenam medhamupanayati yadyu aṃsalo bhavati

svayamupeta eva tarhi medham bhavati

3.8.4.[7]

atha pṛṣadājyaṃ gṛhṇāti | dvayaṃ vā idaṃ sarpiścaiva dadhi ca dvandvaṃ vai

mithunam prajananam mithunamevaitatprajananaṃ kriyate

3.8.4.[8]

tenānuyājeṣu carati | paśavo vā anuyājāḥ payaḥ pṛṣadājyaṃ tatpaśuṣvevaitatpayo

dadhāti tadidam paśuṣu payo hitam prāṇo hi pṛṣadājyamannaṃ hi

pṛṣadājyamannaṃ hi prāṇaḥ

3.8.4.[9]

tena purastādanuyājeṣu carati | sa yo 'yam purastātprāṇastamevaitaddadhāti tena

paścādupayajati sa yo 'yam paścātprāṇastamevaitaddadhāti tāvimā ubhayataḥ prāṇau

hitau yaścāyamupariṣṭādyaścādhastāt

3.8.4.[10]

tadvā etadeko dvābhyāṃ vaṣaṭkaroti | adhvaryave ca yaścaiṣa upayajatyatha

yadyajantamupayajati tasmādupayajo nāmātha yadupayajati praivaitajjanayati

paścāddhyupayajati paścāddhi yoṣāyai prajāḥ prajāyante

3.8.4.[11]

sa upayajati | samudraṃ gaca svāhetyāpo vai samudra āpo reto reta evaitatsiñcati

3.8.4.[12]

antarikṣaṃ gaca svāheti | antarikṣaṃ vā anu prajāḥ prajāyante 'ntarikṣamevaitadanu

prajanayati

3.8.4.[13]

devaṃ savitāraṃ gaca svāheti savitā vai devānām prasavitā savitṛprasūta

evaitatprajanayati

3.8.4.[14]

mitrāvaruṇau gaca svāheti | prāṇodānau vai mitrāvaruṇau prāṇodānāvevaitatprajāsu

dadhāti

3.8.4.[15]

ahorātre gaca svāheti | ahorātre vā anu prajāḥ prajāyante 'horātre evaitadanu

prajanayati

3.8.4.[16]

candāṃsi gaca svāheti | sapta vai candāṃsi sapta grāmyāḥ paśavaḥ

saptāraṇyāstānevaitadubhayānprajanayati

3.8.4.[17]

dyāvāpṛthivī gaca svāheti | prajāpatirvai prajāḥ sṛṣṭvā tā dyāvāpṛthivībhyām

paryagṛhṇāttā imā dyāvāpṛthivībhyām parigṛhītāstatho evaiṣa etatprajāḥ sṛṣṭvā tā

dyāvāpṛthivībhyām parigṛhṇāti

3.8.4.[18]

athātyupayajati | sa yannātyupayajedyāvatyo haivāgre prajāḥ sṛṣṭāstāvatyo haiva

syurna prajāyerannatha yadatyupayajati praivaitajjanayati tasmādimāḥ prajāḥ

punarabhyāvartam prajāyante

3.8.5.

3.8.5.[1]

so 'tyupayajati | yajñaṃ gaca svāhetyāpo vai yajña āpo reto reta evaitatsiñcati

3.8.5.[2]

somaṃ gaca svāheti | reto vai somo reta evaitatsiñcati

3.8.5.[3]

divyaṃ nabho gaca svāheti | āpo vai divyaṃ nabha āpo reto reta evaitatsiñcati

3.8.5.[4]

agniṃ vaiśvānaraṃ gaca svāheti | iyaṃ vai pṛthivyagnirvaiśvānaraḥ seyam

pratiṣṭhemāmevaitatpratiṣṭhāmabhiprajanayati

3.8.5.[5]

atha mukhaṃ vimṛṣṭe | mano me hārdi yaceti tatho hopayaṣṭātmānaṃ

nānupravṛṇakti

3.8.5.[6]

atha jāghanyā patnīḥ saṃyājayanti | jaghanārdho vai jāghanī jaghanārdhādvai

yoṣāyai prajāḥ prajāyante tatpraivaitajjanayati yajjāghanyā patnīḥ saṃyājayanti

3.8.5.[7]

antarato devānām patnībhyo 'vadyati | antarato vai yoṣāyai prajāḥ prajāyanta

upariṣṭādagnaye gṛhapataya upariṣṭādvai vṛṣā yoṣām adhidravati

3.8.5.[8]

atha hṛdayaśūlenāvabhṛthaṃ yanti | paśorha vā ālabhyamānasya hṛdayaṃ

śukṣamabhyavaiti hṛdayāddhṛdayaśūlamatha yacṛtasya paritṛndanti tadalaṃjuṣaṃ

tasmādu paritṛdyaiva śūlākuryāttattriḥpracyute paśau hṛdayam pravṛhyottamam

pratyavadadhāti

3.8.5.[9]

atha hṛdayaśūlam prayacati | tanna pṛthivyām parāsyennāpsu sa yatpṛthivyām

parāsyedoṣadhīśca vanaspatīṃścaiṣā śukpraviśedyadapsu parāsyedapa eṣā

śukpraviśettasmānna pṛthivyāṃ nāpsu

3.8.5.[10]

