Śatapatha-Brāhmaṇa, Mādhyaṃdina, 2

2.1.1.

2.1.1.[1]

sa yadvā itaścetaśca sambharati | tatsambhārāṇāṃ sambhāratvaṃ yatra

yatrāgnernyaktaṃ tatastataḥ sambharati tadyaśaseva tvadevainametatsamardhayati

paśubhiriva tvanmithuneneva tvatsambharan

2.1.1.[2]

athollikhati | tadyadevāsyai pṛthivyā abhiṣṭhitaṃ vābhiṣṭhyūtaṃ vā tadevāsyā

etaduddhantyatha yajñiyāyāmeva pṛthivyāmādhatte tasmādvā ullikhati

2.1.1.[3]

athādbhirabhyukṣati | eṣa vā apāṃ sambhāro yadadbhirabhyukṣati tadyadapaḥ

sambharatyannaṃ vā āpo 'nnaṃ hi vā āpastasmādyademaṃ lokamāpa

āgacantyathehānnādyaṃ jāyate tadannādyenaivainametatsamardhayati

2.1.1.[4]

yoṣā vā āpaḥ | vṛṣāgnirmithunenaivainametatprajananena samardhayatyadbhirvā

idaṃ sarvamāptamadbhirevainametadāptvādhatte tasmādapaḥ sambharati

2.1.1.[5]

atha hiraṇyaṃ sambharati | agnirha vā apo 'bhidadhyau mithunyābhiḥ syāmiti tāḥ

sambabhūva tāsu retaḥ prāsiñcattaddhiraṇyamabhavattasmādetadagnisaṃkāśamagnerhi

retastasmādapsu vindantyapsu hi prāsiñcattasmādenena na dhāvayati na kiṃ cana

karotyatha yaśo devaretasaṃ hi tadyaśasaivainametatsamardhayati saretasameva

kṛtsnamagnimādhatte tasmāddhiraṇyaṃ sambharati

2.1.1.[6]

athoṣāntsambharati | asau ha vai dyaurasyai pṛṭhivyā etānpaśūnpradadau

tasmātpaśavyamūṣaramityāhuḥ paśavo hyevaite sākṣādeva

tatpaśubhirevainametatsamardhayati te 'muta āgatā asyām pṛthivyām

pratiṣṭhitāstamanayordyāvāpṛthivyo rasam manyante

tadanayorevainametaddyāvāpṛthivyo rasena samardhayati tasmādūṣāntsambharati

2.1.1.[7]

athākhukarīṣaṃ sambharati | ākhavo ha vā asyai pṛthivyai rasaṃ vidustasmātte 'dho

'dha imām pṛthivīṃ carantaḥ pīviṣṭhā asyai hi rasaṃ viduste yatra te 'syai pṛthivyai

rasaṃ vidustata utkiranti tadasyā evainametatpṛthivyai rasena samardhayati

tasmādākhukarīṣaṃ sambharati purīṣya iti vai tamāhuryaḥ śriyaṃ gacati samānaṃ

vai purīṣaṃ ca karīṣaṃ ca tadetasyaivāvaruddhai tasmādākhukarīṣaṃ sambharati

2.1.1.[8]

atha śarkarāḥ sambharati | devāśca vā asurāścobhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire sā heyam

pṛthivyalelāyadyathā puṣkaraparṇamevaṃ tāṃ ha sma vātaḥ saṃvahati sopaiva

devāñjagāmopāsurāntsā yatra devānupajagāma

2.1.1.[9]

taddhocuḥ | hantemāṃ pratiṣṭhāṃ dṛṃhāmahai tasyāṃ dhruvāyāmaśithilāyāmagnī

ādadhāmahai tato 'syai sapatnānnirbhakṣyāma iti

2.1.1.[10]

tadyathā śaṅkubhiścarma vihanyāt | evamimām pratiṣṭhām paryabṛṃhanta seyaṃ

dhruvāśithilā pratiṣṭhā tasyāṃ dhruvāyāmaśithilāyāmagnī ādadhata tato 'syai

sapatnānnirabhajan

2.1.1.[11]

tatho evaiṣa etat | imām pratiṣṭhāṃ śarkarābhiḥ paribṛṃhate tasyāṃ

dhruvāyāmaśithilāyāmagnī ādhatte tato 'syai sapatnānnirbhajati tasmācarkarāḥ

sambharati

2.1.1.[12]

tānvā etān | pañca sambhārāntsambharati pāṅkto yajñaḥ pāṅktaḥ paśuḥ pañcartavaḥ

saṃvatsarasya

2.1.1.[13]

tadāhuḥ | ṣaḍevartavaḥ saṃvatsarasyeti nyūnamu tarhi mithunam prajananaṃ kriyate

nyūnādvā imāḥ prajāḥ prajāyante tacvaḥśreyasamuttarāvattasmātpañca bhavanti yadyu

ṣaḍevartavaḥ saṃvatsarasyetyagnirevaiteṣāṃ ṣaṣṭhastatho evaitadanyūnam bhavati

2.1.1.[14]

tadāhuḥ | naivaikaṃ cana sambhāraṃ sambharedityasyāṃ vā ete sarve pṛthivyām

bhavanti sa yadevāsyāmādhatte tatsarvānsambhārānāpnoti tasmānnaivaikaṃ cana

sambhāraṃ sambharediti tadu sameva bharedyadahaivāsyāmādhatte

tatsarvāntsambhārānāpnoti yadu sambhāraiḥ sambhṛtairbhavati tadu bhavati tasmādu

sameva bharet

2.1.2.

2.1.2.[1]

kṛttikāsvagnī ādadhīta | etā vā agninakṣatraṃ yatkṛttikāstadvai saloma yo

'gninakṣatre 'gnī ādadhātai tasmātkṛttikāsvādadhīta

2.1.2.[2]

ekaṃ dve trīṇi | catvārīti vā anyāni nakṣatrāṇyathaitā eva bhūyiṣṭhā

yatkṛttikāstadbhūmānamevaitadupaiti tasmātkṛttikāsvādadhīta

2.1.2.[3]

etā ha vai prācyai diśo na cyavante | sarvāṇi ha vā anyāni nakṣatrāṇi prācyai

diśaścyavante tatprācyāmevāsyaitaddiśyāhitau bhavatastasmātkṛttikāsvādadhīta

2.1.2.[4]

atha yasmānna kṛttikāsvādadhīta | ṛkṣāṇāṃ ha vā etā agre patnya āsuḥ saptarṣīnu ha

sma vai purarkṣā ityācakṣate tā mithunena vyārdhyantāmī hyuttarāhi saptarṣaya

udyanti pura etā aśamiva vai tadyo mithunena vyṛddhaḥ sa nenmithunena vyṛdhyā iti

tasmānna kṛttikāsvādadhīta

2.1.2.[5]

tadvaiva dadhīta | agnirvā etāsāṃ mithunamagninaitā mithunena

samṛddhāstasmādaiva dadhīta

2.1.2.[6]

rohiṇyāmagnī ādadhīta | rohiṇyāṃ ha vai prajāpatiḥ prajākāmo 'gnī ādadhe sa prajā

asṛjata tā asya prajāḥ sṛṣṭā ekarūpā upastabdhāstasthū rohiṇya ivaiva tadvai rohiṇyai

rohiṇītvam bahurhaiva prajayā paśubhirbhavati ya evaṃ vidvānrohiṇyāmādhatte

2.1.2.[7]

rohiṇyāmu ha vai paśavaḥ | agnī ādadhire manuṣyāṇāṃ kāmaṃ rohemeti te

manuṣyāṇāṃ kāmamarohanyamu haiva tatpaśavo manuṣyeṣu kāmamarohaṃstamu

haiva paśuṣu kāmaṃ rohati ya evaṃ vidvānrohiṇyāmādhatte

2.1.2.[8]

mṛgaśīrṣe 'gnī ādadhīta | etadvai prajāpateḥ śiro yanmṛgaśīrṣaṃ śrīrvai śiraḥ śrīrhi

vai śirastasmādyo 'rdhasya śreṣṭho bhavatyasāvamuṣyārdhasya śira ityāhuḥ śriyaṃ

ha gacati ya evaṃ vidvānmṛgaśīrṣa ādhatte

2.1.2.[9]

atha yasmānnā mṛgaśīrṣa ādadhīta | prajāpatervā etacarīraṃ yatra vā enaṃ

tadāvedhyaṃstadiṣuṇā trikāṇḍenetyāhuḥ sa etacarīramajahādvāstu vai

śarīramayajñiyaṃ nirvīryaṃ tasmānna mṛgaśīrṣa ādadhīta

2.1.2.[10]

tadvaiva dadhīta | na vā etasya devasya vāstu nāyajñiyaṃ na śarīramasti

yatprajāpatestasmādaiva dadhīta punarvasvoḥ punarādheyamādadhīteti

2.1.2.[11]

phalgunīṣvagnī ādadhīta | etā vā indranakṣatraṃ yatphalgunyo 'pyasya

pratināmnyo 'rjuno ha vai nāmendro yadasya guhyaṃ nāmārjunyo vai nāmaitāstā

etatparo 'kṣamācakṣate phalgunya iti ko hyetasyārhati guhyaṃ nāma grahītumindro

vai yajamānastatsva evaitannakṣatre 'gnī ādhatta indro yajñasya devataiteno

hāsyaitatsendramagnyodheyaṃ bhavati pūrvayorādadhīta purastātkraturhaivāsme

bhavatyuttarayorādadhīta śvaḥśreyasaṃ haivāsmā uttarāvadbhavati

2.1.2.[12]

haste 'gnīy ādadhīta | ya icetpra me dīyeteti tadvā anuṣṭhyā yaddhastena pradīyate

pra haivāsmai dīyate

2.1.2.[13]

citrāyāmagnī ādadhīta | devāśca vā asurāścobhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire ta ubhaya

evāmuṃ lokaṃ samārurukṣāṃ cakrurdivameva tato 'surā rauhiṇamityagniṃ cikyire

'nenāmuṃ lokaṃ samārokṣyāma iti

2.1.2.[14]

indro ha vā īkṣāṃ cakre | imaṃ cedvā ime cinvate tata eva no 'bhibhavantīti sa

brāhmaṇo bruvāṇa ekeṣṭakāṃ prabadhyeyāya

2.1.2.[15]

sa hovāca | hantāhamimāmapyupadadhā iti tatheti tāmupādhatta

teṣāmalpakādevāgnirasaṃcita āsa

2.1.2.[16]

atha hovāca | anvā ahaṃ tāṃ dāsye yā mameheti tāmabhipadyābabarha

tasyāmāvṛḍhāyāmagnirvyavaśaśādāgnervyavaśādamanvasurā vyavaśeduḥ sa tā

eveṣṭhkā vajrān kṛtvā grīvāḥ praciceda

2.1.2.[17]

ta ha devāḥ sametyocuḥ | citra vā abhūma ya iyataḥ sapatnānavadhiṣmeti tadvai

citrāyai citrātvaṃ citraṃ ha bhavati hanti sapatnānhanti dviṣantaṃ bhrātṛvyaṃ ya evaṃ

vidvāṃścitrāyāmādhatte tasmādetatkṣatriya eva nakṣatramupertsejjighāṃsatīva

hyeṣa sapatnānvīva jigīṣate

2.1.2.[18]

nānā ha vā etānyagre kṣatrāṇyāsuḥ | yathaivāsau sūrya evaṃ teṣāmeṣa udyanneva

vīryaṃ kṣatramādatta tasmādādityo nāma yadeṣāṃ vīryaṃ kṣatramādatta

2.1.2.[19]

te ha devā ūcuḥ | yāni vai tāni kṣatrāṇyabhūvanna vai tāni kṣatrāṇyabhūvanniti tadvai

nakṣatrāṇāṃ nakṣatratvaṃ tasmādu sūryanakṣatra eva syādeṣa hyeṣāṃ vīryaṃ

kṣatramādatta yadyu nakṣatrakāmaḥ syādetadvā anaparāddhaṃ nakṣatraṃ yatsūryaḥ

sa etenaiva puṇyāhena yadeteṣāṃ nakṣatrāṇāṃ kāmayeta tadupertsettasmādu

sūryanakṣatra eva syāt

2.1.3.

2.1.3.[1]

vasanto grīṣmo varṣāḥ | te devā ṛtavaḥ śaraddhemantaḥ śiśiraste pitaro ya

evāpūryate 'rdhamāsaḥ sa devā yo 'pakṣīyate sa pitaro 'hareva devā rātriḥ pitaraḥ

punarahnaḥ pūrvāhṇo devā aparāhṇaḥ pitaraḥ

2.1.3.[2]

te vā eta ṛtavaḥ | devāḥ pitaraḥ sa yo haivaṃ vidvāndevāḥ pitara iti hvayatyā hāsya

devā devahūyaṃ gacantyā pitaraḥ pitṛhūyamavanti hainaṃ devā devahūye 'vanti pitaraḥ

pitṛhūye ya evaṃ vidvāndevāḥ pitara iti hvayati

2.1.3.[3]

sa yatrodagāvartate | deveṣu tarhi bhavati devāṃstarhyabhigopāyatyatha yatra

dakṣiṇāvartate pitṛṣu tarhi bhavati pitṝṃstarhyabhigopāyati

2.1.3.[4]

sa yatrodagāvartate | tarhyagnī ādadhītāpahatapāpmāno devā apa pāpmānaṃ hate

'mṛtā devā nāmṛtatvasyāśāsti sarvamāyureti yastarhyādhatte 'tha yatra dakṣiṇāvartate

yastarhyādhatte 'napahatapāpmānaḥ pitaro na pāpmānamapahate martyāḥ pitaraḥ

purā hāyuṣo mriyate yastarhyādhatte

2.1.3.[5]

brahmaiva vasantaḥ | kṣatraṃ grīṣmo viḍeva varṣāstasmādbrāhmaṇo vasanta

ādadhīta brahma hi vasantastasmātkṣatriyo grīṣma ādadhīta kṣatraṃ hi

grīṣmastasmādvaiśyo varṣāsvādadhīta viḍḍhi varṣāḥ

2.1.3.[6]

sa yaḥ kāmayeta | brahmavarcasī syāmiti vasante sa ādadhīta brahma vai vasanto

brahmavarcasī haiva bhavati

2.1.3.[7]

atha yaḥ kāmayeta | kṣatraṃ śriyā yaśasā syāmiti grīṣme sa ādadhīta kṣatraṃ vai

grīṣmaḥ kṣatraṃ haiva śriyā yaśasā bhavati

2.1.3.[8]

atha yaḥ kāmayeta | bahuḥ prajayā paśubhiḥ syāmiti varṣāsu sa ādadhīta viḍvai

varṣā annaṃ viśo bahurhaiva prajayā paśubhirbhavati ya evaṃ vidvānvarṣāsvādhatte

2.1.3.[9]

te vā eta ṛtavaḥ | ubhaya evāpahatapāpmānaḥ sūrya evaiṣām pāpmano

'pahantodyannevaiṣāmubhayeṣām pāpmānamapahanti tasmādyadaivainaṃ kadā ca

yajña upanamedathāgnī ādadhīta na śvaḥśvamupāsīta ko hi manuṣyasya śvo veda

2.1.4.

2.1.4.[1]

yadaharasya śvo 'gnyādheyaṃ syāt | divaivāśnīyānmano ha vai devā

manuṣyasyājānanti te 'syaitacvo 'gnyādheyaṃ viduste 'sya viśve devā gṛhānāgacanti te

'sya gṛheṣūpavasanti sa upavasathaḥ

2.1.4.[2]

tannvevānavakLptaṃ yo manuṣyeṣvanaśnatsu pūrvo 'śnīyādatha kimu yo

deveṣvanaśnatsu pūrvo 'śnīyāttasmādu divaivāśnīyāttadvapi kāmameva

naktamaśnīyānno hyanāhitāgnervratacaryāsti mānuṣo hyevaiṣa tāvadbhavati

yāvadanāhitāgnistasmādvapi kāmameva naktamaśnīyāt

2.1.4.[3]

taddhaike 'jamupabadhnanti | āgneyo 'jo 'gnereva sarvatvāyeti vadantastadu tathā na

kuryādyadyasyājaḥ syādagnīdha evainam prātardadyāttenaiva taṃ kāmamāpnoti

tasmādu tannādriyeta

2.1.4.[4]

atha cātuṣprāśyamodanam pacanti | candāṃsyanena prīṇīma iti yathā yena vāhanena

syantsyantsyāttatsuhitaṃ kartavai brūyādevametaditi vadantastadu tathā na

kuryādyadvā asya brāhmaṇāḥ kule vasantyṛtvijaścānṛtvijaśca tenaiva taṃ kāmamāpnoti

tasmādu tannādriyeta

2.1.4.[5]

tasya sarpirāsecanaṃ kṛtvā | sarpirāsicyāśvatthīstisraḥ samidho ghṛtenānvajya

samidvatībhirghṛtavatībhirṛgbhirabhyādadhati śamīgarbhametadāpnuma iti vadantaḥ

sa yaḥ purastātsaṃvatsaramabhyādadhyātsa ha taṃ kāmamāpnuyāttasmādu

tannādriyeta

2.1.4.[6]

tadu hovāca bhāllaveyaḥ | yathā vā anyatkariṣyantso

'nyatkuryādyathānyadvadiṣyantso 'nyadvadedyathānyena pathaiṣyantso 'nyena

pratipadyetaivaṃ tadya etaṃ cātuṣprāśyamodanam pacedaparāddhireva seti na hi

tadavakalpate yasminnagnāvṛcā vā sāmnā vā yajuṣā vā samidhaṃ

vābhyādadhyādāhutiṃ vā juhuyādyattaṃ dakṣiṇā vā hareyuranu vā gamayeyurdakṣiṇā

vā hyenaṃ harantyanvāhāryapacano bhaviṣyatītyanu vā gamayanti

2.1.4.[7]

atha jāgrati devāḥ | taddevānevaitadupāvartate sa sadevataraḥ śrāntatarastapasvitaro

'gnī ādhatte tadvapi kāmameva svapyānno hyanāhitāgnervratacaryāsti mānuṣo

hyevaiṣa tāvadbhavati yāvadanāhitāgnistasmādvapi kāmameva svapyāt

2.1.4.[8]

taddhaike 'nudite mathitvā | tamudite prāñcamuddharanti tadu tadubhe ahorātre

parigṛhṇīmaḥ prāṇodānayormanasaśca vācaśca paryāptyā iti vadantastadu tathā na

kuryādubhau haivāsya tathānudita āhitau bhavato 'nudite hi mathitvā tamudite

prāñcamuddharanti sa ya udita āhavanīyam manthetsa ha tatparyāpnuyāt

2.1.4.[9]

aharvai devāḥ | anapahatapāpmānaḥ pitaro na pāpmānamapahate martyāḥ pitaraḥ

purā hāyuṣo mriyate yo 'nudite manthatyapahatapāpmāno devā apa pāpmānaṃ hate

'mṛtā devā nāmṛtatvasyāśāsti sarvamāyureti śrīrdevāḥ śriyaṃ gacati yaśo devā yaśo

ha

bhavati ya evaṃ vidvānudite manthati

2.1.4.[10]

tadāhuḥ | yannarcā na sāmnā na yajuṣāgnirādhīyate 'tha kenādhīyata iti brahmaṇo

haivaiṣa brahmaṇādhīyate vāgvai brahma tasyai vācaḥ satyameva brahma tā vā etāḥ

satyameva vyāhṛtayo bhavanti tadasya satyenaivādhīyate

2.1.4.[11]

bhūriti vai prajāpatiḥ | imāmajanayata bhuva ityantarikṣaṃ svariti divametāvadvā

idaṃ sarvaṃ yāvadime lokāḥ sarveṇaivādhīyate

2.1.4.[12]

bhūriti vai prajāpatiḥ | brahmājanayata bhuva iti kṣatraṃ svariti viśametāvadvā idaṃ

sarvaṃ yāvadbrahma kṣatraṃ viṭ sarveṇaivādhiyate

2.1.4.[13]

bhūriti vai prajāpatiḥ | ātmānamajanayata bhuva iti prajāṃsvariti paśūnetāvadvā idaṃ

sarva yāvadātmā prajā paśavaḥ sarveṇaivādhīyate

2.1.4.[14]

sa vai bhūrbhuva iti | etāvataiva gārhapatyamādadhātyatha

yatsarvairādadhyātkenāhavanīyamādadhyāddve akṣare pariśinaṣṭi teno

etānyayātayāmāni bhavanti taiḥ sarvaiḥ pañcabhirāhavanīyamādadhāti bhūrbhuvaḥ

svariti tānyaṣṭāvakṣarāṇi sampadyante 'ṣṭākṣarā vai gāyatrī gāyatramagneścandaḥ

svenaivainametaccandasādhatte

2.1.4.[15]

devānha vā agnī 'ādhāsyamānān | tānasurarakṣasāni rarakṣurnāgnirjaniṣyate nāgnī

ādhāsyadhva iti tadyadarakṣaṃstasmādrakṣāṃsi

2.1.4.[16]

tato devā etaṃ vajraṃ dadṛśuḥ | yadaśvaṃ tam purastādudaśrayaṃstasyābhaye 'nāṣṭre

nivāte 'gnirajāyata tasmādyatrāgnim manthiṣyantsyāttadaśvamānetavai brūyātsa

pūrveṇopatiṣṭhate vajramevaitaducrayati tasyābhaye 'nāṣṭre nivāte 'gnirjāyate

2.1.4.[17]

sa vai pūrvavāṭ syāt | sa hyaparimitaṃ vīryamabhivardhate yadi pūrvavāhaṃ na

vindedapi ya eva kaścāśvaḥ syādyadyaśvaṃ na vindedapyanaḍvāneva syādeṣa

hyevānaḍuho bandhuḥ

2.1.4.[18]

taṃ yatra prāñcaṃ haranti | tatpurastādaśvaṃ nayanti tatpurastādevaitannāṣṭrā

rakṣāṃsyapaghnannetyathābhayenānāṣṭreṇa haranti

2.1.4.[19]

taṃ vai tathaiva hareyuḥ | yathainameṣa pratyaṅṅupācaredeṣa vai yajño yadagniḥ

pratyaṅ haivainaṃ yajñaḥ praviśati taṃ kṣipre yajña upanamatyatha yasmātparāṅ

bhavati parāṅu haivāsmādyajño bhavati sa yo hainaṃ tatrānuvyāharetparāṅsmādyajño

'bhūditīśvaro ha yattathaiva syāt

2.1.4.[20]

eṣa u vai prāṇaḥ | taṃ vai tathaiva hareyuryathainameṣa pratyaṅṅupācaretpratyaṅ

haivainam prāṇaḥ praviśatyatha yasmātparāṅ bhavati parāṅu haivāsmātprāṇo bhavati

sa yo hainaṃ tatrānuvyāharetparāṅsmātprāṇo 'bhūditīśvaro ha yattathaiva syāt

2.1.4.[21]

ayaṃ vai yajño yo 'yam pavate | taṃ vai tathaiva hareyuryathainameṣa

pratyaṅṅupācaretpratyaṅ haivainaṃ yajñaḥ praviśati taṃ kṣipre yajña upanamatyatha

yasmātparāṅ bhavati parāṅu haivāsmādyajño bhavati sa yo hainaṃ

tatrānuvyāharetparāṅsmādyajño 'bhūditīśvaro ha yattathaiva syāt

2.1.4.[22]

eṣa u vai prāṇaḥ | te vai tathaiva hareyuryathainameṣa pratyaṅṅupācaretpratyaṅ

haivainam prāṇaḥ praviśatyatha yasmātparāṅ bhavati parāṅu haivāsmātprāṇo bhavati

sa yo hainaṃ tatrānuvyāharetparāṅsmātprāṇo 'bhūditīśvaro ha yattathaiva syāttasmādu

tathaiva hareyuḥ

2.1.4.[23]

athāśvamākramayati | tamākramayya prāñcamunnayati tam punarāvartayati

tamudañcam pramuñcati vīryaṃ vā aśvo nedasmādidam parāgvīryamasaditi

tasmātpunarāvartayati

2.1.4.[24]

tamaśvasya pada ādhatte | vīryaṃ vā aśvo vīrya evainametadādhatte tasmādaśvasya

pada ādhatte

2.1.4.[25]

sa vai tūṣṇīmevāgra upaspṛśati | athodyacatyathopaspṛśati bhūrbhuvaḥ svarityeva

tṛtīyenādadhāti trayo vā ime lokāstadimānevaitallokānāpnotyetannvekam

2.1.4.[26]

athedaṃ dvitīyam | tūṣṇīmevāgra upaspṛśatyathodyacati bhūrbhuvaḥ svarityeva

dvitīyenādadhāti yo vā asyāmapratiṣṭhito bhāramudyacati nainaṃ śaknotyudyantuṃ

saṃ hainaṃ śṛṇāti

2.1.4.[27]

sa yattūṣṇīmupaspṛśati | tadasyām pratiṣṭhāyām pratiṣṭhanti so 'syām pratiṣṭhita

ādhatte tathā na vyathate tadu haitatpaśceva dadhrira āsuriḥ pāñcirmādhukiḥ sarvaṃ

vā anyadiyasitamiva prathamenaivodyatyādadhyādbhūrbhuvaḥ svariti

tadevāniyasitamityato yatamathā kāmayeta tathā kuryāt

2.1.4.[28]

atha purastātparītya | pūrvārdhamulmukānāmabhipadyajapati dyauriva bhūmnā

pṛthivīva varimṇeti yathāsau dyaurbahvī nakṣatrairevam

bahurbhūyāsamityevaitadāha yadāha dyauriva bhūmneti pṛthivīva varimṇeti yatheyam

pṛthivyurvyevamururbhūyāsamityevaitadāha tasyāste pṛthivi devayajani pṛṣṭha

ityasyai hyenam pṛṣṭha ādhatte 'gnimannādamannādyāyādadha ityannādo

'gnirannādo bhūyāsamityevaitadāha saiṣāśīreva sa yadi kāmayeta japedetadyadyu

kāmayetāpi nādriyeta

2.1.4.[29]

atha sarparājñyā ṛgbhirupatiṣṭhate | āyaṃ gauḥ pṛśnirakramīdasadanmātaram puraḥ

pitaraṃ ca prayantsvaḥ antaścarati rocanāsya prāṇādapānatī vyakhyanmahiṣo divam

triṃśaddhāma virājati vākpataṅgāya dhīyate prati vastoraha dyubhiriti

tadyadevāsyātra sambhārairvā nakṣatrairvartubhirvādhānena vānāptam bhavati

tadevāsyaitena sarvamāptam bhavati tasmātsarparājñyā ṛgbhirupatiṣṭhate

2.1.4.[30]

tadāhuḥ | na sarparājñyā ṛgbhirupatiṣṭhetetīyaṃ vai pṛthivī sarparājñī sa

yadevāsyāmādhatte tatsarvān kāmānāpnoti tasmānna sarparājñyā ṛgbhirupatiṣṭheteti

2.2.1.

2.2.1.[1]

uddhṛtyāhavanīyam pūrṇāhutiṃ juhoti | tadyatpūrṇāhutiṃ juhotyannādaṃ vā

etamātmano janayate yadagniṃ tasmā etadannādyamapidadhāti yathā kumārāya vā

jātāya vatsāya vā stanamapidadhyādevamasmā etadannādyamapidadhāti

2.2.1.[2]

sa etenānnena śāntaḥ | uttarāṇi havīṃṣi śrapyamāṇānyuparamati śaśvaddha vā

adhvaryuṃ vā yajamānaṃ vā pradahettau hyasya nediṣṭhaṃ carato

yadasminnetāmāhutiṃ na juhuyāttasmādvā etāmāhutiṃ juhoti

2.2.1.[3]

tāṃ vai pūrṇāṃ juhoti | sarvaṃ vai pūrṇaṃ sarveṇaivainametacamayati svāhākāreṇa

juhotyanirukto vai svāhākāraḥ sarvaṃ vā aniruktaṃ sarveṇaivainametacamayati

2.2.1.[4]

yāṃ vai prajāpatiḥ | prathamāmāhutimajuhotsvāheti vai tāmajuhotso svideṣā

nidānena tasmātsvāheti juhoti tasyāṃ varaṃ dadāti sarvaṃ vai varaḥ

sarveṇaivainametacamayati

2.2.1.[5]

tadāhuḥ | etāmevāhutiṃ hutvāthottarāṇi havīṃṣi nādriyetaitayaiva taṃ kāmamāpnoti

yamabhikāmamuttarāṇi havīṃṣi nirvapatīti

2.2.1.[6]

sa vā agnaye pavamānāya nirvapati | prāṇo vai pavamānaḥ

prāṇamevāsminnetaddadhāti tadvetayaivāsmiṃstaddadhātyannaṃ hi prāṇo

'nnameṣāhutiḥ

2.2.1.[7]

athāgnaye pāvakāya nirvapati | annaṃ vai pāvakamannamevāsminnetaddadhāti

tadvetayaivāsmiṃstaddadhātyeṣā hyeva pratyakṣamannamāhutiḥ

2.2.1.[8]

athāgnaye śucaye nirvapati | vīryaṃ vai śuci yadvā asyaitadujjvalatyetadasya vīryaṃ

śuci vīryamevāsminnetaddadhāti tadvetayaivāsmiṃstaddadhāti yadā

hyevāsminnetāmāhutiṃ juhotyathāsyaitadvīryaṃ śucyujjvalati

2.2.1.[9]

tasmādāhuḥ | etāmevāhutiṃ hutvāthottarāṇi havīṃṣi nādriyetaitayaiva taṃ

kāmamāpnoti yamabhikāmamuttarāṇi havīṃṣi nirvapatīti tadu nirvapedevottarāṇi

havīṃṣi paro 'kṣamiva vā etadyadadastadidamitīva

2.2.1.[10]

sa yadagnaye pavamānāya nirvapati | prāṇā vai pavamāno yadā vai jāyate 'tha prāṇo

'tha yāvanna jāyate māturvaiva tāvatprāṇamanu prāṇiti yathā vā tajjāta

evāsminnetatprāṇaṃ dadhāti

2.2.1.[11]

atha yadagnaye pāvakāya nirvapati | annaṃ vai pāvakaṃ tajjāta evāsminnetadannaṃ

dadhāti

2.2.1.[12]

atha yadagnaye śucaye nirvapati | vīryaṃ vai śuci yadā vā annena vardhate 'tha

vīryaṃ tadannenaivainametadvardhayitvāthāsminnetadvīryaṃ śuci dadhāti

tasmādagnaye śucaye

2.2.1.[13]

tadvetadeva sadviparyastamiva | agnirha yatra devebhyo manuṣyānabhyupāvavarta

taddhekṣāṃ cakre maiva sarveṇevātmanā manuṣyānabhyupāvṛtamiti

2.2.1.[14]

sa etāstisrastanūreṣu lokeṣu vinyadhatta | yadasya pavamānaṃ rūpamāsīttadasyām

pṛthivyāṃ nyadhattātha yatpāvakaṃ tadantarikṣe 'tha yacuci taddivi tadvā ṛṣayaḥ

pratibubudhire ya u tarhyṛṣaya āsurasarveṇa vai na ātmanāgnirabhyupāvṛtaditi tasmā

etāni havīṃṣi niravapan

2.2.1.[15]

sa yadagnaye pavamānāya nirvapati | yadevāsyāsyām pṛthivyāṃ rūpaṃ

tadevāsyaitenāpnotyatha yadagnaye pāvakāya nirvapati yadevāsyāntarikṣe rūpaṃ

tadevāsyaitenāpnotyatha yadagnaye śucaye nirvapati yadevāsya divi rūpaṃ

tadevāsyaitenāpnotyevamu kṛtsnamevāgnimanapanihitamādhatte tasmādu

nirvapedevottarāṇi havīṃṣi

2.2.1.[16]

kevalabarhiḥ prathamaṃ havirbhavati | samānabarhiṣī uttare ayaṃvai lokaḥ

prathamaṃ havirathedamantarikṣaṃ dvitīyaṃ dyaureva tṛtīyam bahuleva vā iyam

pṛthivī lelayevāntarikṣaṃ lelayevāsau dyaurubhe cidenām pratyudyāminī stāmiti

tasmātsamānabarhiṣī

2.2.1.[17]

aṣṭākapālāḥ sarve puroḍāśā bhavanti | aṣṭākṣarā vai gāyatrī gāyatramagneścandaḥ

svenaivainametaccandasādhatte tāni sarvāṇi caturviṃśatiḥ kapālāni sampadyante

caturviṃśatyakṣarā vai gāyatrī gāyatramagneścandaḥ svenaivainametaccandasādhatte

2.2.1.[18]

athādityai caruṃ nirvapati | pracyavata iva vā eṣo 'smāllokādya etāni havīṃṣi

nirvapatīmānhi lokāntsamārohanneti

2.2.1.[19]

sa yadadityai caruṃ nirvapati | iyaṃ vai pṛthivyaditiḥ seyam pratiṣṭhā

tadasyāmevaitatpratiṣṭhāyām pratitiṣṭhati tasmādadityai caruṃ nirvapati

2.2.1.[20]

tasyai virājau saṃyājye syātāmityāhuḥ | virāḍḍhīyamityatho triṣṭubhau

triṣṭubbhīyamityatho jagatyau jagatī hīyamiti virājāvityeva syātām

2.2.1.[21]

tasyai dhenurdakṣiṇā | dhenuriva vā iyam manuṣyebhyaḥ sarvān kāmānduhe mātā

dhenurmāteva vā iyam manuṣyānbibharti tasmāddhenurdakṣiṇaitannvekamayanam

2.2.1.[22]

athedaṃ dvitīyam | āgneyamevāṣṭākapālam puroḍāśaṃ nirvapati paro 'kṣamiva

vāetadyadagnaye pavamānāyāgnaye pāvakāyāgnaye śucaya

itīvāthāñjasaivainametatpratyakṣamādhatte tasmādagnaye 'thādityai caruṃ nirvapati

sa ya eva carorbandhuḥ sa bandhuḥ

2.2.2.