apa evābhyavetya | yatra śuṣkasya cārdrasya ca saṃdhiḥ syāttadupagūhedyadyu

abhyavāyanāya glāyedagreṇa yūpamudapātraṃ ninīya yatra śuṣkasya cārdrasya ca

saṃdhirbhavati tadupagūhati nāpo nauṣadhīrhiṃsīriti tathā nāpo nauṣadhīrhinasti

dhāmnodhāmno rājaṃstato varuṇa no muñca yadāhuraghnyā iti varuṇeti śapāmahe

tato varuṇa no muñceti tadenaṃ sarvasmādvaruṇapāśātsarvasmādvaruṇyātpramuñcati

3.8.5.[11]

athābhimantrayate | sumitriyā na āpa oṣadhayaḥ santu durmitriyāstasmai santu yo

'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣma iti yatra vā etena pracarantyāpaśca ha vā

asmāttāvadoṣadhayaścāpakramyeva tiṣṭhanti tadu tābhirmitradheyaṃ kurute tatho

hainaṃ tāḥ punaḥ praviśantyeṣo tatra prāyaścittiḥ kriyate sa vai nāgnīṣomīyasya

paśoḥ karoti nāgneyasya vaśāyā evānūbandhyāyai tāṃ hi sarvo 'nu yajñaḥ saṃtiṣṭhata

etadu hāsyāgnīṣomīyasya ca paśorāgneyasya ca hṛdayaśūlena caritam bhavati

yadvaśāyāścaranti

3.9.1.

3.9.1.[1]

prajāpatirvai prajāḥ sasṛjāno riricāna ivāmanyata | tasmātparācyaḥ prajā āsurnāsya

prajāḥ śriye 'nnādyāya tasthire

3.9.1.[2]

sa aikṣatārikṣyaham | asmā u kāmāyāsṛkṣi na me sa kāmaḥ samārdhi parācyo

matprajā abhūvanna me prajāḥ śriye 'nnādyāyāsthiṣateti

3.9.1.[3]

sa aikṣata prajāpatiḥ | kathaṃ nu punarātmānamāpyāyayeyopa mā prajāḥ

samāvarteraṃstiṣṭheranme prajāḥ śriye 'nnādyāyeti

3.9.1.[4]

so 'rcañcrāmyaṃścacāra prajākāmaḥ | sa etāmekādaśinīmapaśyatsa ekādaśinyeṣṭvā

prajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayatopainam prajāḥ samāvartantātiṣṭhantāsya prajāḥ

śriye 'nnādyāya sa vasīyāneveṣṭvābhavat

3.9.1.[5]

tasmai kamekādaśinyā yajeta | evaṃ haiva prajayā paśubhirāpyāyata upainam prajāḥ

samāvartante tiṣṭhante 'sya prajāḥ śriye 'nnādyāya sa vasīyāneveṣṭvā bhavatyetasmai

kamekādaśinyā yajate

3.9.1.[6]

sa āgneyam prathamam paśumālabhate | agnirvai devatānām mukham prajanayitā sa

prajāpatiḥ sa u eva yajamānastasmādāgneyo bhavati

3.9.1.[7]

atha sārasvatam | vāgvai sarasvatī vācaiva tatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayata

vāgenamupasamāvartata vācamanukāmātmano 'kuruta vāco evaiṣa etadāpyāyate

vāgenamupasamāvartate vācamanukāmātmanaḥ kurute

3.9.1.[8]

atha saumyam | annaṃ vai somo 'nnenaiva tatprajāpatiḥ

punarātmānamāpyāyayatānnamenamupasamāvartatānnamanukamātmano

'kurutānneno evaiṣa etadāpyāyate 'nnamenamupasamāvartate 'nnamanukamātmanaḥ

kurute

3.9.1.[9]

tadyatsārasvatamanu bhavati | vāgvai sarasvatyannaṃ somastasmādyo vācā

prasāmyannādo haiva bhavati

3.9.1.[10]

atha pauṣṇam | paśavo vai pūṣā paśubhireva tatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayata

paśava enamupasamāvartanta paśūnanukānātmano 'kuruta paśubhirvevaiṣa

etadāpyāyate paśava enamupasamāvartante paśūnanukānātmanaḥ kurute

3.9.1.[11]

atha bārhaspatyam | brahma vai bṛhaspatirbrahmaṇaivaitatprajāpatiḥ

punarātmānamāpyāyayata brahmainamupasamāvartata brahmānukamātmano 'kuruta

brahmaṇo evaiṣa etadāpyāyate brahmainamupasamāvartate brahmānukamātmanaḥ

kurute

3.9.1.[12]

tadyatpauṣṇamanu bhavati | paśavo vai pūṣā brahma bṛhaspatistasmādbrāhmaṇaḥ

paśūnabhidhṛṣṇutamaḥ purāhitā hyasya bhavanti mukha āhitāstasmādu tatsarvaṃ

dattvājinavāsī carati

3.9.1.[13]

atha vaiśvadevaṃ | sarvaṃ vai viśve devāḥ sarveṇaiva tatprajāpatiḥ

punarātmānamāpyāyayata sarvamenamupasamāvartata sarvamanukamātmano 'kuruta

sarveṇo evaiṣa etadāpyāyate sarvamenamupasamāvartate sarvamanukamātmanaḥ

kurute

3.9.1.[14]

tadyadbārhaspatyamanu bhavati | brahma vai bṛhaspatiḥ sarvamidaṃ viśve devā

asyaivaitatsarvasya brahma mukhaṃ karoti tasmādasya sarvasya brāhmaṇo mukham

3.9.1.[15]