2.2.2.[1]

ghnanti vā etadyajñam | yadenaṃ tanvate yannveva rājānamabhiṣuṇvanti tattaṃ

ghnanti yatpaśuṃ samjñapayanti viśāsati tattaṃ ghnantyulūkhalamusalābhyāṃ

dṛṣadupalābhyāṃ haviryajñaṃ ghnanti

2.2.2.[2]

sa eṣa yajño hato na dadakṣe | taṃ devā dakṣiṇābhiradakṣayaṃstadyadenaṃ

dakṣiṇābhiradakṣayaṃstasmāddakṣiṇā nāma tadyadevātra yajñasya hatasya vyathate

tadevāsyaitaddakṣiṇābhirdakṣayatyatha samṛddha eva yajño bhavati tasmāddakṣiṇā

dadāti

2.2.2.[3]

tā vai ṣaḍdadyāt | ṣaḍvā ṛtavaḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro yajñaḥ prajāpatiḥ sa

yāvāneva yajño yāvatyasya mātrā tāvatībhirdakṣayati

2.2.2.[4]

dvādaśa dadyāt | dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro yajñaḥ prajāpatiḥ sa

yāvāneva yajño yāvatyasya mātrā tāvatībhirdakṣayati

2.2.2.[5]

caturviṃśatiṃ dadyāt | caturviṃśatirvai saṃvatsarasyārdhamāsāḥ saṃvatsaro yajñaḥ

prajāpatiḥ sa yāvāneva yajño yāvatyasya mātrā tāvatībhirdakṣayatyeṣā mātrā

dakṣiṇānāṃ dadyāttveva yathāśraddham bhūyasīstadyaddakṣiṇā dadāti

2.2.2.[6]

dvayā vai devā devāḥ | ahaiva devā atha ye brāhmaṇāḥ śruśruvāṃso 'nūcānāste

manuṣyadevāsteṣāṃ dvedhā vibhakta eva yajña āhutaya eva devānāṃ dakṣiṇā

manuṣyadevānām brāhmaṇānāṃ śuśruvuṣāmanūcānānāmāhutibhireva devānprīṇāti

dakṣiṇābhirmanuṣyadevānbrāhmaṇācruśruvuṣo 'nūcānāṃsta enamubhaye devāḥ

prītāḥ sudhāyāṃ dadhati

2.2.2.[7]

tadyathā yonau reto dadhyāt | evamevaitadṛtvijo yajamānaṃ loke dadhati

tadyadebhya etaddadāti ye medaṃ samprāpipanniti nu dakṣiṇānām

2.2.2.[8]

devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire ta ubhaya evānātmāna

āsurmartyā hyāsuranātmā hi martyasteṣūbhayeṣu martyeṣvagnirevāmṛta āsa taṃ ha

smobhaye 'mṛtamupajīvanti sa yaṃ ha smaiṣāṃ ghnanti taddha sma vai sa bhavati

2.2.2.[9]

tato devāḥ | tanīyāṃsa iva pariśiśiṣire tercantaḥ

śrāmyantaścerurutāsurāntsapatnānmartyānabhibhavemeti ta etadamṛtamagnyādheyaṃ

dadṛśuḥ

2.2.2.[10]

te hocuḥ | hantedamamṛtamantarātmannādadhāmahai ta

idamamṛtamantarātmannādhāyāmṛtā bhūtvāstaryā bhūtvā

staryāntsapatnānmartyānabhibhaviṣyāma iti

2.2.2.[11]

te hocuḥ | ubhayeṣu vai no 'yamagniḥ pra tvevāsurebhyo bravāmeti

2.2.2.[12]

te hocuḥ | ā vai vayamagnī dhāsyāmahe 'tha yūyaṃ kiṃ kariṣyatheti

2.2.2.[13]

te hocuḥ | athainaṃ vayaṃ nyeva dhāsyāmahe 'tra tṛṇāni dahātra dārūṇi

dahātraudanam pacātra māṃsam paceti sa yaṃ tamasurā nyadadhata tenānena

manuṣyā bhuñjate

2.2.2.[14]

athainaṃ devāḥ | antarātmannādadhata ta imamamṛtamantarātmannādhāyāmṛtā

bhūtvāstaryām bhūtvā staryāntsapatnānmartyānabhyabhavaṃstatho evaiṣa

etadamṛtamantarātmannādhatte nāmṛtatvasyāśāsti sarvamāyuretyastaryo haiva

bhavati na hainaṃ sapatnastustūrṣamāṇaścana stṛṇute

tasmādyadāhitāgniścānāhitāgniśca spardhete 'āhitāgnirevābhibhavatyastaryo hi khalu

sa tarhi bhavatyamṛtaḥ

2.2.2.[15]

tadyatrainamado manthanti | tajjātamabhiprāṇiti prāṇo vā

agnirjātamevainametatsantaṃ janayati sa punarapāniti tadenamantarātmannādhatte so

'syaiṣo 'ntarātmannagnirāhito bhavati

2.2.2.[16]

tamuddīpya saminddhe | iha yakṣya iha sukṛtaṃ kariṣyāmītyevainametatsaminddhe

yo 'syaiṣo 'ntarātmannāgnirāhito bhavati

2.2.2.[17]

antareṇāgādvyavṛtaditi | na ha vā asyaitaṃ kaścanāntareṇaiti yāvajjīvati yo 'syaiso

'ntarātmannagnirāhito bhavati tasmādu tannādriyeta yadanugacenna ha vā asyaiṣo

'nugacati yāvajjīvati yo 'syaiso 'ntarātmannagnirāhito bhavati

2.2.2.[18]

te vā ete prāṇā eva yadagnayaḥ | prāṇodānāvevāhavanīyaśca gārhapatyaśca vyāno

'nvāhāryapacanaḥ

2.2.2.[19]

tasya vā etasyāgnyādheyasya | satyamevopacāraḥ sa yaḥ satyaṃ vadati yathāgniṃ

samiddhaṃ taṃ ghṛtenābhiṣiñcedevaṃ hainaṃ sa uddīpayati tasya bhūyo bhūya eva

tejo bhavati śvaḥ śvaḥ śreyānbhavatyatha yo 'nṛtaṃ vadati yathāgniṃ samiddhaṃ

tamudakenābhiṣiñcedevaṃ hainaṃ sa jāsayati tasya kanīyaḥ kanīya eva tejo bhavati

śvaḥ śvaḥ pāpīyānbhavati tasmādu satyameva vadet

2.2.2.[20]

tadu hāpyaruṇamaupaveśiṃ jñātaya ūcuḥ | sthaviro vā asyagnī ādhatsveti sa hovāca te

maitadbrūtha vācaṃyama evaidhi na vā āhitāgninānṛtaṃ vaditavyaṃ na vadañjātu

nānṛtaṃ vadettāvatsatyamevopacāra iti

2.2.3.

2.2.3.[21]

varuṇo hainadrājyakāma ādadhe | sa rājyamagacattasmādyaśca vada yaśca na varuṇo

rājetyevāhuḥ somo yaśaskāmaḥ sa yaśo 'bhavattasmādyaśca some labhate yaśca

nobhāvevāgacato yaśa evaitaddraṣṭumāgacanti yaśo ha bhavati rājyaṃ gacati ya evaṃ

vidvānādhatte

2.2.3.[22]

agnau ha vai devāḥ | sarvāṇi rūpāṇi nidadhire yāni ca grāmyāṇi yāni cāraṇyāni vijayaṃ

vopapraiṣyantaḥ kāmacārasya vā kāmāyāyaṃ no gopiṣṭho gopāyaditi vā

2.2.3.[23]

tānyu hāgnirnicakame | taiḥ saṃgṛhya 'rtūnpraviveśa punarema iti devā edagniṃ

tirobhūtaṃ teṣāṃ heyasevāsa kimiha kartavyaṃ keha prajñeti vā

2.2.3.[24]

tata etattvaṣṭā punarādheyaṃ dadarśa | tadādadhe tenāgneḥ priyaṃ dhāmopajagāma

so 'smā ubhayāni rūpāṇi pratiniḥsasarja yāni ca grāmyāṇi yāni cāraṇyāni

tasmādāhustvāṣṭrāṇi vai rūpāṇīti tvaṣṭurhyeva sarvaṃ rūpamupa ha tvevānyāḥ prajā

yāvatso yāvatsa iva tiṣṭhante

2.2.3.[25]

tasmai kam punarādheyamādadhīta | evaṃ haivāgneḥ priyaṃ dhāmopagacati so 'smā

ubhayāni rūpāṇi pratiniḥsṛjati yāni ca grāmyāṇi yāni cāraṇyāni tasminnetānyubhayāni

rūpāṇi dṛśyante paramatā vai sā spṛhayantyu hāsmai tathā puṣyati lokyamvevāpi

2.2.3.[26]

āgneyo 'yaṃ yajñaḥ | jyotiragniḥ pāpmano dagdhā so 'sya pāpmānaṃ dahati sa iha

jyotireva śriyā yaśasā bhavati jyotiramutra puṇyalokatvaitannu tadyasmādādadhīta

2.2.3.[27]

sa vai varṣāsvādadhīta | varṣā vai sarva ṛtavo varṣā hi vai sarva ṛtavo 'thādo

varṣamakurmādo varṣamakurmeti saṃvatsarāntsampaśyanti varṣā ha tveva

sarveṣāmṛtūnāṃ rūpamuta hi tadvarṣāsu bhavati yadāhurgrīṣma iva vā adyetyuto

tadvarṣāsu bhavati yadāhuḥ śiśira iva vā adyeti varṣādidvarṣāḥ

2.2.3.[28]

athaitadeva paro 'kṣaṃ rūpam | yadeva purastādvāti tadvasantasya rūpaṃ yatstanayati

tadgrīṣmasya yadvarṣati tadvarṣāṇāṃ yadvidyotate tacarado yadvṛṣṭvodgṛhṇāti

taddhemantasya varṣāḥ sarva ṛtava ṛtūnprāviśadṛtubhya evainametannirmimīte

2.2.3.[29]

ādityastveva sarva ṛtavaḥ | yadaivodetyatha vasanto yadā saṃgavo 'tha grīṣmo yadā

madhyandino 'tha varṣā yadāparāhṇo 'tha śaradyadaivāstametyatha

hemantastasmādu madhyandina evādadhīta tarhi hyeṣo 'sya lokasya nediṣṭhaṃ

bhavati tannediṣṭhādevainametanmadhyānnirmimīte

2.2.3.[30]

cāyayeva vā ayam puruṣaḥ | pāpmanānuṣaktaḥ so 'syātra kaniṣṭho

bhavatyadhaspadamiveyasyate tatkaniṣṭhamevaitatpāpmānamavabādhate tasmādu

madhyandina evādadhīta

2.2.3.[31]

taṃ vai darbhairuddharati | dārubhirvai pūrvamuddharati dārubhiḥ pūrvaṃ

dārubhiraparaṃ jāmi kuryātsamadaṃ kuryādāpo darbhā āpo varṣā

ṛtūnprāviśadadbhirevainametadadbhyo nirmimīte tasmāddarbhairuddharati

2.2.3.[32]

arkapalāśābhyāṃ | vrīhimayamapūpaṃ kṛtvā yatra gārhapatyamādhāsyanbhavati

tannidadhāti tadgārhapatyamādadhāti

2.2.3.[33]

arkapalāśābhyāṃ yavamayamapūpaṃ kṛtvā yatrāhavanīyamādhāsyanbhavati

tannidadhāti tadāhavanīyamādadhāti pūrvābhyāmevaināvetadagnibhyāmantardadhma

iti vadantastadu tathā na kuryādrātribhirhyevāntarhitau bhavataḥ

2.2.3.[34]

āgneyameva pañcakapālam puroḍāśaṃ nirvapati | tasya pañcapadāḥ paṅktayo

yājyānuvākyā bhavanti pañca vā ṛtava ṛtūnprāviśadṛtubhya evainametannirmimīte

2.2.3.[35]

sarva āgneyo bhavati | evaṃ hi tvaṣṭāgneḥ priyaṃ dhāmopāgacattasmātsarva āgneyo

bhavati

2.2.3.[36]

tenopāṃśu caranti | yadvai jñātaye vā sakhye vā niṣkevalyaṃ cikīrṣati tira ivaitena

bībhavadvaiśvadevo 'nyo yajño 'thaiṣa niṣkevalya āgneyo yadvai tira iva tadupāṃśu

tasmādupāṃśu caranti

2.2.3.[37]

uccairuttamamanuyājaṃ yajati | kṛtakarmeva hi sa tarhi bhavati sarvo hi

kṛtamanubudhyate

2.2.3.[38]

sa āśrāvyāha | samidho yajeti tadāgneyaṃ rūpam paro 'kṣaṃ tvagnīnyajeti tveva

brūyāttadeva pratyakṣamāgneyaṃ rūpam

2.2.3.[39]

sa yajati | agna ājyasya vyanta vaukagagnimājyasya vetu vaukagagninājyasya vyantu

vaukagagnirājyasya vetu vaukagiti

2.2.3.[40]

atha svāhāgnimityāha | āgneyamājyabhāgaṃ svāhāgnim pavamānamiti yadi

pavamānāya dhriyerantsvāhāgnimindumantamiti yadyagnaya indumate

dhriyerantsvāhāgniṃ svāhāgnīnājyapāñjuṣāṇo agnirājyasya vetviti yajati

2.2.3.[41]

athāhāgnaye 'nubrūhīti | āgneyamājyabhāgaṃ so 'nvāhāgniṃ stomena bodhaya

samidhāto amartyam havyā deveṣu no dadhaditi svapitīva khalu vā etadyadudvāsito

bhavati samprabodhayatyevainametatsamudīryayati juṣāṇo agnirājyasya vetviti yajati

2.2.3.[42]

atha yadyagnaye pavamānāya dhriyeran | agnaye pavamānāyānubrūhīti brūyātso

'nvāhāgna āyūṃṣi pavasa āsuvorjamiṣaṃ ca naḥ āre bādhasva ducunāmiti

tathāhāgneyo bhavati somo vai pavamānastadu saumyādājyabhāgānnayanti juṣāṇo

agniḥ pavamāna ājyasya vetviti yajati

2.2.3.[43]

atha yadyagnaya indumate dhriyeran | agnaya indumate 'nubrūhīti brūyātso

'nvāhehyū ṣu bravāṇi te 'gna itthetarā giraḥ ebhirvardhasa indubhiriti tathā hāgneyo

bhavati somo vā industadu saumyādājyabhāgānnayanti juṣāṇo agnirindumānājyasya

vetviti yajatyevamu sarvamāgneyaṃ karoti

2.2.3.[44]

athāhāgnaye 'nubrūhīti haviṣaḥ | agniṃ yajāgnaye sviṣṭakṛte 'nubrūhyagniṃ

sviṣṭakṛtaṃ yajetyatha yaddevānyajetyagnīnyajetyevaitadāha

2.2.3.[45]

sa yajati | agnervasuvane vasudheyasya vetu vaukagagnā u vasuvane vasudheyasya

vetu vaukagdevo agniḥ sviṣṭakṛditi svayamāgneyastṛtīya evamvāgneyānanuyājān

karoti

2.2.3.[46]

tā vā etāḥ | ṣaḍvibhaktīryajati catasraḥ prayājeṣu dve anuyājeṣu ṣaḍvā ṛtava

ṛtūnprāviśadṛtubhya evainametannirmimīte

2.2.3.[47]

dvādaśa vā trayodaśa vākṣarāṇi bhavanti | dvādaśa vā vai trayodaśa vā saṃvatsarasya

māsāḥ saṃvatsaramṛtūnprāviśadṛtubhya evainametatsaṃvatsarānnirmimīte na dve cana

sahājāmitāyai jāmi ha kuryādyaddve citsaha syātāṃ vyantu vetvityeva prayājānāṃ

rūpaṃ vasuvane vasudheyasyetyanuyājānām

2.2.3.[48]

tasya hiraṇyaṃ dakṣiṇā | āgneyo vā eṣa yajño bhavatyagne reto hiraṇyaṃ

tasmāddhiraṇyaṃ dakṣiṇānaḍvānvā sa hi vahenāgneyo 'gnidagdhamiva hyasya vahaṃ

bhavati devānāṃ havyavāhano 'gniriti vahati vā eṣa

manuṣyebhyastasmādanaḍvāndakṣiṇā

2.2.4.