athaindram | indriyaṃ vai vīryamindram indriyeṇaiva tadvīryeṇa prajāpatiḥ

punarātmānamāpyāyayatendriyamenaṃ vīryamupasamāvartatendriyaṃ

vīryamanukamātmano 'kurutendriyeṇo evaiṣa etadvīryeṇāpyāyata indriyamenaṃ

vīryamupasamāvartata indriyaṃ vīryamanukamātmanaḥ kurute

3.9.1.[16]

tadyadvaiśvadevamanu bhavati | kṣatraṃ vā indro viśo viśve devā annādyamevāsmā

etatpurastātkaroti

3.9.1.[17]

atha mārutam | viśo vai maruto bhūmo vai viḍbhūmnaiva tatprajāpatiḥ

punarātmānamāpyāyayata bhūmainamupasamāvartata bhūmānamanukamātmano

'kuruta bhūmno evaiṣa etadāpyāyate bhūmainamupasamāvartate

bhūmānamanukamātmanaḥ kurute

3.9.1.[18]

tadyadaindramanu bhavati | kṣatraṃ vā indro viśo viśve devā viśo vai maruto

viśaivaitatkṣatram paribṛṃhati tadidaṃ kṣatramubhayato viśā paribṛḍham

3.9.1.[19]

athaindrāgnam | tejo vā agnirindriyaṃ vīryamindra ubhābhyāmeva tadvīryābhyām

prajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayatobhe enaṃ vīrye upasamāvartetāmubhe vīrye

anuke ātmano kurutobhābhyāmvevaiṣa etadvīryābhyāmāpyāyata ubhe enaṃ vīrye

upasamāvartete ubhe vīrye anuke ātmanaḥ kurute

3.9.1.[20]

atha sāvitram | savitā vai devānām prasavitā tatho hāsmā ete savitṛprasūtā eva sarve

kāmāḥ samṛdhyante

3.9.1.[21]

atha vāruṇamantata ālabhate | tadenaṃ

sarvasmādvaruṇapāśātsarvasmādvaruṇyātpramuñcati

3.9.1.[22]

tasmādyadi yūpaikādaśinī syāt | āgneyamevāgniṣṭhe

niyuñjyādathetarānvyupanayeyuryathāpūrvam

3.9.1.[23]

yadyu paśvekādaśinī syāt | āgneyameva yūpa ālabherannathetarānyathāpūrvam

3.9.1.[24]

tānyatrodīco nayanti | āgneyameva prathamaṃ nayantyathetarānyathāpūrvam

3.9.1.[25]

tānyatra nividhyanti | āgneyameva prathamaṃ dakṣiṇārdhyaṃ

nividhyantyathetarānudīco 'tinīya yathāpūrvam

3.9.1.[26]

teṣāṃ yatra vapābhiḥ pracaranti | āgneyasyaiva prathamasya vapayā

pracarantyathetareṣāṃ yathāpūrvam

3.9.1.[27]

tairyatra pracaranti | āgneyenaiva prathamena pracarantyathetarairyathāpūrvam

3.9.2.

3.9.2.[1]

yatra vai yajñasya śiro 'cidyata | tasya raso drutvāpaḥ praviveṣa tenaivaitadrasenāpaḥ

syandante tamevaitadrasaṃ syandamānam manyante

3.9.2.[2]

sa yadvasatīvarīracaiti | tamevaitadrasamāhṛtya yajñe dadhāti rasavantaṃ yajñaṃ

karoti tasmādvasatīvarīracaiti

3.9.2.[3]

tā vai sarveṣu savaneṣu vibhajati | sarveṣvevaitatsavaneṣu rasaṃ dadhāti sarvāṇi

savanāni rasavanti karoti tasmātsarveṣu vibhajati

3.9.2.[4]

tā vai syandamānānāṃ gṛhṇīyāt | aiddhi sa yajñasya rasastasmātsyandamānānāṃ

gṛhṇīyāt

3.9.2.[5]

gopīthāya vā etā gṛhyante | sarvaṃ vā idamanyadilayati yadidaṃ kiṃ cāpi yo 'yam

pavate 'thaitā eva nelayanti tasmātsyandamānānāṃ gṛhṇīyāt

3.9.2.[6]

divā gṛhṇīyāt | paśyanyajñasya rasaṃ gṛhṇānīti tasmāddivā gṛhṇīyādetasmai vai

gṛhṇāti ya eṣa tapati viśvebhyo hyenā devebhyo gṛhṇāti raśmayo hyasya viśve

devāstasmāddivā gṛhṇīyāddiveva vā eṣa tasmādveva divā gṛhṇīyāt

3.9.2.[7]

etaddha vai viśve devāḥ | yajamānasya gṛhānāgacanti sa yaḥ

purādityasyāstamayādvasatīvarīrgṛhṇāti yathā

śreyasyāgamiṣyatyāvasathenopakLptenopāsītaivaṃ tatta etaddhaviḥ praviśanti ta

etāsu vasatīvarīṣūpavasanti sa upavasathaḥ

3.9.2.[8]

sa yasyāgṛhītā abhyastamiyāt | tatra prāyaścittiḥ kriyate yadi purejānaḥ

syānnināhyādgṛhṇīyāddivā hi tasya tāḥ purā gṛhītā bhavanti yadyu anījānaḥ syādya

enamījāna upāvasito vā paryavasito vā syāttasya nināhyādgṛhṇīyāddivā hi tasya tāḥ

purā gṛhītā bhavanti

3.9.2.[9]

yadyu etadubhayaṃ na vindet | ulkuṣīmevādāyopapareyāttāmuparyupari

dhārayangṛhṇīyāddhiraṇyaṃ voparyupari dhārayangṛhṇīyāttadetasya rūpaṃ kriyate ya

eṣa tapati

3.9.2.[10]

athāto gṛhṇātyeva | haviṣmatīrimā āpa iti yajñasya hyāsu rasaḥ prāviśattasmādāha

haviṣmatīrimā āpa iti haviṣmān āvivāsatīti haviṣmānhyenā yajamāna āvivāsati

tasmādāha haviṣmān āvivāsatīti

3.9.2.[11]

haviṣmāndevo adhvara iti | adhvaro vai yajñastadyasmai yajñāya gṛhṇāti taṃ

haviṣmantaṃ karoti tasmādāha haviṣmāndevo adhvara iti

3.9.2.[12]

haviṣmān astu sūrya iti | etasmai vai gṛhṇāti ya eṣa tapati viśvebhyo hyenā devebhyo

gṛhṇāti raśmayo hyasya viśve devāstasmādāha haviṣmān astu sūrya iti

3.9.2.[13]

tā āhṛtya jaghanena gārhapatyaṃ sādayati | agnervo 'pannagṛhasya sadasi

sādayāmītyagnervo 'nārtagṛhasya sadasi sādayāmītyevaitadāhātha yadāgnīṣomīyaḥ

paśuḥ saṃtiṣṭhate 'tha pariharati vyutkrāmatetyāhāgreṇa havirdhāne yajamāna āste tā

ādatte

3.9.2.[14]

sa dakṣiṇena niṣkrāmati | tā dakṣiṇāyāṃ śroṇau sādayatīndrāgnyorbhāgadheyī stheti

viśvebhyo hyenā devebhyo gṛhṇātīndrāgnī hi viśve devāstāḥ punarāhṛtyāgreṇa patnīṃ

sādayati sa jaghanena patnīm paryetya tā ādatte

3.9.2.[15]

sa uttareṇa niṣkrāmati | tā uttarāyāṃ śroṇau sādayati mitrāvaruṇayorbhāgadheyī

stheti naivaṃ sādayedatiriktametannaivaṃ sampatsampadyata indrāgnyorbhāgadheyī

sthetyeva brūyāttadevānatiriktaṃ tathā sampatsampadyate

3.9.2.[16]

guptyai vā etāḥ parihriyante | agniḥ purastādathaitāḥ samantam palyaṅgyante nāṣṭrā

rakṣāṃsyapaghnatyastā āgnīdhre sādayati viśveṣāṃ devānām bhāgadheyī stheti

tadāsu viśvāndevāntsaṃveśayatyete vai vasatāṃ varaṃ tasmādvasatīvaryo nāma vasatāṃ

ha vai varam bhavati ya evametadveda

3.9.2.[17]

tāni vā etāni sapta yajūṃṣi bhavanti | caturbhirgṛhṇātyekena jaghanena gārhapatyaṃ

sādayatyekena pariharatyekenāgnīdhre tāni sapta yatra vai vācaḥ prajātāni candāṃsi

saptapadā vai teṣām parārdhyā śakvaryetāmabhisampadaṃ tasmātsapta yajūṃṣi

bhavanti

3.9.3.

3.9.3.[1]

tāntsamprabodhayanti | te 'pa upaspṛśyāgnīdhramupasamāyanti ta ājyāni gṛhṇate

gṛhītvājyānyāyantyāsādyājyāni

3.9.3.[2]

atha rājānamupāvaharati | iyaṃ vai pratiṣṭhā janūrāsām

prajānāmimāmevaitatpratiṣṭhāmabhyupāvaharati tamasyai tanute tamasyai janayati

3.9.3.[3]

antareṇeṣa upāvaharati | yajño vā anastannveva yajñānna bahirdhā karoti grāvasu

sammukheṣvadhinidadhāti kṣatraṃ vai somo viśo grāvāṇaḥ

kṣatramevaitadviśyadhyūhati tadyatsammukhā bhavanti viśamevaitatsammukhāṃ

kṣatriyamabhyavivādinīṃ karoti tasmātsammukhā bhavanti

3.9.3.[4]

sa upāvaharati | hṛde tvā manase tveti yajamānasyaitatkāmāyāha hṛdayena hi manasā

yajamānastaṃ kāmaṃ kāmayate yatkāmyā yajate tasmādāha hṛde tvā manase tveti

3.9.3.[5]

dive tvā sūryāya tveti | devalokāya tvetyevaitadāha yadāha dive tveti sūryāya tveti

devebhyastvetyevaitadāhordhvamimamadhvaraṃ divi deveṣu hotrā yacetyadhvaro vai

yajña ūrdvamimaṃ yajñaṃ dive deveṣu dhehītyevaitadāha

3.9.3.[6]

soma rājanviśvāstvam prajā upāvaroheti | tadenamāsām prajānāmādhipatyāya

rājyāyopāvaharati

3.9.3.[7]

athānusṛjyopatiṣṭhate | viśvāstvām prajā upāvarohantvityayathāyathamiva vā

etatkaroti yadāha viśvāstvam prajā upāvaroheti kṣatraṃ vai somastatpāpavasyasaṃ

karoti taddhedamanu pāpavasyasaṃ kriyate 'thātra yathāyathaṃ karoti yathāpūrvaṃ

yadāha viśvāstvām prajā upāvarohantviti tadenamābhiḥ prajābhiḥ pratyavarohayati

tasmādu kṣatriyamāyantamimāḥ prajā viśaḥ pratyavarohanti tamadhastādupāsata

upasanno hotā prātaranuvākamanuvakṣyanbhavati

3.9.3.[8]