2.2.4.[1]

prajāpatirha vā idamagra eka evāsa | sa aikṣata kathaṃ nu prajāyeyeti so 'śrāmyatsa

tapo 'tapyata so 'gnimeva mukhājjanayāṃ cakre tadyadenam mukhādajanayata

tasmādannādo 'gniḥ sa yo haivametamagnimannādaṃ vedānnādo haiva bhavati

2.2.4.[2]

tadvā enametadagre devānāmajanayata | tasmādagniragnirha vai nāmaitadyadagniriti

sa jātaḥ pūrvaḥ peyāya yo vai pūrva etyagra etīte vai tamāhuḥ so evāsyāgnitā

2.2.4.[3]

sa aikṣata prajāpatiḥ | annādaṃ vā imamātmano 'jījane yadagniṃ na vā iha

madanyadannamasti yaṃ vā ayaṃ nādyāditi kālvālīkṛtā haiva tarhi pṛthivyāsa

nauṣadhaya āsurna vanaspatayastadevāsya manasyāsa

2.2.4.[4]

athainamagnirvyāttenopaparyāvavarta | tasya bhītasya svo mahimāpacakrāma vāgvā

asya svo mahimā vāgasyāpacakrāma sa ātmannevāhutimīṣe sa udamṛṣṭa

tadyadudamṛṣṭa tasmādidaṃ cālomakamidaṃ ca tatra viveda ghṛtāhuti vaiva

payāahutiṃ vobhayaṃ ha tveva tatpaya eva

2.2.4.[5]

sā hainaṃ nābhirādhayāṃ cakāra | keṣamiśreva hāsa tāṃ vyaukṣadoṣa dhayeti tata

oṣadhayaḥ samabhavaṃstasmādoṣadhayo nāma sa dvitīyamudamṛṣṭa

tatrāparāmāhutiṃ viveda ghṛtāhutiṃ vaiva payāahutiṃ vobhayaṃ ha tveva tatpaya eva

2.2.4.[6]

sā hainamabhirādhayāṃ cakāra | sa vyacikitsajjuhavānī3 mā hauṣā3miti taṃ svo

mahimābhyuvāda juhudhīti sa prajāpatirvidāṃ cakāra svo vai mā mahimāheti sa

svāhetyevājuhottasmādu svāhetyeva hūyate tata eṣa udiyāya ya eṣa tapati tatoyam

prababhūva yo 'yam pavate tata evāgniḥ parāṅ paryāvavarta

2.2.4.[7]

sa hutvā prajāpatiḥ | pra cājāyatātsyataścāgnermṛtyorātmānamatrāyata sa yo haivaṃ

vidvānagnihotraṃ juhotyetāṃ haiva prajātim prajāyate yāṃ prajāpatiḥ prājāyataivamu

haivātsyato 'gnermṛtyorātmānaṃ trāyate

2.2.4.[8]

sa yatra mriyate | yatrainamagnāvabhyādadhati tadeṣo 'gneradhijāyate 'thāsya

śarīramevāgnirdahati tadyathā piturvā māturvā jāyetaivameṣo 'gneradhijāyate

śaśvaddha vā eṣa na sambhavati yo 'gnihotraṃ na juhoti tasmādvā agnihotraṃ

hotavyam

2.2.4.[9]

tadvā etat | eva vicikitsāyai janma yatprajāpatirvyacikitsatsa

vicikitsañcreyasyadhriyata yaḥ pra cājāyatātsyataścāgnermṛtyorātmānamatrāyata sa yo

haivametadvicikitsāyai janma veda yaddha kiṃ ca vicikitsati śreyasi haiva dhriyate

2.2.4.[10]

sa hutvā nyamṛṣṭa | tato vikaṅkataḥ samabhavattasmādeṣa yajñiyo yajñapātrīyo

vṛkṣastata ete devānāṃ vīrā ajāyantāgniryo 'yaṃ pavate sūryaḥ sa yo

haivametāndevānāṃ vīrānvedāhāsya vīro jāyate

2.2.4.[11]

ta u haita ūcuḥ | vayaṃ vai prajāpatim pitaramanu smo hanta vayaṃ tatsṛjāmahai

yadasmānanvasaditi te pariśritya gāyatreṇāpahiṃkāreṇa tuṣṭuvire

tadyatparyaśrayantsa samudro 'theyameva pṛthivyāstāvaḥ

2.2.4.[12]

te stutvā prāñca uccakramuḥ | punarema iti devā edgāṃ sambhūtāṃ sā hainānudīkṣya

hiṃcakāra te devā vidāṃ cakrureṣa sāmno hiṃkāra ityapahiṃkāraṃ haiva purā tataḥ

sāmāsa sa eṣa gavi sāmno hiṃkārastasmādeṣopajīvanīyopajīvanīyo ha vai bhavati ya

evametaṃ gavi sāmno hiṃkāraṃ veda

2.2.4.[13]

te hocuḥ | bhadraṃ vā idamajījanāmahi ye gāmajījanāmahi yajño hyetveyaṃ no hyṛte

goryajñastāyate 'nnaṃ hyeveyaṃ yaddhi kiṃ cānnaṃ gaureva taditi

2.2.4.[14]

tadvā etadevaitāsāṃ nāma | etadyajñasya tasmādetatpariharetsādhu puṇyamiti bahvyo

ha vā asyaitā bhavantyupanāmuka enaṃ yajño bhavati ya evaṃ vidvānetatpariharati

sādhu puṇyamiti

2.2.4.[15]

tāmu hāgnirabhidadhyau | mithunyanayā syāmiti tāṃ sambabhūva tasyāṃ retaḥ

prāsiñcattatpayo 'bhavattasmādetadāmāyāṃ gavi satyāṃ śṛtamagnerhi retastasmādyadi

kṛṣnāyāṃ yadi rohiṇyāṃ śuklameva bhavatyagnisaṃkāśamagnerhi

retastasmātprathamadugdhamuṣṇam bhavatyagnerhi retaḥ

2.2.4.[16]

te hocuḥ | hantedaṃ juhavāmahā iti kasmai na idam prathamāya hoṣyantīti

mahyamiti haivāgniruvāca mahyamiti yo 'yam pavate mahyamiti sūryaste na

sampādayāṃ cakruste hāsampādyocuḥ prajāpatimeva pitaram pratyayāma sa yasmai

na idam prathamāya hotavyaṃ vakṣyati tasmai na idam prathamāya hoṣyantīti te

prajāpatim pitaram pratītyocuḥ kasmai na idam prathamāya hoṣyantīti

2.2.4.[17]

sa hovāca | agnaye 'gniranuṣṭhyā svaṃ retaḥ prajanayiṣyate tathā prajaniṣyadhva

ityatha tubhyamiti sūryamatha yadeva hūyamānasya vyaśnute tadevaitasya yo 'yam

pavata iti tadebhya idamapyetarhi tathaiva juhvatyagnaya eva sāyaṃ sūryāya

prātaratha yadeva hūyamānasya vyaśnute tadevaitasya yo 'yam pavate

2.2.4.[18]

te hutvā devāḥ | imām prajātim prājāyanta yaiṣāmiyam prajātirimāṃ vijitiṃ

vyajayanta yeyameṣāṃ vijitirimameva lokamagnirajayadantarikṣaṃ vāyurdivameva

sūryaḥ sa yo haivaṃ vidvānagnihotraṃ juhotyetāṃ haiva prajātim prajāyate yāmeta

etatprājāyantaitāṃ vijitaṃ vijayate yāmeta etadvyajayantaitairu haiva saloko bhavati ya

evaṃ vidvānagnihotraṃ juhoti tasmādvā agnihotraṃ hotavyam

2.3.1.

2.3.1.[1]

sūryo ha vā agnihotram | tadyadetasyā agra āhuterudaittasmātsūryo 'gnihotram

2.3.1.[2]

sa yatsāyamastamite juhoti | ya idaṃ tasminniha sati juhavānītyatha yatprātaranudite

juhoti ya idaṃ tasminniha sati juhavānīti tasmādvai sūryo 'gnihotramityāhuḥ

2.3.1.[3]

atha yadastameti | tadagnāveva yonau garbho bhūtvā praviśati taṃ garbham

bhavantamimāḥ sarvāḥ prajā anu garbhā bhavantīlitā hi śere saṃjānānā atha

yadrātristira evaitatkaroti tira iva hi garbhāḥ

2.3.1.[4]

sa yatsāyamastamite juhoti | garbhamevaitatsantamabhijuhoti garbhaṃ

santamabhikaroti sa yadgarbhaṃ santamabhijuhoti tasmādime garbhā anaśnanto

jīvanti

2.3.1.[5]

atha yatprātaranudite juhoti | prajanayatyevainametatso 'yaṃ tejo bhūtvā

vibhrājamāna udeti śaśvaddha vai nodiyādyadasminnetāmāhutiṃ na juhuyāttasmādvā

etāmāhutiṃ juhoti

2.3.1.[6]

sa yathāhistvaco nirmucyeta | evaṃ rātreḥ pāpmanā nirmucyate yathā ha vā ahistvaco

nirmucyetaivaṃ sarvasmātpāpmano nirmucyate ya yevaṃ vidvānagnihotraṃ juhoti

tadetasyaivānu prajātimimāḥ sarvāḥ prajā anu prajāyante vi hi sṛjyante yathārtham

2.3.1.[7]

sa yaḥ purādityasyāstamayāt | āhavanīyamuddharatyete vai viśve devā raśmayo 'tha

yatparam bhāḥ prajāpatirvā sa indro vaitadu ha vai viśve devā agnihotraṃ juhvato

gṛhānāgacantisa yasyānuddhṛtamāgacanti tasmāddevā apaprayanti tadvā asmai

tadvyṛdhyate yasmāddevā apaprayanti tasyānu vyṛddhiṃ yaśca veda yaśca

nānuddhṛtamabhyastamagādityāhuḥ

2.3.1.[8]

atha yaḥ purādityasyāstamayāt | āhavanīyamuddharati yathā

śreyasyāgamiṣyatyāvasathenopakLptenopāsītaivaṃ tatsa yasyoddhṛtamāgacanti

tasyāhavanīyam praviśanti tasyāhavanīye niviśante

2.3.1.[9]

sa yatsāyamastamite juhoti | agnāvevaibhya etatpraviṣṭebhyo juhotyatha

yatprātaranudite juhotyapretebhya evaibhya etajjuhoti tasmāduditahomināṃ

vicinnamagnihotram manyāmaha iti ha smāhāsuriryathā

śūnyamāvasathamāharedevaṃ taditi

2.3.1.[10]

dvayaṃ vā idaṃ jīvanam | mūli caivāmūlaṃ ca tadubhayaṃ devānāṃ sanmanuṣyā

upajīvanti paśavo mūlā oṣadhayo mūlinyaste paśavo mūlā

oṣadhīrmūlinīrjagdhvāpaḥ pītvā tata eṣa rasaḥ sambhavati

2.3.1.[11]

sa yatsāyamastamite juhoti | asya rasasya jīvanasya devebhyo juhavāni yadeṣāmidaṃ

sadupajīvāma iti sa yattato rātryāśnāti hutociṣṭhameva tanniravattabalyaśnāti

hutociṣṭasya hyevāgnihotraṃ juhvadaśitā

2.3.1.[12]

atha yatprātaranudite juhoti | asya rasasya jīvanasya devebhyo juhavāni yadeṣāmidaṃ

sadupajīvāma iti sa yattato 'hnāśnāti hutociṣṭameva tanniravattabalyaśnāti

hutociṣṭasya hyevāgnihotraṃ juhvadaśitā

2.3.1.[13]

tadāhuḥ | samevānye yajñāstiṣṭhante 'gnihotrameva na saṃtiṣṭhate 'pi

dvādaśasaṃvatsaramantavadevāthaitadevānantaṃ sāyaṃ hi hutvā veda

prātarhoṣyāmīti prātarhutvā veda punaḥ sāyaṃ hoṣyāmīti

tadetadanupasthitamagnihotraṃ tasyānupasthitimanvanupasthitā imāḥ prajāḥ

prajāyante 'nupasthito ha vai śriyā prajayā prajāyate ya

evametadanupasthitamagnihotraṃ veda

2.3.1.[14]

taddugdhvādhiśrayati | śṛtamasaditi tadāhuryarhyudantaṃ tarhi juhuyāditi tadvai

nodantaṃ kuryādupa ha dahedyadudantaṃ kuryādaprajajñi vai reta upadagdhaṃ

tasmānnodantaṃ kuryāt

2.3.1.[15]

adhiśrityaiva juhuyāt | yannvevaitadagne retastena nveva śṛtaṃ

yadvenadagnāvadhiśrayanti teno eva śṛtaṃ tasmādadhiśrityaiva juhuyāt

2.3.1.[16]

tadavajyotayati | śṛtaṃ vedānītyathāpaḥ pratyānayati śāntyai nveva rasasyo caiva

sarvatvāyedaṃ hi yadā varṣatyathauṣadhayo jāyanta 'oṣadhīrjagdhvāpaḥ pītvā tata

eṣa rasaḥ sambhavati tasmādu rasasyo caiva sarvatvāya tasmādyadyenaṃ kṣīraṃ

kevalam pāne 'bhyābhavedudastokamāścotayitavai brūyācāntyai nveva rasasyo caiva

sarvatvāya

2.3.1.[17]

atha caturunnayati | caturdhāvihitaṃ hīdam payo 'tha samidhamādāyodādravati

samiddhahomāyaiva so 'nupasādya pūrvāmāhutiṃ juhoti sa yadupasādayedyathā

yasmā aśanamāhariśyantsyāttadantarā nidadhyādevaṃ tadatha yadanupasādya yathā

yasmā aśanamāharettasmā āhṛtyaivopanidadhyādevaṃ tadupasādyottarāṃ nānāvīrye

evaine etatkaroti manaśca ha vai vākcaite āhuti tanmanaścaivaitadvācaṃ ca

vyāvartayati tasmādidam manaśca vākca samānameva sannāneva

2.3.1.[18]

sa vai dviragnau juhoti | dvirupamārṣṭi dviḥ prāśnāti caturunnayati taddaśa

daśākṣarā vai virāḍvirāḍvai yajñastadvirājamevaitadyajñamabhisampādayati

2.3.1.[19]

sa yadagnau juhoti | taddeveṣu juhoti tasmāddevāḥ santyatha yadupamārṣṭi

tatpitṛṣu cauṣadhīṣu ca juhoti tasmātpitaraścauṣadhayaśca santyatha yaddhutvā

prāśnāti tanmanuṣyeṣu juhoti tasmānmanuṣyāḥ santi

2.3.1.[20]

yā vai prajā yajñe 'nanvābhaktāḥ | parābhūtā vai tā evamevaitadyā imāḥ prajā

aparābhūtāstā yajñamukha ābhajati teno ha paśavo 'nvābhaktā yanmanuṣyānanu

paśavaḥ

2.3.1.[21]

tadu hovāca yājñavalkyaḥ | na vai yajña iva mantavai pākayajña iva vā itīdaṃ hi

yadanyasminyajñe srucyavadyati sarvaṃ tadagnau juhotyathaitadagnau

hutvotsṛpyācāmati nirleḍhi tadasya pākayajñasyeveti tadasya tatpaśavyaṃ rūpam

paśavyo hi pākayajñaḥ

2.3.1.[22]

saiṣaikāhutirevāgre | yāmevāmūm prajāpatirajuhodatha yadeta

etatpaścevādhriyantāgniryo 'yam pavate sūryastasmādeṣā dvitīyāhutirhūyate

2.3.1.[23]

sā yā pūrvāhutiḥ | sāgnihotrasya devatā tasmāttasyai juhotyatha yottarā

sviṣṭakṛdbhājanameva sā tasmāttāmuttarārdhe juhotyeṣā hi dik

sviṣṭakṛtastanmithunāyaivaiṣā dvitīyāhutirhūyate dvandvaṃ hi mithunam

prajananam

2.3.1.[24]

taddvayamevaite āhutī | bhūtaṃ caiva bhaviṣyacca jātaṃ ca janiṣyamāṇaṃ cāgataṃ

cāśā cādya ca śvaśca taddvayamevānu

2.3.1.[25]