atha samidhamabhyādadhadāha | devebhyaḥ prātaryāvabhyo 'nubrūhīti candāṃsi vai

devāḥ prātaryāvāṇaścandāṃsyanuyājā devebhyaḥ preṣya devānyajeti vā

anuyājaiścaranti

3.9.3.[9]

tadu haika āhuḥ | devebhyo 'nubrūhīti tadu tathā na brūyāccandāṃsi vai devāḥ

prātaryāvāṇaścandāṃsyanuyājā devebhyaḥ preṣya devānyajeti vā anuyājaiścaranti

tasmādu brūyāddevebhyaḥ prātaryāvabhyo 'nubrūhītyeva

3.9.3.[10]

atha yatsamidhamabhyādadhāti | candāṃsyevaitatsaminddhe 'tha yaddhotā

prātaranuvākamanvāha candāṃsyevaitatpunarāpyāyayatyayātayāmāni karoti

yātayāmāni vai devaiścandāṃsi candobhirhi devāḥ svargaṃ lokaṃ samāśnuvata na vā

atra stuvate na śaṃsanti taccandāṃsyevaitatpunarāpyāyayatyayātayāmāni karoti

tairayātayāmairyajñaṃ tanvate tasmāddhotā prātaranuvākamanvāha

3.9.3.[11]

tadāhuḥ | kaḥ prātaranuvākasya pratigara iti jāgraddhaivādhvaryurupāsīta sa

yannimiṣati sa haivāsya pratigarastadu tathā na kuryādyadi nidrāyādapi kāmaṃ

svapyātsa yatra hotā prātaranuvākam paridadhāti tatpracaraṇīti srugbhavati tasyāṃ

caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā juhoti

3.9.3.[12]

yatra vai yajñasya śiro 'cidyata | tasya raso drutvāpaḥ praviveśa tamadaḥ

pūrvedyurvasatīvarībhirāharatyatha yo 'tra yajñasya rasaḥ pariśiṣṭastamevaitadacaiti

3.9.3.[13]

yaddhaivaitāmāhutiṃ juhoti | etamevaitadyajñasya rasamabhiprastṛṇīte tamārunddhe

yābhya u caivaitāṃ devatābhya āhutiṃ juhoti tā evaitatprīṇāti tā asmai tṛptāḥ prītā

etaṃ yajñasya rasaṃ saṃnamanti

3.9.3.[14]

sa juhoti | śṛṇotvagniḥ samidhā havam ma iti śṛṇotu ma idamagniranu me

jānātvityevaitadāha śṛṇvantvāpo dhiṣaṇāśca devīriti śṛṇvantu ma idamāpo 'nu me

jānantvityevaitadāha śrotā grāvāṇo viduṣo na yajñamiti śṛṇvantu ma idaṃ grāvāṇo 'nu

me jānantvityevaitadāha viduṣo na yajñamiti vidvāṃso hi grāvāṇaḥ śṛṇotu devaḥ

savitā havam me svāheti śṛṇotu ma idaṃ devaḥ savitānu me jānātvityevaitadāha savitā

vai devānām prasavitā tatsavitṛprasūta evaitadyajñasya rasamacaiti

3.9.3.[15]

athāparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | udaṅ prayannāhāpa iṣya hotarityapa ica

hotarityevaitadāha tadyadato hotānvāhaitamevaitadyajñasya rasamabhiprastṛṇīte

tamārunddha etānu caivaitadanutiṣṭhate nedenānantarā nāṣṭrā rakṣāṃsi hinasanniti

3.9.3.[16]

atha sampreṣyati | maitrāvaruṇasya camasādhvaryavehi neṣṭaḥ

patnīrudānayaikadhanina etāgnīccātvāle vasatīvarībhiḥ pratyupatiṣṭhāsai

hotṛcamasena ceti sampraiṣa evaiṣaḥ

3.9.3.[17]

ta udañco niṣkrāmanti | jaghanena cātvālamagreṇāgnīdhraṃ sa yasyāṃ tato diśyāpo

bhavanti tadyanti te vai saha patnībhiryanti tadyatsaha patnībhiryanti

3.9.3.[18]

yatra vai yajñasya śiro 'cidyata | tasya raso drutvāpaḥ praviveśa tamete gandharvāḥ

somarakṣā jugupuḥ

3.9.3.[19]

te ha devā ūcuḥ | iyamu nveveha nāṣṭrā yadime gandharvāḥ kathaṃ nvimamabhaye

'nāṣṭre yajñasya rasamāharemeti

3.9.3.[20]

te hocuḥ | yoṣitkāmā vai gandharvāḥ saha patnībhirayāma te patnīṣveva gandharvā

gardhiṣyantyathaitamabhaye 'nāṣṭre yajñasya rasamāhariṣyāma iti

3.9.3.[21]

te saha patnībhirīyuḥ | te patnīṣveva gandharvā jagṛdhurathaitamabhaye nāṣṭre

yajñasya rasamājahruḥ

3.9.3.[22]

tatho evaiṣa etat | mahaiva patnībhireti te patnīṣveva gandharvā

gṛdhyantyathaitamabhaye 'nāṣṭre yajñasya rasamāharati

3.9.3.[23]

so 'po 'bhijuhoti | etāṃ ha vā āhutiṃ hṛtāmeṣa yajñasya rasa upasameti tām

pratyuttiṣṭhati tamevaitadāviṣkṛtya gṛhṇāti

3.9.3.[24]

yadvevaitāmāhutiṃ juhoti | etamevaitadyajñasya rasamabhiprastṛṇīte tamārunddhe

tamapo yācati yābhya u caivaitāṃ devatābhya āhutiṃ juhoti tā evaitatprīṇāti tā asmai