ātmaiva bhūtam | addhā hi tadyadbhūtamaddho tadyadātmā prajaiva

bhaviṣyadanaddhā hi tadyadbhaviṣyadanaddho tadyatprajā

2.3.1.[26]

ātmaiva jātam | addhā hi tadyajjātamaddho tadyadātmā prajaiva

janiṣyamāṇamanaddhā hi tadyajjaniṣyamāṇamanaddho tadyatprajā

2.3.1.[27]

ātmaivāgatam | addhā hi tadyadāgatamaddho tadyadātmā prajaivāśānaddhā hi

tadyadāśānaddho tadyatprajā

2.3.1.[28]

ātmaivādya | addhā hi tadyadadyāddho tadyadātmā prajaiva śvo 'naddhā hi tadyacvo

'naddho tadyatprajā

2.3.1.[29]

sā yā pūrvāhutiḥ | sātmānamabhi hūyate tām mantreṇa juhotyaddhā hi tadyanmantro

'ddho tadyadātmā 'tha yottarā sā prajāmabhi hūyate tāṃ tūṣṇīṃ juhotyanaddhā hi

tadyattūṣṇīmanaddho tadyatprajā

2.3.1.[30]

sa juhoti | agnirjyotirjyotiragniḥ svāhetyatha prātaḥ sūryo jyotirjyotiḥ sūryaḥ svāheti

tatsatyenaiva hūyate yadā hyevasūryo 'stametyathāgnirjyotiryadā sūrya udetyatha sūryo

jyotiryadvai satyena hūyate taddevān gacati

2.3.1.[31]

tadu haitadevāruṇaye brahmavarcasakāmāya takṣānūvācāgnirvarco jyotirvarcaḥ sūryo

varco jyotirvarca iti brahmavarcasī haiva bhavati ya evaṃ vidvānagni hotraṃ juhoti

2.3.1.[32]

tadvastyeva prajananasyeva rūpam | agnirjyotirjyotiragniḥ svāheti tadubhayato jyotī

reto devatayā parigṛhṇātyubhayataḥ parigṛhītaṃ vai retaḥ prajāyate tadubhayata

evaitatparigṛhya prajanayati

2.3.1.[33]

atha prātaḥ | sūryo jyotirjyotiḥ sūryaḥ svāheti tadubhayato jyotī reto devatayā

parigṛhṇātyubhayataḥparigṛhītaṃ vai retaḥ prajāyate tadubhayata evaitatparigṛhya

prajanayati tatprajananasya rūpam

2.3.1.[34]

tadu hovāca jīvalaścailakiḥ | garbhamevāruṇiḥ karoti na prajanayatīti sa etenaiva

sāyaṃ juhuyāt

2.3.1.[35]

atha prātaḥ | jyotiḥ sūryaḥ sūryo jyotiḥ svāheti tadbahirdhā jyotī reto devatayā karoti

bahirdhā vai retaḥ prajātam bhavati tadenatprajanayati

2.3.1.[36]

tadāhuḥ | agnāvevaitatsāyaṃ sūryaṃ juhoti sūrye prātaragnimiti tadvai

taduditahomināmeva yadā hyeva sūryo 'stametyathāgnirjyotiryadā sūrya udetyatha

sūryo jyotirnāsya sā paricakṣeyameva paricakṣā yattasyai nāddhā devatāyai hūyate

yāgnihotrasya devatāgnirjyotirjyotiragniḥ svāheti tatra nāgnaye svāhetyatha prātaḥ

sūryo jyotijyotiḥ sūryaḥ svāheti tatra na sūryāya svāheti

2.3.1.[37]

anenaiva juhuyāt | sajūrdevena savitreti tatsavitṛmatprasavāya sajū rātryendravatyeti

tadrātryā mithunaṃ karoti sendraṃ karotīndro hi yajñasya devatā juṣāṇo agnirvetu

svāheti tadagnaye pratyakṣaṃ juhoti

2.3.1.[38]

atha prātaḥ | sajūrdevena savitreti tatsavitṛmatprasavāya sajūruṣasendravatyetyahneti

vā tadahnāṃ voṣasāṃ vā mithunaṃ karoti sendra karotīndro hi yajñasya devatā

juṣāṇaḥ sūryo vetu svāheti tatsūryāya pratyakṣaṃ juhoti tasmādevameva juhuyāt

2.3.1.[39]

te hocuḥ | ko na idaṃ hoṣyatīti brāhmaṇa eveti brāhmaṇedaṃ no juhudhīti kim me

tato bhaviṣyatītyagnihotrociṣṭameveti sa yatsruci pariśinaṣṭi

tadagnihotrociṣṭamatha yatsthālyāṃ yathā parīṇaho nirvapedevaṃ tattasmāttadya eva

kaśca pibettadvai nābrāhmaṇaḥ pibedagnau hyadhiśrayanti tasmānnābrāhmaṇaḥ pibet

2.3.2.

2.3.2.[1]

etā ha vai devatā yo 'sti | tasminvasantīndro yamo rājā naḍo naiṣidho

'naśnantsāṃgamano 'sanpāṃsavaḥ

2.3.2.[2]

tadvā eṣa evendraḥ | yadāhavanīyo 'thaiṣa eva gārhapatyo yamo rājāthaiṣa eva

naḍo naiṣidho yadanvāhāryapacanastadyadetamaharahardakṣiṇata āharanti

tasmādāhuraharaharvai naḍo naiṣidho yamaṃ rājānaṃ dakṣiṇata upanayatīti

2.3.2.[3]

atha ya eṣa sabhāyāmagniḥ | eṣa

evānaśnantsāṃgamanastadyadetamanaśitvevopasaṃgacante tasmādeṣo 'naśnannatha

yadetadbhasmoddhṛtya parāvapantyeṣa evāsanpāṃsavaḥ sa yo haivametadvedaivam

mayyetā devatā vasantīti sarvānhaivaitāṃlokāñjayati sarvālokānanusaṃcarati

2.3.2.[4]

teṣāmupasthānam | yadeva sāyam prātarāhavanīyamupa ca tiṣṭhata upa cāste tadeva

tasyopasthānamatha yadeva pratiparetya gārhapatyamāste vā śete vā tadeva

tasyopasthānamatha yatraiva saṃvrajannanvāhāryapacanamupasmarettadeva tam

manasopatiṣṭheta tadeva tasyopasthānam

2.3.2.[5]

atha prātaḥ | anaśitvā muhūrtaṃ sabhāyāmāsitvāpi kāmam palyayeta tadeva

tasyopasthānamatha yatraiva bhasmoddhṛtamupanigacettadeva tasyopasthānamevamu

hāsyaitā devatā upasthitā bhavanti

2.3.2.[6]

yajamānadevatyo vai gārhapatyaḥ | athaiṣa bhrātṛvyadevatyo

yadanvāhāryapacanastasmādetaṃ nāharaharāhareyurna ha vā asya sapatnā bhavanti

yasyaivaṃ viduṣa etaṃ nāharaharāharantyanvāhāryapacano vā eṣaḥ

2.3.2.[7]

upavasatha evainamāhareyuḥ | yatraivāsminyakṣyanto bhavanti tatho hāsyaiṣo

'moghāyāhṛto bhavati

2.3.2.[8]

navāvasite vainamāhareyuḥ | tasminpaceyustadbrāhmaṇā aśnīyuryadyu tanna

vindedyatpacedapi goreva dugdhamadhiśrayitavai brūyāttasminbrāhmaṇānpāyayitavai

brūyātpāpīyāṃso ha vā asya sapatnā bhavanti yasyaivaṃ viduṣa evaṃ kurvanti

tasmādevameva cikīrṣet

2.3.2.[9]

tadyatraitatprathamaṃ samiddho bhavati | dhūpyata iva tarhi haiṣa bhavati rudraḥ sa

yaḥ kāmayeta yathemā rudraḥ prajā aśraddhayeva tvatsahaseva tvannighātamiva

tvatsacata evamannamadyāmiti tarhi ha sa juhuyātprāpnoti haivaitadannādyaṃ ya

evaṃ vidvāṃstarhi juhoti

2.3.2.[10]

atha yatraitatpradīptataro bhavati | tarhi haiṣa bhavati varuṇaḥ sa yaḥ kāmayeta

yathemā varuṇaḥ prajā gṛhṇanniva tvatsahaseva tvannighātamiva tvatsacata

evamannamadyāmiti tarhi ha sa juhuyātprāpnoti haivaitadannādyaṃ ya evaṃ

vidvāṃstarhi juhoti

2.3.2.[11]

atha yatraitatpradīpto bhavati | uccairdhūmaḥ paramayā jūtyā balbalīti tarhi haiṣa

bhavatīndraḥ sa yaḥ kāmayetendraiva śriyā yaśasā syāmiti tarhi ha sa juhuyātprāpnoti

haivaitadannādyaṃ ya evaṃ vidvāṃstarhi juhoti

2.3.2.[12]

atha yatraitatpratitarāmiva | tiraścīvārciḥ saṃśāmyato bhavati tarhi haiṣa bhavati

mitraḥ sa yaḥ kāmayeta maitreṇedamannamadyāmiti yamāhuḥ sarvasya vā ayam

brāhmaṇo mitraṃna vā ayaṃ kaṃ cana hinastīti tarhi ha sa juhuyātprāpnoti

haivaitadannādyaṃ ya evaṃ vidvāṃstarhi juhoti

2.3.2.[13]

atha yatraitadaṅgārāścākaśyanta iva | tarhi haiṣa bhavati brahma sa yaḥ kāmayeta

brahmavarcasī syāmiti tarhi ha sa juhuyātprāpnoti haivaitadannādyaṃ ya evaṃ

vidvāṃstarhi juhoti

2.3.2.[14]

eteṣāmekaṃ saṃvatsaramupertset | svayaṃ juhvadyadi vāsyānyo juhuyādatha yo

'nyathānyathā juhoti yathāpo vābhikhanannanyadvānnādyaṃ sa sāmi nivartetaivaṃ

tadatha yaḥ sārdhaṃ juhoti yathāpo vābhikhanannanyadvānnādyaṃ tatkṣipre

'bhitṛndyādevaṃ tat

2.3.2.[15]

abhrayo ha vā etā annādyasya yadāhutayaḥ | abhi haivaitadannādyaṃ tṛṇatti ya evaṃ

vidvānagnihotraṃ juhoti

2.3.2.[16]

sā yā pūrvāhutiḥ | te devā atha yottarā te manuṣyā atha yatsruci pariśinaṣṭi te

paśavaḥ

2.3.2.[17]

sa vai kanīya iva pūrvāmāhutiṃ juhoti | bhūya ivottarām bhūya iva sruci pariśinaṣṭi

2.3.2.[18]

sa yatkanīya iva pūrvāmāhutiṃ juhoti | kanīyāṃso hi devā manuṣyebhyo 'tha

yadbhūya ivottarām bhūyāṃso hi manuṣyā devebhyo 'tha yadbhūya iva sruci

pariśinaṣṭi bhūyāṃso hi paśavo manuṣyebhyaḥ kanīyāṃso ha vā asya bhāryā bhavanti

bhūyāṃsaḥ paśavo ya evaṃ vidvānagnihotraṃ juhoti tadvai samṛddhaṃ yasya

kanīyāṃso bhāryā asanbhūyāṃsaḥ paśavaḥ

2.3.3.

2.3.3.[1]

yatra vai prajāpatiḥ prajāḥ sasṛje | sa yatrāgniṃ sasṛje sa idaṃ jātaḥ sarvameva

dagdhuṃ dadhra ityevābilameva tā yāstarhi prajā āsustā hainaṃ sampeṣṭuṃ dadhrire

so 'titikṣamāṇaḥ puruṣamevābhyeyāya

2.3.3.[2]

sa hovāca | na vā ahamidaṃ titikṣe hanta tvā praviśāni tam mā janayitvā bibhṛhi sa

yathaiva māṃ tvamasmiṃloke janayitvā bhariṣyasyevamevāhaṃ tvāmamuṣmiṃloke

janayitvā bhariṣyāmīti tatheti taṃ janayitvābibhaḥ

2.3.3.[3]

sa yadagnī ādhatte | tadenaṃ janayati taṃ janayitvā bibharti sa yathā haivaiṣa

etamasmiṃloke janayitvā bibhartyevamu haivaiṣa etamamuṣmiṃloke janayitvā

bibharti

2.3.3.[4]

tanna sāmyudvāsayeta | sāmi hāsmai sa glāyati sa yathā haivaiṣa etasmā asmiṃloke

sāmi glāyatyevamu haivaiṣa etasmā amuṣmiṃloke sāmi glāyati tasmānna

sāmyudvāsayeta

2.3.3.[5]

sa yatra mriyate | yatrainamagnāvabhyādadhati tadeṣo 'gneradhijāyate sa eṣa putraḥ

sanpitā bhavati

2.3.3.[6]

tasmādetadṛṣiṇābhyanūktaṃ | śataminnu śarado anti devā yatrā naścakrā jarasaṃ

tanūnām putrāso yatra pitaro bhavanti mā no madhyā rīriṣatāyurgantoriti putro

hyeṣa santsa punaḥ pitā bhavatyetannu tadyasmādagnī ādadhīta

2.3.3.[7]

tadvā eṣa eva mṛtyuḥ | sa eṣa tapati tadyadeṣa eva mṛtyustasmādyā etasmādarvācyaḥ

prajāstā mriyante 'tha yāḥ parācyaste devāstasmādu te 'mṛtāstasyemāḥ sarvāḥ prajā

raśmibhiḥ prāṇeṣvabhihitāstasmādu raśmayaḥ prāṇānabhyavatāyante

2.3.3.[8]

sa yasya kāmayate | tasya prāṇamādāyodeti sa mriyate sa yo haitam

mṛtyumanatimucyāthāmuṃ lokameti yathā haivāsmiṃloke na saṃyatamādriyate yadā

yadaiva kāmayate 'tha mārayatyevamu haivāmuṣmiṃloke punaḥpunareva

pramārayati

2.3.3.[9]

sa yatsāyamastamite dve āhutī juhoti | tadetābhyām pūrvābhyām

padbhyāmetasminmṛtyau pratitiṣṭhatyatha yatprātaranudite dve āhutī juhoti

tadetābhyāmaparābhyām padbhyāmetasminmṛtyau pratitiṣṭhita sa enameṣa

udyannevādāyodeti tadetam mṛtyumatimucyate saiṣāgnihotre mṛtyoratimuktirati ha

vai punarmṛtyum mucyate ya evametāmagnihotre mṛtyoratimuktiṃ veda

2.3.3.[10]

yathā vā iṣoranīkam | evaṃ yajñānāmagnihotraṃ yena vā iṣoranīkameti sarvā vai

teneṣuretyeteno hāsya sarve yajñakratava etam mṛtyumatimuktāḥ

2.3.3.[11]

ahorātre ha vā amuṣmiṃloke pariplavamāne | puruṣasya sukṛtaṃ kṣiṇuto 'rvācīnaṃ

vā ato 'horātre tatho hāsyāhorātre sukṛtaṃ na kṣiṇutaḥ

2.3.3.[12]