tṛptāḥ prītā etaṃ yajñasya rasaṃ saṃnamanti

3.9.3.[25]

sa juhoti | devīrāpo apāṃnapāditi devyo hyāpastasmādāha devīrāpo apāṃnapāditi yo

va ūrmirhaviṣya iti yo va ūrmiryajñiya ityevaitadāhendriyāvānmadintama iti

vīryavānityevaitadāha yadāhendriyāvāniti madintama iti svādiṣṭha ityevaitadāha taṃ

devebhyo devatrā dattetyetadenā ayāciṣṭa yadāha taṃ devebhyo devatrā datteti

śukrapebhya iti satyaṃ vai śukraṃ satyapebhya ityevaitadāha yeṣām bhāga stha

svāheti teṣāmu hyeṣa bhāgaḥ

3.9.3.[26]

atha maitrāvaruṇacamasenaitāmāhutimapaplāvayati | kārṣirasīti yathā vā aṅgāro

'gninā psātaḥ syādevameṣāhutiretayā devatayā psātā bhavati rājānaṃ vā

etābhiradbhirupasrakṣyanbhavati yā etā maitrāvaruṇacamase vajro vā ājyaṃ retaḥ

somo nedvajreṇājyena retaḥ somaṃ hinasānīti tasmādvā apaplāvayati

3.9.3.[27]

atha gṛhṇāti | samudrasya tvākṣityā unnayāmītyāpo vai samudro 'psvevaitadakṣitiṃ

dadhāti tasmādāpa etāvati bhoge bhujyamāne na kṣīyante

tadanvekadhanānunnayanti tadanu pānnejanān

3.9.3.[28]

tadyanmaitrāvaruṇacamasena gṛhṇāti | yatra vai devebhyo yajño

'pākrāmattametaddevāḥ praiṣaireva praiṣamaicanpurorugbhiḥ

prārocayannividbhirnyavedayaṃstasmānmaitrāvaruṇacamasena gṛhṇāti

3.9.3.[29]

ta āyanti | pratyupatiṣṭhate 'gnīccātvāle vasatīvarībhiśca hotṛcamasena ca sa

uparyupari cātvālaṃ saṃsparśayati vasatīvarīśca maitrāvaruṇacamasaṃ ca samāpo

adbhiragmata samoṣadhībhiroṣadhīriti yaścāsau pūrvedyurāhṛto yajñasya raso

yaścādyāhṛtastamevaitadubhayaṃ saṃsṛjati

3.9.3.[30]

taddhaike | eva maitrāvaruṇacamase vasatīvarīrnayantyā

maitrāvaruṇacamasādvasatīvarīṣu yaścāsau pūrvedyurāhṛto yajñasya raso

yaścādyāhṛtastamevaitadubhayaṃ saṃsṛjāma iti vadantastadu tathā na kuryādyadvā

ādhavanīye samavanayati tadevaiṣa ubhayo yajñasya rasaḥ saṃsṛjyate 'tha hotṛcamase

vasatīvarīrgṛhṇāti nigrābhyābhyastadyaduparyupari cātvālaṃ saṃsparśayatyato vai

devā divamupodakrāmaṃstadyajamānamevaitatsvargyam

panthānamanusaṃkhyāpayati

3.9.3.[31]

ta āyanti | taṃ hotā pṛcatyadhvaryo 'verapā ityavido 'pā ityevaitadāha tam

pratyāhoteva naṃnamurityavidamatho me 'naṃsatetyevaitadāha

3.9.3.[32]

sa yadyagniṣṭomaḥ syāt | yadi pracaraṇyāṃ saṃsravaḥ pariśiṣṭo 'laṃ homāya syāttaṃ

juhuyādyadyu nālaṃ homāya syādaparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā juhoti yamagne

pṛtsu martyamavā vājeṣu yaṃ junāḥ sa yantā śaśvatīriṣaḥ svāhetyāgneyyā

juhotyagnirvā agniṣṭomastadagnāvagniṣṭomam pratiṣṭhāpayati martavatyā

puruṣasammito vā agniṣṭoma evaṃ juhuyādyadyagniṣṭomaḥ syāt

3.9.3.[33]

yadyukthyaḥ syāt | madhyamam paridhimupaspṛśettrayaḥ

paridhayastrīṇyukthānyetairu hi tarhi yajñaḥ pratitiṣṭhati yadyu atirātro vā ṣoḍaśī

vā syānnaiva juhuyānna madhyamam paridhim upaspṛśetsamudyaiva tūṣṇīmetya

prapadyeta tadyathāyathaṃ yajñakratūnvyāvartayati

3.9.3.[34]

ayuṅgā-ayuṅgā ekadhanā bhavanti | trayo vā pañca vā pañca vā sapta vā nava vā nava

vaikādaśa vaikādaśa vā trayodaśa vā trayodaśa vā pañcadaśa vā dvandvamaha

mithunam prajananamathā tha eṣa eko 'tiricyate sa yajamānasya

śriyamabhyatiricyate sa vā eṣāṃ sadhanaṃ yo yajamānasya śriyamabhyatiricyate

tadyadeṣāṃ sadhanaṃ tasmādekadhanā nāma

3.9.4.