sa yathā rathopasthe tiṣṭhan | upariṣṭādrathacakre palyaṅyamāne upāvekṣetaivam

parastādarvācīno 'horātre upāvekṣate naha vā asyāhorātre sukṛtaṃ kṣiṇuto ya

evametāmahorātrayoratimuktiṃ veda

2.3.3.[13]

pūrveṇāhavanīyam parītya | antareṇa gārhapatyaṃ caiti na vai devā manuṣyaṃ

vidusta enametadantareṇātiyantaṃ vidurayaṃ vai na idaṃ juhotītyagnirvai pāpmano

'pahantā tāvasyāhavanīyaśca gārhapatyaścāntareṇātiyataḥ pāpmānamapahataḥ so

'pahatapāpmā jyotireva śriyā yaśasā bhavati

2.3.3.[14]

uttarato vā agnihotrasya dvāram | sa yathā dvārā prapadyetaivaṃ tadatha yo

dakṣiṇata etyāste yathā bahirdhā caredevaṃ tat

2.3.3.[15]

naurha vā eṣā svargyā | yadagnihotraṃ tasyā etasyai nāvaḥ svargyāyā āhavanīyaścaiva

gārhapatyaśca naumaṇḍe athaiṣa eva nāvājo yatkṣīrahotā

2.3.3.[16]

sa yatprāṅupodaiti | tadenām prācīmabhyajati svargaṃ lokamabhi tayā svargaṃ lokaṃ

samaṣnute tasyā uttarata ārohaṇaṃ sainaṃ svargaṃ lokaṃ samāpayatyatha yo

dakṣiṇata etyāste yathā pratīrṇāyāmāgacetsa vihīyeta sa tata eva bahirdhā syādevaṃ

tat

2.3.3.[17]

atha yāmetāṃ samidhamabhyādadhāti seṣṭakā yena mantreṇa juhoti

tadyajuryenaitāmiṣṭakāmupadadhāti yadā vā iṣṭakopadhīyate 'thāhutirhūyate

tadasyopahitāsveveṣṭakāsvetā āhutayo hūyante yā etā agnihotrāhutayaḥ

2.3.3.[18]

prajāpatirvā agniḥ | saṃvatsaro vai prajāpatiḥ saṃvatsare-saṃvatsare ha vā

asyāgnihotraṃ cityenāgninā saṃtiṣṭhate saṃvatsare-saṃvatsare cityamagnimāpnoti ya

evaṃ vidvānagnihotraṃ juhotyetadu hāsyāgnihotraṃ cityenāgninā saṃtiṣṭhate

cityamagnimāpnoti

2.3.3.[19]

sapta ca vai śatānyaśītīnāmṛcaḥ | viṃśatiśca sa yatsāyam prātaragnihotraṃ juhoti te

dve āhutī tā asya saṃvatsara āhutayaḥ sampadyante

2.3.3.[20]

sapta caiva śatāni viṃśatiśca | saṃvatsare saṃvatsare ha vā asyāgnihotram

mahatokthena sampadyate saṃvatsare saṃvatsare mahadukthamāpnoti ya evaṃ

vidvānagnihotram juhotyetadu hāsyāgnihotram mahatokthena sampadyate

mahadukthamāpnoti

2.3.4.

2.3.4.[1]

agnau ha vai devāḥ | sarvānpaśūnnidadhire ye ca grāmyā ye cāraṇyā vijayaṃ

vopapraiṣyantaḥ kāmacārasya vā kāmāyāyaṃ no gopiṣṭho gopāyaditi vā

2.3.4.[2]

tānu hāgnirnicakame | taiḥ samgṛhya rātrim praviveśa punarema iti devā edagniṃ

tirobhūtaṃ te ha vidāṃ cakruriha vai prāvikṣadrātriṃ vai prāvikṣaditi

tametatpratyāyatyāṃ rātrau sāyamupātiṣṭhanta dehi naḥ paśūnpunarnaḥ paśūndehīti

tebhyo 'gniḥ paśūnpunaradadāt

2.3.4.[3]

tasmai kamagnī upatiṣṭheta | agnī vai dātārau tāvevaitadyācate sāyamupatiṣṭheta

sāyaṃ hi devā upātiṣṭhanta datto haivāsmā etau paṣūnya evaṃ vidvānupatiṣṭhate

2.3.4.[4]

atha yasmānnopatiṣṭheta | ubhaye ha vā idamagre sahāsurdevāśca manuṣyāśca

tadyaddha sma manuṣyāṇāṃ na bhavati taddha sma devānyācanta idaṃ vai no

nāstīdaṃ no 'stviti te tasyā eva yāñcyāyai dveṣeṇa devāstirobhūtā neddhinasāni

neddveṣyo 'sānīti tasmānnopatiṣṭheta

2.3.4.[5]

atha yasmādupaiva tiṣṭheta | yajño vai devānāmāśīryajamānasya tadvā eṣa eva yajño

yadāhutirāśīreva yajamānasya tadyadevāsyātra tadevaitadupatiṣṭhamānaḥ kurute

tasmādupaiva tiṣṭheta

2.3.4.[6]

atha yasmānnopatiṣṭheta | yo vai brāhmaṇaṃ vā śaṃsamāno 'nucarati kṣatriyaṃ

vāyam me dāsyatyayam me gṛhān kariṣyatīti yo vai taṃ vādyena vā karmaṇā

vābhirirādhayiṣati tasmai vai sa deyam manyate 'tha ya āha kiṃ nu tvam mamāsi yo

me na dadāsītīśvara enaṃ dveṣṭorīśvaro nirvedaṃ

gantostasmānnopatiṣṭhetaitadittvevaiṣa eta yācate yadinddhe yajjuhoti

tasmānnopatiṣṭheta

2.3.4.[7]

atha yasmādupaiva tiṣṭheta | uta vai yācandātāraṃ labhata evoto bhartā bhāryaṃ

nānubudhyate sa yadaivāha bhāryo vai te 'smi bibhṛhi metyathainaṃ vedāthainam

bhāryam manyate tasmādupaiva tiṣṭhetedamittu samastaṃ yasmādupatiṣṭheta

2.3.4.[8]

prajāpatirvā eṣa bhūtvā | yāvata īṣṭe yāvadenamanu tasya retaḥ siñcati

yadagnihotraṃ juhotīdamevaitatsarvamupatiṣṭhamāno 'nuvikarotīdaṃ

sarvamanuprajanayati

2.3.4.[9]

sa vā upavatyā pratipadyate | iyaṃ vā upa dvayeneyamupa yaddhīdaṃ kiṃ ca jāyate

'syāṃ tadupajāyate 'tha yannyṛcatyasyāmeva tadupopyate tadahnā rātryā bhūyo-bhūya

evākṣayyam bhavati tadakṣayyeṇaivaitadbhūmnā pratipadyate

2.3.4.[10]

sa āha | upaprayanto adhvaramityadhvaro vai yajña upaprayanto yajñamityevaitadāha

mantraṃ vocemāgnaya iti mantramu hyasmā etadvakṣyanbhavatyāre asme ca śṛṇvata

iti yadyapyasmadārakādasyatha na etacūṇvevaivamevaitanmanyasvetyevaitadāha

2.3.4.[11]

agnirmūrdhā divaḥ | kakutpatiḥ pṛthivyā ayam apāṃ retāṃsi jinvatītyanveva dhāvati

tadyathā yācan kalyāṇaṃ vadedāmuṣyāyaṇo vai tvamasyalaṃ vai tvametasmā

asītyevameṣā

2.3.4.[12]

athaindrāgnī | ubhā vāmindrāgnī āhuvadhyā ubhā rādhasaḥ saha mādayadhyai ubhā

dātārāviṣāṃ rayīṇāmubhā vājasya sātaye huve vāmityeṣa vā indro ya eṣa tapati sa

yadastameti tadāhavanīyam praviśati tadubhāvevaitatsaha santā upatiṣṭhata ubhau

me saha santau dattāmiti tasmādaindrāgnī

2.3.4.[13]

ayaṃ te yonirṛtviyaḥ | yato jāto arocathāḥ taṃ jānannagna ārohāthā no vardhayā

rayimiti puṣṭaṃ vai rayirbhūyo bhūya eva na idam puṣṭaṃ kurvityevaitadāha

2.3.4.[14]

ayamiha prathamaḥ | dhāyi dhātṛbhirhotā yajiṣṭho adhvareṣvīḍyaḥ yamapnavāno

bhṛgavo virurucurvaneṣu citraṃ vibhvaṃ viśe viśa ityanveva dhāvati tadyathā yācan

kalyāṇaṃ vadedāmuṣyāyaṇo vai tvamasyalaṃ vai tvametasmā asītyevameṣā yatho

evaiṣa tatho evainametadāha yadāha vibhvaṃ viśe viśa iti vibhūrhyeṣa viśe viśe

2.3.4.[15]

asya pratnām | anu dyutaṃ śukraṃ duduhre ahrayaḥ payaḥ sahasrasāmṛṣimiti paramā

vā eṣā sanīnāṃ yatsahasrasanistadetasyaivāvaruddhai tasmādāha payaḥ

sahasrasāmṛṣimiti

2.3.4.[16]

tadetatsamāhāryaṃ ṣaḍṛcam | tasyopavatī prathamā pratnavatyuttamāvocāma

tadyasmādupavatyathāda eva pratnaṃ yāvanto hyeva sanāgre devāstāvanta eva

devāstasmādadaḥ pratnaṃ tadime evāntareṇa sarve kāmāste asmā ime saṃjānāne

sarvān kāmāntsaṃnamataḥ

2.3.4.[17]

sa vai triḥ prathamāṃ japati | triruttamāṃ trivṛtprāyaṇā hi

yajñāstrivṛdudayanāstasmāttriḥ prathamāṃ japati triruttamām

2.3.4.[18]

yaddha vā atrāgnihotraṃ juhvat | vādyena vā karmaṇā vā mithyā

karotyātmanastadavadyatyāyuṣo vā varcaso vā prajāyai vā

2.3.4.[19]

tadu khalu tanūpā agne 'si | tanvaṃ me pāhyāyurdā agne 'syāyurme dehi varcodā

agne 'si varco me dehi agne yanme tanvā ūnaṃ tanma āpraṇeti

2.3.4.[20]

yaddha vā atrāgnihotraṃ juhvat | vādyena vā karmaṇā vā mithyā

karotyātmanastadavadyatyāyuṣo vā varcaso vā prajāyai vā tanme

punarāpyāyayetyevaitadāha tatho hāsyaitatpunarāpyāyate

2.3.4.[21]

indhānāstvā | śataṃ himā dyumantaṃ samidhīmahīti śataṃ varṣāṇi

jīvyāsmetyevaitadāha tāvattvā mahāntaṃ samidhīmahīti yadāha dyumantaṃ

samidhīmahīti vayasvanto vayaskṛtaṃ sahasvantaḥ sahaskṛtamiti vayasvanto vayam

bhūyāsma vayaskṛttvam bhūyā ityevaitadāha sahasvanto vayam bhūyāsma

sahaskṛttvam būyā ityevaitadāhāgne sapatnadambhanamadabdhāso adābhyamiti tvayā

vayaṃ sapatnānpāpīyasaḥ kriyāsmetyevaitadāha

2.3.4.[22]

citrāvaso svasti te pāramaśīyeti | triretajjapati rātrirvai citrāvasuḥ sā hīyaṃ saṃgṛhyeva

citrāṇi vasati tasmānnārakāccitraṃ dadṛśe

2.3.4.[23]

etena ha sma vā ṛṣayaḥ | rātreḥ svasti pāraṃ samaśnuvata eteno ha

smainānrātrernāṣṭrā rakṣāṃsi na vindantyeteno evaiṣa etadrātreḥ svasti pāraṃ

samaśnuta eteno enaṃ rātrernāṣṭrā rakṣāṃsi na vindantyetāvannu tiṣṭhañjapati

2.3.4.[24]

athāsīnaḥ | saṃ tvamagne sūryasya varcasā gathā iti tadyadastaṃ yannāditya

āhavanīyam praviśati tenaitadāha samṛṣīṇāṃ stuteneti tadyadupatiṣṭhate tenaitadāha

sam priyeṇadhāmnetyāhutayo vā asya priyaṃ dhāmāhutibhireva tadāha

samahamāyuṣā saṃ varcasā sam prajayā saṃ rāyaspoṣeṇa gmiṣīyeti yathā tvametaiḥ

samagathā evamahamāyuṣā varcasā prajayā rāyaspoṣeṇeti yadbhūmneti

tadevamahametaiḥ saṃgacā ityevaitadāha

2.3.4.[25]

atha gāmabhyaiti | andha sthāndho vo bhakṣīya maha stha maho vo bhakṣīyeti

yāni vo vīryāṇi yāni vo mahāṃsi tāni vo bhakṣīyetyevaitadāhorja sthorja vo

bhakṣīyeti rasa stha rasaṃ vo bhakṣīyetyevaitadāha rāyaspoṣa stha rāyaspoṣaṃ vo

bhakṣīyeti bhūmā stha bhūmānaṃ vo bhakṣiyetyevaitadāha

2.3.4.[26]

revatī ramadhvamiti revanto hi paśavastasmādāha revatī

ramadhvamityasminyonāvasmin goṣṭhe 'smiṃloke 'smin kṣaye | ihaiva sta

māpagātetyātmana evaitadāha madeva māpagāteti

2.3.4.[27]

atha gāmabhimṛśati | saṃhitāsi viśvarūpīti viśvarūpā iva hi paśavastasmādāha

viśvarūpītyūrjā māviśa gaupatyenetyūrjeti yadāha raseneti tadāha gaupatyeneti yadāha

bhūmneti tadāha

2.3.4.[28]

atha gārhapatyamabhyaiti | sa gārhapatyamupatiṣṭhata upa tvāgne dive dive

doṣāvastardhiyā vayam namo bharanta emasīti nama evāsmā etatkaroti yathainaṃ na

hiṃsyāt

2.3.4.[29]

rājantamadhvarāṇām | gopāmṛtasya dīdiviṃ vardhamānaṃ sve dama iti svaṃ vai ta

idaṃ yanmama tanno bhūyo bhūya eva kurvityevaitadāha

2.3.4.[30]

sa naḥ piteva sūnave | agne sūpāyano bhava sacasvā naḥ svastaya iti yathā pitā putrāya

sūpacaro naivainaṃ kena cana hinastyevaṃ naḥ sūpacara edhi maiva tvā kena cana

hiṃsiṣmetyevaitadāha

2.3.4.[31]

atha dvipadāḥ | agne tvaṃ no antama uta trātā śivo bhavā varūthyaḥ

vasuragnirvasuśravā acā nakṣi dyumattamaṃ rayiṃ dāḥ taṃ tvā śociṣṭha dīdivaḥ

sumnāya nūnamīmahe sakhibhyaḥ sa no bodhi śrudhī havamuruṣyā ṇo aghāyataḥ

samasmāditi

2.3.4.[32]

yadvā āhavanīyamupatiṣṭhate | paśūṃstadyācate

tasmāttamuccāvacaiścandobhirupatiṣṭhata uccāvacā iva hi paśavo 'tha

yadgārhapatyam puruṣāṃstadyācate tadgāyatram prathamaṃ tricaṃ gāyatraṃ vā

agneścandaḥ svenaivainametaccandasopaparaiti

2.3.4.[33]

atha dvipadāḥ | puruṣacandasaṃ vai dvipadā dvipādvā ayam puruṣaḥ

puruṣānaivaitadyācate puruṣānhi yācate tasmāddvipadāḥ paśumānha vai

puruṣavānbhavati ya evaṃ vidvānupatiṣṭhate

2.3.4.[34]

atha gāmabhyaiti | iḍa ehyadita ehītīḍā hi gauraditirhi gaustāmabhimṛśati kāmyā

eteti manuṣyāṇāṃ hyetāsu kāmāḥ praviṣṭāstasmādāha kāmyā eteti mayi vaḥ

kāmadharaṇam bhūyādityahaṃ vaḥ priyo bhūyāsamityevaitadāha

2.3.4.[35]

athāntareṇāhavanīyaṃ ca gārhapatyaṃ ca | prāṅ tiṣṭhannagnimīkṣamāṇo japati

somānaṃ svaraṇaṃ kṛṇuhi brahmaṇaspate kakṣīvantaṃ ya auśijaḥ yo revānyo

amīvahā vasuvitpuṣṭivardhanaḥ sa naḥ siṣaktu yasturaḥ mā naḥ śaṃso araruṣo

dhūrtiḥ praṇaṅmartyasya rakṣā ṇo brahmaṇaspata iti

2.3.4.[36]

yadvā āhavanīyamupatiṣṭhate | divaṃ tadupatiṣṭhate 'tha yadgārhapatyam pṛthivīṃ

tadathaitadantarikṣameṣā hi digbṛhaspateretaṃ hyetaddiśamupatiṣṭhate

tasmādbārhaspatyaṃ japati

2.3.4.[37]

mahi trīṇāmavo 'stu | dyukṣam mitrasyāryamṇaḥ durādharṣaṃ varuṇasya na hi

teṣāmamā cana nādhvasu vāraṇeṣu īśe ripuraghaśaṃsaḥ te hi putrāso aditeḥ pra

jīvase martyāya jyotiryacantyajasramiti tatrāsti nādhvasu vāraṇeṣvityeti ha vā

adhvāno vāraṇā ya ime 'ntareṇa dyāvāpṛthivī etānhyetadupatiṣṭhate tasmādāha

nādhvasu vāraṇeṣviti

2.3.4.[38]

athaindrī | indro vai yajñasya devatā sendramevaitadagnyupsthānaṃ kurute kadā

cana starīrasi nendra saścasi dāśuṣa iti yajamāno vai dāśvānna yajamānāya

druhyasītyevaitadāhopopennu maghavanbhūya innu te dānaṃ devasya pṛcyata iti

bhūyo bhūya eva na idam puṣṭaṃ kurvityevaitadāha

2.3.4.[39]

atha sāvitrī | savitā vai devānām prasavitā tatho hāsmā ete savitṛprasūtā eva sarve

kāmāḥ samṛdhyante tatsaviturvareṇyam bhargo devasya dhīmahi dhiyo yo naḥ

pracodayāditi

2.3.4.[40]

athāgneyī | tadagnaya evaitadātmānamantataḥ paridadāti guptyai pari te dūḍabho

ratho 'smān aśnotu viśvataḥ yena rakṣasi dāśuṣa iti yajamānā vai dāśvāṃso yo ha vā

asyānādhṛṣyatamo rathastenaiṣa yajamānānabhirakṣati sa yaste 'nādhṛṣyatamo

ratho yena yajamānānabhirakṣasi tena naḥ sarvato 'bhigopāyetyevaitadāha

triretajjapati

2.3.4.[41]

atha putrasya nāma gṛhṇāti | idam me 'yaṃ vīryaṃ putro 'nusaṃtanavaditi yadi putro

na syādapyātmana eva nāma gṛhṇīyāt

2.4.1.

2.4.1.[1]

atha hute 'gnihotra upatiṣṭhate | bhūrbhuvaḥ svariti tatsatyenaivaitadvācaṃ

samardhayati yadāha bhūrbhuvaḥ svariti tayā samṛddhayāśiṣamāśāste supoṣaḥ

poṣairiti tatpuṣṭimāśāste

2.4.1.[2]

yadvā ado dīrghamagnyupasthānam | āśīreva sāśīriyaṃ tadetāvataivaitatsarvamāpnoti

tasmādetenaivopatiṣṭhetaitena nveva vayamupacarāma iti ha smāhāsuriḥ

2.4.1.[3]

atha pravatsyan | gārhapatyamevāgra upatiṣṭhate 'thāhavanīyaṃ

2.4.1.[4]

sa gārhapatyamupatiṣṭhate | narya prajām me pāhīti prajāyā haiṣa īṣṭe

tatprajāmevāsmā etatparidadāti guptyai

2.4.1.[5]

athāhavanīyamupatiṣṭhate | śaṃsya paśūnme pāhīti paśūnāṃ haiṣa īṣṭe

tatpaśūnevāsmā etatparidadāti guptyai

2.4.1.[6]

atha pra vā vrajati pra vā dhāvayati | sa yatra velām manyate tatsyanttvā vācaṃ

visṛjate 'tha proṣya parekṣya yatra velām manyate tadvācaṃ yacati sa yadyapi

rājāntareṇa syānnaiva tamupeyāt

2.4.1.[7]

sa āhavanīyamevāgra upatiṣṭhate | atha gārhapatyaṃ gṛhā vai gārhapatyo gṛhā vai

pratiṣṭhā tadgṛheṣvevaitatpratiṣṭhāyām pratitiṣṭhati

2.4.1.[8]

sa āhavanīyamupatiṣṭhate | āganma viśvavedasamasmabhyaṃ vasuvittamam agne

samrāḍabhi dyumnamabhi saha āyacasvetyathopaviśya tṛṇānyapalumpati

2.4.1.[9]

atha gārhapatyamupatiṣṭhate | ayamagnirgṛhapatirgārhapatyaḥprajāyā vasuvittamaḥ

agne gṛhapate 'bhi dyumnamabhi saha āyacasvetyathopaviśya

tṛṇānyapalumpatyetannu japenaitena nveva bhūyiṣṭhā ivopatiṣṭhante

2.4.1.[10]

sa vai khalu tūṣṇīmevopatiṣṭheta | idaṃ vai yasminvasati brāhmaṇo vā rājā vā

śreyānmanuṣyo nveva tameva nārhati vaktumidam me tvaṃ gopāya prāhaṃ

vatsyāmītyathāsminnete śreyāṃso vasanti devā agnayaḥ ka u tānarhati vaktumidam

me yūyaṃ gopāyata prāhaṃ vatsyāmīti

2.4.1.[11]

mano ha vai devā manuṣyasyājānanti | sa veda gārhapatyaḥ paridām

medamupāgāditi tūṣṇīmevāhavanīyamupatiṣṭhate sa vedāhavanīyaḥ paridāṃ

medamupāgāditi

2.4.1.[12]

atha pra vā vrajati pra vā dhāvayati | sa yatra velo manyate tatsyanttvā vācaṃ visṛjate

'tha proṣya parekṣya yatra velām manyate tadvācaṃ yacati sa yadyapi rājāntareṇa

syānnaiva tamupeyāt

2.4.1.[13]

sa āhavanīyamevāgra upatiṣṭhate | atha gārhapatyaṃ

tūṣṇīmevāhavanīyamupatiṣṭhate tūṣṇīmupaviśya tṛṇānyapalumpati tūṣṇīmeva

gārhapatyamupatiṣṭhate tūṣṇīmupaviśya tṛṇānyapalumpati

2.4.1.[14]

athāto gṛhāṇāmevopacāraḥ | etaddha vai gṛhapateḥ proṣuṣa āgatādgṛhāḥ samuttrastā

iva bhavanti kimayamiha vadiṣyati kiṃ vā kariṣyatīti sa yo ha tatra kiṃcidvadati vā

karoti vā tasmādgṛhāḥ pratrasanti tasyeśvaraḥ kulaṃ vikṣobdhoratha yo ha tatra na

vadati na kiṃ cana karoti taṃ gṛhā upasaṃśrayante na vā ayamihāvādīnna kiṃ

canākaraditi sa yadihāpi sukruddha iva syācva eva tatastatkuryādyadvadiṣyanvā

kariṣyanvā syādeṣa u gṛhāṇāmupacāraḥ

2.4.2.

2.4.2.[1]

prajāpatiṃ vai bhūtānyupāsīdan | prajā vai bhūtāni vi no dhehi yathā jīvāmeti tato

devā yajñopavītino bhūtvā dakṣiṇaṃ jānvācyopāsīdaṃstānabravīdyajño vo

'nnamamṛtatvaṃ va ūrgvaḥ sūryo vo jyotiriti

2.4.2.[2]

athainam pitaraḥ | prācīnāvītinaḥ savyaṃ jānvācyopāsīdaṃstānabravīnmāsimāsi vo

'śanaṃ svadhā vo manojavīvaścandramā vo jyotiriti

2.4.2.[3]

athainam manuṣyāḥ | prāvṛtā upasthaṃ kṛtvopāsīdaṃstānabravītsāyam prātarvo

'śanam prajā vo mṛtyurvo 'gnirvo jyotiriti

2.4.2.[4]

athainam paśava upāsīdan | tebhyaḥ svaiṣameva cakāra yadaiva yūyaṃ kadā ca

labhādhvai yadi kāle yadyanākāle 'thaivāśnātheti tasmādete yadaiva kadā ca labhante

yadi kāle yadyanākāle 'thaivāśnanti

2.4.2.[5]

atha hainaṃ śaśvadapyasurā upasedurityāhuḥ | tebhyastamaśca māyāṃ ca

pradadāvastyahaivāsuramāyetīva parābhūtā ha tveva tāḥ prajāstā imāḥ

prajāstathaivopajīvanti yathaivābhyaḥ prajāpatirvyadadhāt

2.4.2.[6]

naiva devā atikrāmanti | na pitaro na paśavo manuṣyā evaike 'tikrāmanti tasmādyo

manuṣyāṇām medyatyaśubhe medyati vihūrcati hi na hyayanāya cana bhavatyanṛtaṃ

hi kṛtvā medyati tasmādu sāyamprātarāśyeva syātsa yo haivaṃ vidvāntsāyamprātarāśī

bhavati sarvaṃ haivāyureti yadu ha kiṃ ca vācā vyāharati tadu haiva bhavatyetaddhi

devasatyaṃ gopāyati taddhaitattejo nāma brāhmaṇaṃ ya etasya vrataṃ śaknoti caritum

2.4.2.[7]

tadvā etat | māsi māsyeva pitṛbhyo dadato yadaivaiṣa na purastānna paścāddadṛśe

'thaibhyo dadātyeṣa vai somo rājā devānāmannaṃ yaccandramāḥ sa etāṃ rātriṃ

kṣīyate tasminkṣīṇe dadāti tathaibhyo samadaṃ karotyatha yadakṣīṇe

dadyātsamadaṃ ha kuryāddevebhyaśca pitṛbhyaśca tasmādyadaivaiṣa na purastānna

paścāddadṛśe 'thaibhyo dadāti

2.4.2.[8]

sa vā aparāhṇe dadāti | pūrvāhṇo vai devānām madhyandino manuṣyāṇāmaparāhṇaḥ

pitṝṇāṃ tasmādaparāhṇe dadāti

2.4.2.[9]

sa jaghanena gārhapatyam | prācīnāvītī bhūtvā dakṣiṇāsīna etaṃ grṛhṇāti sa tata

evopotthāyottareṇānvāhāryapacanaṃ dakṣiṇā tiṣṭhannavahanti sakṛtphalīkaroti

sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitarastasmātsakṛtphalīkaroti

2.4.2.[10]

taṃ śrapayati | tasminnadhiśrita ājyam pratyānayatyagnau vai devebhyo

juhvatyuddharanti manuṣyebhyo 'thaiva pitṝṇāṃ tasmādadhiśrita ājyam pratyānayati

2.4.2.[11]

sa udvāsyāgnau dve āhutī juhoti devebhyaḥ | devānvā eṣa upāvartate ya

āhitāgnirbhavati yo darśapūrṇamāsābhyāṃ yajate 'thaitatpitṛyajñenevācārīttadu

nihnute sa devaiḥ prasūto 'thaitatpitṛbhyo dadāti tasmādudvāsyāgnau dve āhutī juhoti

devebhyaḥ

2.4.2.[12]

sa vā agnaye ca somāya ca juhoti | sa yadagnaye juhoti sarvatra hyevāgniranvābhakto

'tha yatsomāya juhoti pitṛdevatyo vai somastasmādagnaye ca somāya ca juhoti

2.4.2.[13]

sa juhoti | agnaye kavyavāhanāya svāhā somāya pitṛmate svāhetyagnau

mekṣaṇamabhyādadhāti tatsviṣṭakṛdbhājanamatha dakṣiṇenānvāhāryapacanaṃ

sakṛdullikhati tadvedibhājanaṃ sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitarastasmātsakṛdullikhati

2.4.2.[14]

atha parastādulmukaṃ nidadhāti | sa yadanidhāyolmukamathaitatpitṛbhyo

dadyādasurarakṣasāni haiṣāmetadvimathnīraṃstatho haitatpitṝṇāmasurarakṣasāni

na vimathnate tasmātparastādulmukaṃ nidadhāti

2.4.2.[15]

sa nidadhāti | ye rūpāṇi pratimuñcamānā asurāḥ santaḥ svadhayā caranti parāpuro

nipuro ye bharantyagniṣṭāṃlokātpraṇudātyasmādityagnirhi rakṣasāmapahantā

tasmādevaṃ nidadhāti

2.4.2.[16]

athodapātramādāyāvanejayati | asāvavanenikṣvetyeva yajamānasya

pitaramasāvavanenikṣveti pitāmahamasāvavanenikṣveti prapitāmahaṃ

tadyathāśiṣyate 'bhiṣiñcedevaṃ tat

2.4.2.[17]

atha sakṛdācinnānyupamūlaṃ dināni bhavanti | agramiva vai devānām madhyamiva

manuṣyāṇām mūlamiva pitṝṇāṃ tasmādupamūlaṃ dināni bhavanti sakṛdācinnāni

bhavanti sakṛdu hyevaparāñcaḥ pitarastasmātsakṛdācinnāni bhavanti

2.4.2.[18]

tāni dakṣiṇopastṛṇāti | tatra dadāti sa vā iti dadātītīva vai devebhyo

juhvatyuddharanti manuṣyebhyo 'thaivaṃ pitṝṇāṃ tasmāditi dadāti

2.4.2.[19]

sa dadāti | asāvetatta ityeva yajamānasya pitre ye ca tvāmanvityu haika āhustadu tathā

na brūyātsvayaṃ vai teṣāṃ saha yeṣāṃ saha tasmādu brūyādasāvetatta ityeva

yajamānasya pitre 'sāvetatta iti pitāmahāyāsāvetatta iti prapitāmahāya tadyaditaḥ

parāgdadāti sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitarah

2.4.2.[20]

tatra japati | atra pitaro mādayadhvaṃ yathābhāgamāvṛṣāyadhvvamiti

yathābhāgamaśnītetyevaitadāha

2.4.2.[21]

atha parāṅ paryāvartate | tira iva vai pitaro manuṣyebhyastira ivaitadbhavati sa vā ā

tamitorāsītetyāhuretāvānhyasuriti sa vai muhūrtamevāsitvā

2.4.2.[22]

athopapalyayya japati | amīmadanta pitaro yathābhāgamāvṛṣāyiṣateti

yathābhāgamāśiṣurityevaitadāha

2.4.2.[23]

athodapātramādāyāvanejayati | asāvavanenikṣvetyeva yajamānasya

pitaramasāvavanenikṣveti pitāmahamasāvavanenikṣveti prapitāmahaṃ tadyathā

jakṣuṣe 'bhiṣiñcedevaṃ tat

2.4.2.[24]

atha nīvimudvṛhya namaskaroti | pitṛdevatyā vai nīvistasmānnīvimudvṛhya

namaskaroti yajño vai namo yajñiyānevainānetatkaroti ṣaṭ kṛtvo namaskaroti ṣaḍvā

ṛtava ṛtavaḥ pitarastasmātṣaṭ kṛtvo namaskaroti gṛhānnaḥ pitaro datteti gṛhāṇāṃ ha

pitara īśata eṣo etasyāśīḥ karmaṇo 'thāvajighrati pratyavadhāya piṇḍāntsa

yajamānabhāgo 'gnau sakṛdācinnānyabhyādadhāti punarulmukamapi sṛjati

2.4.3.