3.9.4.[1]

athādhiṣavaṇe paryupaviśanti | athāsyāṃ hiraṇyam badhnīte dvayaṃ vā idaṃ na

tṛtīyamasti satyaṃ caivānṛtaṃ ca satyameva devā anṛtam manuṣyā agniretasaṃ vai

hiraṇyaṃ satyenāṃśūnupaspṛśāni satyena somam parāhaṇānīti tasmādvā asyāṃ

hiraṇyam badhnīte

3.9.4.[2]

atha grāvāṇamādatte | te vā ete 'śmamayā grāvāṇo bhavanti devo vai somo divi hi

somo vṛtro vai soma āsīttasyaitacarīraṃ yadgirayo

yadaśmānastacarīreṇaivainametatsamardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmādaśmamayā

bhavanti ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tametena ghnanti tathāta udeti tathā

saṃjīvati tasmādaśmamayā grāvāṇo bhavanti

3.9.4.[3]

tamādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāmādade

rāvāsīti savitā vai devānām prasavitā tatsavitṛprasūta evainametadādatte

'śvinorbāhubhyāmityaśvināvadhvaryū tattayoreva bāhubhyāmādatte na svābhyām

pūṣṇo hastābhyāmiti pūṣā bhāgadughastattasyaiva hastābhyāmādatte na svābhyāṃ

vajro vā eṣa tasya na manuṣyo bhartā tametābhirdevatābhirādatte

3.9.4.[4]

ādade rāvāsīti | yadā vā enametenābhiṣuṇvantyathāhutirbhavati yadāhutiṃ juhotyatha

dakṣiṇā dadātyetaddhyeṣa dvayaṃ rāsata āhutīśca dakṣiṇāśca tasmādāha rāvāsīti

3.9.4.[5]

gabhīramimamadhvaraṃ kṛdhīti | adhvaro vai yajño mahāntamimaṃ yajñaṃ

kṛdhītyevaitadāhendrāya suṣūtamamitīndro vai yajñasya devatā tasmādāhendrāyeti

suṣūtamamiti susutamamityevaitadāhottamena pavinetyeṣa vā uttamaḥ

paviryatsomastasmādāhottamena pavinetyūrjasvantam madhumantam payasvantamiti

rasavantamityevaitadāha yadāhorjasvantam madhumantam payasvantamiti

3.9.4.[6]

atha vācaṃ yacati | devā ha vai yajñaṃ tanvānāste 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ

cakruste hocurupāṃśu yajāma vācaṃ yacāmeti ta upāṃśvayajanvācamayacan

3.9.4.[7]

atha nigrābhyā āharati | tāsvenaṃ vācayati nigrābhyā stha devaśrutastarpayata mā

mano me tarpayata vācam me tarpayata prāṇam me tarpayata cakṣurme tarpayata

śrotram me tarpayatātmānam me tarpayata prajām me tarpayata paśūnme tarpayata

gaṇānme tarpayata gaṇā me mā vitṛṣanniti raso vā āpastāsvevaitāmāśiṣamāśāste

sarvaṃ ca ma ātmānaṃ tarpayata prajām me tarpayata paśūnme tarpayata gaṇānme

tarpayata gaṇā me mā vitṛṣanniti sa ya eṣa upāṃśusavanaḥ sa vivasvānādityo

nidānena so 'syaiṣa vyānaḥ

3.9.4.[8]

tamabhimimīte | ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tametena ghnanti tathāta

udeti tathā saṃjīvati yadveva mimīte tasmānmātrā manuṣyeṣu mātro yo cāpyanyā

mātrā

3.9.4.[9]

sa mimīte | indrāya tvā vasumate rudravata itīndro vai yajñasya devatā

tasmādāhendrāya tveti vasumate rudravata iti tadindramevānu vasūṃśca

rudrāṃścābhajatīndrāya tvādityavata iti tadindramevānvādityānābhajatīndrāya

tvābhimātighna iti sapatno vā abhimātirindrāya tvā sapatnaghna ityevaitadāha so

'syoddhāro yathā śreṣṭhanyoddhāra evamasyaiṣa ṛte devebhyaḥ

3.9.4.[10]

śyenāya tvā somabhṛta iti | tadgāyatryai mimīte 'gnaye tvā rāyaspoṣada ityagnirvai

gāyatrī tadgāyatryai mimīte sa yadgāyatrī śyeno bhūtvā divaḥ somamāharattena mā

śyenaḥ somabhṛttenaivāsyā etadvīryeṇa dvitīyam mimīte

3.9.4.[11]

atha yatpañca kṛtvo mimīte | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ

saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtvām mimīte

3.9.4.[12]

tamabhimṛśati | yatte soma divi jyotiryatpṛthivyāṃ yadurāvantarikṣe tenāsmai

yajamānāyoru rāye kṛdhyadhi dātre voca iti yatra vā eṣo 'gre devānāṃ havirbabhūva

taddhekṣāṃ cakre maiva sarveṇevātmanā devānāṃ havirbhūvamiti sa

etāstisrastanūreṣu lokeṣu vinyadhatta

3.9.4.[13]

tadvai devā aspṛṇvata | te 'syaitenaivaitāstanūrāpnuvantsa kṛtsna eva devānāṃ

havirabhavattatho evāsyaiṣa etenaivaitāstanūrāpnoti sa kṛtsna eva devānāṃ

havirbhavati tasmādevamabhimṛśati

3.9.4.[14]

atha nigrābhyābhirupasṛjati | āpo ha vai vṛtraṃ jaghnustenaivaitadvīryeṇāpaḥ

syandante tasmādenāḥ syandamānā na kiṃ cana pratighārayati tā ha svameva vaśaṃ

ceruḥ kasmai nu vayaṃ tiṣṭhemahi yābhirasmābhirvṛtro hata iti sarvaṃ vā

idamindrāya tasthānamāsa yadidaṃ kiṃ cāpi yo 'yam pavate

3.9.4.[15]

sa indro 'bravīt | sarvaṃ vai ma idaṃ tasthānaṃ yadidaṃ kiṃ ca tiṣṭhadhvameva ma

iti tā hocuḥ kiṃ nastataḥ syāditi prathamabhakṣa eva vaḥ somasya rājña iti tatheti tā

asmā atiṣṭhanta tāstasthānā urasi nyagṛhṇīta tadyadenā urasi nyagṛhṇīta

tasmānnigrābhyā nāma tathaivaitā etadyajamāna urasi nigṛhṇīte sa āsāmeṣa

prathamabhakṣaḥ somasya rājño yannigrābhyābhirupasṛjati

3.9.4.[16]

sa upasṛjati | śvātrā stha vṛtratura iti śivā hyāpastasmādāha śvātrā stheti vṛtratura iti

vṛtraṃ hyetā aghnanrādhogūrtā amṛtasya patnīrityamṛtā hyāpastā devīrdevatremaṃ

yajñaṃ nayateti nātra tirohitamivāstyupahūtāḥ somasya pibateti tadupahūtā eva

prathamabhakṣaṃ somasya rājño bhakṣayanti

3.9.4.[17]

atha prahariṣyan | yaṃ dviṣyāttam manasā dhyāyedamuṣmā aham praharāmi na

tubhyamiti yo nvevemam mānuṣam brāhmaṇaṃ hanti taṃ nveva paricakṣate 'tha kiṃ

ya etaṃ devī hi somo ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tametena ghnanti tathāta

udeti tathā saṃjīvati tathānenasyam bhavati yadyu na dviṣyādapi tṛṇameva manasā

dhyāyettatho anenasyam bhavati

3.9.4.[18]

sa praharati | mā bhermā saṃvikthā iti mā tvam bhaiṣīrmā saṃvikthā amuṣmā aham

praharāmi na tubhyamityevaitadāhorjaṃ dhatsveti rasaṃ dhatsvetyevaitadāha dhiṣaṇe

vīḍvī satī vīḍayethāmūrjaṃ dadhāthāmitome evaitatphalake āhurityu haika āhuḥ kiṃ

nu tatra yo 'pyete phalake bhindyādime havai dyāvāpṛthivī

etasmādvajrādudyatātsaṃrejete tadābhyāmevainametaddyāvāpṛthivībhyāṃ śamayati

tatheme śānto na hinastyūrjaṃ dadhāthāmiti rasaṃ dadhāthāmityevaitadāha pāpmā

hato na soma iti tadasya sarvam pāpmānaṃ hanti

3.9.4.[19]

sa vai trirabhiṣuṇoti | triḥ sambharati caturnigrābhamupaiti taddaśa daśākṣarā vai

virāḍvairājaḥ somastasmāddaśa kṛtvaḥ sampādayati

3.9.4.[20]

atha yannigrābhamupaiti | yatra vā eṣo 'gre devānāṃ havirbabhūva taddhemā diśo

'bhidadhyāvābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā saṃspṛśeyeti tametaddevā

ābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā samasparśayanyannigrābhamupāyaṃstatho

evainameṣa etadābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā saṃsparśayati

yannigrābhamupaiti

3.9.4.[21]

sa upaiti | prāgapāgudagadharākṣarvatastvā diśa ādhāvantviti

tadenamābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā saṃsparśayatyamba niṣpara

samarīrvidāmiti yoṣā vā ambā yoṣā diśastasmādāhāmba niṣpareti samarīrvidāmiti

prajā vā arīḥ sam prajā jānatāmityevaitadāha tasmādyā api viṭūramiva prajā bhavanti

sameva tā jānate tasmādāha samarīrvidāmiti

3.9.4.[22]

atha yasmātsomo nāma | yatra vā eṣo 'gre devānāṃ havirbabhūva taddhekṣāṃ cakre

maiva sarveṇevātmanā devānāṃ havirbhūvamiti tasya yā juṣṭatamā tanūrāsa

tāmapanidadhe tadvai devā aspṛṇvata te hocurupaivaitām pravṛhasva sahaiva na etayā

haviredhīti tāṃ dūra ivopaprāvṛhata svā vai ma eṣeti tasmātsomo nāma

3.9.4.[23]

atha yasmādyajño nāma | ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tadyadenaṃ janayanti

sa tāyamāno jāyate sa yanjāyate tasmādyañjo yañjo havai nāmaitadyadyajña iti

3.9.4.[24]

tatraitāmapi vācamuvāda | tvamaṅga praśaṃsiṣo devaḥ śaviṣṭha martyaṃ na

tvadanyo maghavannasti marḍitendra bravīmi te vaca iti martyo

haivaitadbhavannuvāca tvameveto janayitāsi nānyastvaditi

3.9.4.[25]

atha nigrābhyābhyo grahānvigṛhṇate | āpo ha vai vṛtraṃ jaghnustenaivaitadvīryeṇāpaḥ

syandante syandamānānāṃ vai vasatīvarīrgṛhṇāti vasatīvarībhyo nigrābhyā

nigrābyābhyo grahānvigṛhṇate tenaivaitadvīryeṇa grahānvigṛhṇate hotṛcamasādyoṣā

vā ṛgghotā yoṣāyai vā imāḥ prajāḥ prajāyante tadenametasyai yoṣāyā ṛco hotuḥ

prajanayati tasmāddhotṛcamasāt