2.4.3.[1]

tadu hovāca kahoḍaḥ kauṣītakiḥ | anayorvā ayaṃ dyāvāpṛthivyo raso 'sya rasasya

hutvā devebhyo 'themamaśnāmeti tasmādvā āgrayaṇeṣṭyā yajata iti

2.4.3.[2]

tadu hovāca yājñavalkyaḥ | devāśca vā asurāścobhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato 'surā

ubhayīrośadhīryāśca manuṣyā upajīvanti yāśca paśavaḥ kṛtyayeva tvadviṣeṇeva

tvatpralilipurutaivaṃ ciddevānabhibhavemeti tato na manuṣyā āśurna paśava āliliśire

tā hemāḥ prajā anāśakena notparābabhūvuḥ

2.4.3.[3]

tadvai devāḥ śuśruvuḥ | anāśakena ha vā imāḥ prajāḥ parābhavantīti te

hocurhantedamāsāmapajighāṃsāmeti keneti yajñenaiveti yajñena ha sma vai taddevāḥ

kalpayante yadeṣāṃ kalpamāsarṣayaśca

2.4.3.[4]

te hocuḥ | kasya na idam bhaviṣyatīti te mama-mametyeva na sampādayāṃ cakruste

hāsampādyocurājimevāsminnajāmahai sa yo na ujjeṣyati tasya na idam bhaviṣyatīti

tatheti tasminnājimājanta

2.4.3.[5]

tāvindrāgnī udajayatām | tasmādaindrāgnau dvādaśakapālaḥ puroḍāśo

bhavatīndrāgnī hyasya bhāgadheyamudajayatāṃ tau yatrendrāgnī ujjigīvāṃsau

tasthatustadviśve devā anvājagmuḥ

2.4.3.[6]

kṣatraṃ vā indrāgnī | viśo viśve devā yatra vai kṣatramujjayatyanvābhaktā vai tatra

viṭtadviśvāndevānanvābhajatāṃ tasmādeṣa vaiśvadevaścarurbhavati

2.4.3.[7]

taṃ vai purāṇānāṃ kuryādityāhuḥ | kṣatraṃ vā indrāgnī netkṣatramabhyārohayāṇīti

tau vā ubhāveva navānāṃ syātāṃ yaddhi puroḍāśa itaraścaruritarastenaiva

kṣatramanabhyārūḍhaṃ tasmādubhāveva navānāṃ syātām

2.4.3.[8]

ta u ha viśve devā ūcuḥ | anayorvā ayaṃ dyāvāpṛthivyo raso hanteme

asminnābhajāmeti tābhyāmetam bhāgamakalpayannetaṃ dyāvāpṛthivyamekakapālam

puroḍāśaṃ tasmāddyāvāpṛthivya ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati tasyeyameva

kapālamekeva hīyaṃ tasmādekakapālo bhavati

2.4.3.[9]

tasya paricakṣā | yasyai vai kasyai ca devatāyai havirgṛhyate sarvatraiva

sviṣṭakṛdanvābhakto 'thaitaṃ sarvameva juhoti na sviṣṭakṛte 'vadyati sā paricakṣoto

hutaḥ paryāvartate

2.4.3.[10]

tadāhuḥ | paryābhūdvā ayamekakapālo mohiṣyati rāṣṭramiti nāsya sā

paricakṣāhavanīyo vā āhutīnām pratiṣṭhā sa yadāhavanīyam prāpyāpi daśa kṛtvaḥ

paryāvarteta na tadādriyeta yadīttvanye vadanti

kastatsaṃdhamupeyāttasmādājyasyaiva yajedājyaṃ ha vā anayordyāvāpṛthivyoḥ

pratyakṣaṃ rasastatpratyakṣamevaine etatsvena rasena medhena prīṇāti

tasmādājyasyaiva yajet

2.4.3.[11]

etena vai devāḥ | yajñeneṣṭvobhayīnāmoṣadhīnāṃ yāśca manuṣyā upajīvanti yāśca

paśavaḥ kṛtyāmiva tvadviṣamiva tvadapajaghrustata āśnanmanuṣyā āliśanta paśavaḥ

2.4.3.[12]

atha yadeṣa etena yajate | tannāha nvevaitasya tathā kaścana kṛtyayeva tvadviṣeṇeva

tvatpralimpatīti devā akurvanniti tvevaiṣa etatkaroti yamu caiva devā

bhāgamakalpayanta tamu caivaibhya eṣa etadbhāgaṃ karotīmā u

caivaitadubhayīroṣadhīryāśca manuṣyā upajīvanti yāśca paśavastā anamīvā

akilviṣāḥ kurute tā asyānamīvā akilviṣā imāḥ prajā upajīvanti tasmādvā eṣa etena

yajate

2.4.3.[13]

tasya prathamajo gaurdakṣiṇā | agryamiva hīdaṃ sa yadījānaḥ

syāddarśapūrṇamāsābhyāṃ vā yajetāthaitena yajeta yadyu anījānaḥ

syāccātuṣprāśyamevaitamodanamanvāhāryapacane paceyustam brāhmaṇā aśnīyuḥ

2.4.3.[14]

dvayā vai devā devāḥ | ahaiva devā atha ye brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso 'nūcānāste

manuṣyadevāstadyathā vaṣaṭkṛtaṃ hutamevamasyaitadbhavati tatro

yacaknuyāttaddadyānnādakṣiṇāṃ haviḥ syāditi hyāhurnāgnihotre juhuyātsamadaṃ ha

kuryādyadagnihotre juhuyādanyadvā āgrayaṇamanyadagnihotraṃ tasmānnāgnihotre

juhuyāt

2.4.4.

2.4.4.[1]

prajāpatirha vā etenāgre yajñeneje | prajākāmo bahuḥ prajayā paśubhiḥ syāṃ śriyaṃ

gaceyaṃ yaśaḥ syāmannādaḥ syāmiti

2.4.4.[2]

sa vai dakṣo nāma | tadyadenena so 'gre 'yajata tasmāddākṣāyaṇayajño

nāmotainameke vasiṣṭhayajña ityācakṣata eṣa vai vasiṣṭha etameva

tadanvācakṣate sa etena yajñeneje sa etena yajñeneṣṭvā yeyam prajāpateḥ prajātiryā

śrīretadbabhūvaitāṃ ha vai prajātim prajāyata etāṃ śriyaṃ gacati ya evaṃ vidvānetena

yajñena yajate tasmādvā etena yajeta

2.4.4.[3]

teno ha tata īje | pratīdarśaḥ śveknaḥ sa ye tam pratyāsusteṣāṃ vivacanamivāsa

vivacanamiva ha vai bhavati ya evaṃ vidvānetena yajñena yajate tasmādvā etena

yajeta

2.4.4.[4]

tamājagāma | suplā sārñjayo brahmacaryaṃ tasmādetaṃ ca yajñamanūce 'nyamu ca so

'nūcya punaḥ sṛñjayāñjagāma te ha sṛñjayā vidāṃ cakruryajñaṃ vai no 'nūcyāganniti te

hocuḥ saha vai nastaddevairāganyo no yajñamanūcyāganniti sa vai sahadevaḥ

sārñjayastadapyetannivacanamivāstyanyadvā aresuplā nāma dadha iti sa etena

yajñeneje sa etena yajñeneṣṭvā yeyaṃ sṛñjayānām prajātiryā śrīretadbabhūvaitāṃ ha

vai prajātim prajāyata etāṃ śriyaṃ gacati yaevaṃ vidvānetena yajñena yajate tasmādvā

etena yajeta2.4.4.[5]teno ha tata īje | devabhāgaḥ śrautarṣaḥ sa ubhayeṣāṃ kurūṇāṃ ca

sṛñjayānāṃ ca purohita āsa paramatā vai sā yo nvevaikasya rāṣṭrasya purohito 'satsā

nveva paramatā kimu yo dvayoḥ paramatāmiva ha vai gacati ya evaṃ vidvānetena

yajñena yajate tasmādvā etena yajeta

2.4.4.[6]

teno ha tata īje | dakṣaḥ pārvatista ime 'pyetarhi dākṣāyaṇā rājyamivaiva prāptā

rājyamiha vai prāpnoti ya evaṃ vidvānetena yajate tasmādvā etena yajeta sa vā ekaika

evānūcīnāham puroḍāśo bhavatyeteno hāsyāsapatnānupabādhā śrīrbhavati sa vai dve

paurṇamāsyau yajate dve amāvāsye dve vai mithunam mithunamevaitatprajananaṃ

kriyate

2.4.4.[7]

atha yatpūrvedyuḥ | agnīṣomīyeṇa yajate paurṇamāsyāṃ te dve devate dve vai

mithunam mithunamevaitatprajananaṃ kriyate

2.4.4.[8]

atha prātaḥ | āgneyaḥ puroḍāśo bhavatyaindraṃ sāṃnāyyaṃ te dve devate dve vai

mithunam mithunamevaitatprajananaṃ kriyate

2.4.4.[9]

atha yatpūrvedyuḥ | aindrāgnena yajate 'māvāsyāyāṃ te dve devate dve vai mithunam

mithunamevaitatprajananaṃ kriyate

2.4.4.[10]

atha prātaḥ | āgneyaḥ puroḍāśo bhavati maitrāvaruṇī payasyā nedyajñādayānīti

nvevāgneyaḥ puroḍāśo 'thaitāveva mitrāvaruṇau dve devate dve vai mithunam

mithunamevaitatprajananaṃ kriyata etadu hāsya tadrūpaṃ yena bahurbhavati yena

prajāyate

2.4.4.[11]

atha yatpūrvedyuḥ | agnīṣomīyeṇa yajate paurṇamāsyāṃ yamevāmumupavasathe

'gnīṣomīyam paśumālabhate sa evāsya saḥ

2.4.4.[12]

atha prātaḥ | āgneyaḥ puroḍāśo bhavatyaindraṃ sāṃnāyyam

prātaḥsavanamevāsyāgneyaḥ puroḍāśo āgneyaṃ hi prātaḥsavanamathaindraṃ

sāṃnāyyam mādhyandinamevāsya tatsavanamaindraṃ hi mādhyandinaṃ savanam

2.4.4.[13]

atha yatpūrvedyuḥ | aindrāgnena yajate 'māvāsyāyāṃ tṛtīyasavanamevāsya

tadvaiśvadevaṃ vai tṛtīyasavanamindrāgnī vai viśve devāḥ

2.4.4.[14]

atha prātaḥ | āgneyaḥ puroḍāśo bhavati maitrāvaruṇī payasyā nedyajñādayānīti

nvevāgneyaḥ puroḍāśo 'tha yāmevāmūm maitrāvaruṇīṃ vaśāmanūbandhyāmālabhate

saivāsya maitrāvaruṇī payasyā sa paurṇamāsena cāmāvāsyena ceṣṭvā

yāvatsaumyenādhvareṇeṣṭvā jayati tāvajjayati tadu khalu mahāyajño bhavati

2.4.4.[15]

atha yatpūrvedyuḥ | agnīṣomīyeṇa yajate paurṇamāsyāmetena vā indro

vṛtramahanneteno eva vyajayata yāsyeyaṃ vijitistāṃ tatho evaiṣa etena pāpmānaṃ

dviṣantam bhrātṛvyaṃ hanti tatho eva vijayate 'tha yatsaṃnayatyāmāvāsyaṃ vai

sāṃnāyyaṃ dūre tadyadamāvāsyeti kṣirra evaitadvṛtraṃ jaghnuṣe tametena

rasenāprīṇan kṣipre ha vai pāpmānamapahate ya evaṃ vidvānpaurṇamāsyāṃ

saṃnayatyeṣa vai somo rājā d

s02401150Levānāmannaṃ yaccandramāstametatpūrvedyurabhiṣuṇvanti

prātarbhakṣayiṣyantastametadbhakṣayanti yadapakṣīyate

2.4.4.[16]

atha yatpūrvedyuḥ | agnīṣomīyeṇa yajate

paurṇamāsyāmabhiṣuṇotyevainametattasminnabhiṣuta etaṃ rasaṃ dadhātyetena

rasena tīvrīkaroti svadayati ha vai devebhyo havyaṃ svadate hāsya devebhyo havyaṃ

ya evaṃ vidvānpaurṇamāsyāṃ saṃnayati

2.4.4.[17]

atha yatpūrvedyuḥ | aindrāgnena yajate 'māvāsyāyāṃ darśapūrṇamāsayorvai devate sta

indrāgnī eva te evaitadañjasā pratyakṣaṃ yajatyañjasā ha vā asya

darśapūrṇamāsābhyāmiṣṭam bhavati ya evametadveda

2.4.4.[18]

atha prātaḥ | āgneyaḥ puroḍāśo bhavati maitrāvaruṇī payasyā nedyajñādayānīti

nvevāgneyaḥ puroḍāśo 'thaitāvevārdhamāsau mitrāvaruṇau ya evāpūryate sa varuṇau

yo 'pakṣīyate sa mitrastāvetāṃ rātrimubhau samāgacatastadubhāvevaitatsaha santau

prīṇāti sarvaṃ ha vā asya prītam bhavati sarvamāptaṃ ya evametadveda

2.4.4.[19]

tadvā etāṃ rātrim | mitro varuṇe retaḥ siñcati tadetena retasā prajāyate yadāpūryate

tadyadeṣātra maitrāvaruṇī payasyāvakLptatamā bhavati

2.4.4.[20]

sāṃnāyyabhājanā vā amāvāsyā | tadadastatpaurṇamāsyāṃ kriyate sa yaddhātrāpi

saṃnayejjāmi kuryātsamadaṃ kuryāttadenamadbhya oṣadhibhyaḥ sambhṛtyāhutibhyo

'dhijanayati sa eṣa āhutibhyo jātaḥ paścāddadṛśe

2.4.4.[21]

mithunādidvā enametatprajanayati | yoṣā payasyā reto vājinaṃ tadvā anuṣṭhyā

yanmithunājjāyate tadenametasmānmithunātprajananātprajanayati tasmādeṣātra

payasyā bhavati

2.4.4.[22]

atha vājibhyo vājinaṃ juhoti | ṛtavo vai vājino reto vājinaṃ tadvanuṣṭhyevaitadretaḥ

sicyate tadṛtavo retaḥ siktamimāḥ prajāḥ prajanayanti tasmādvājibhyo vājinaṃ juhoti

2.4.4.[23]

sa vai paścādiva yajñasya juhoti | paścādvai parītya vṛṣā yoṣāmadhidravati tasyāṃ

retaḥ siñcati sa vai prāgevāgre juhotyagne vīhātyanuvaṣaṭkaroti

tatsviṣṭakṛdbhājanaṃ sa vai prāgeva juhoti

2.4.4.[24]

atha diśo vyāghārayati | diśaḥ pradiśa ādiśo vidiśa uddiśo digbhyaḥ svāheti pañca

diśaḥ pañca 'rtavastadṛtubhirevaitaddiśo mithunīkaroti

2.4.4.[25]

tadvai pañcaiva bhakṣayanti | hotā cādhvaryuśca brahmā cāgnīcca yajamānaḥ pañca

vā ṛtavastadṛtūnāmevaitadrūpaṃ kriyate tadṛtuṣvevaitadretaḥ siktam pratiṣṭhāpayati

prathamo yajamāno bhakṣayati prathamo retaḥ parigṛhṇānītyatho apyuttamo

mayyuttame retaḥ pratitiṣṭhādityupahūta upahvayasveti somamevaitatkurvanti

2.5.1.

2.5.1.[1]

prajāpatirha vā idamagra eka evāsa | sa aikṣata kathaṃ nu prajāyeyeti so 'śrāmyatsa

tapo 'tapyata sa prajā asṛjata tā asya prajāḥ sṛṣṭāḥ parābabhūvustānīmāni vayāṃsi

puruṣo vai prajāpaternediṣṭhaṃ dvipādvā ayam puruṣastasmāddvipādo vayāṃsi

2.5.1.[2]

sa aikṣata prajāpatiḥ | yathā nveva puraiko 'bhūvamevamu nvevāpyetarhyeka

evāsmīti sa dvitīyāḥ sasṛje tā asya paraiva babhūvustadidaṃ kṣudraṃ sarīsṛpaṃ

yadanyatsarpebhyastṛtīyāḥ sasṛja ityāhustā asya paraiva babhūvusta ime sarpā etā ha

nveva dvayīryājñavalkya uvāca trayīru tu punarṛcā

2.5.1.[3]

so 'rcañcrāmyanprajāpatirīkṣāṃ cakre | kathaṃ nu me prajāḥ sṛṣṭāḥ parābhavantīti

sa haitadeva dadarśānaśanatayā vai me prajāḥ parābhavantīti sa ātmana evāgre

stanayoḥ paya āpyāyayāṃ cakre sa prajā asṛjata tā asya prajāḥ sṛṣṭā stanāvevābhipadya

tāstataḥ sambabhūvustā imā aparābhūtaḥ

2.5.1.[4]

tasmādetadṛṣiṇābhyanūktam | prajā ha tisro atyāyamīyuriti tadyāḥ parābhūtāstā

evaitadabhyanūktaṃ nyanyā arkamabhito viviśra ityagnirvā arkastadyā imāḥ prajā

aparābhūtāstā agnimabhito niviṣṭāstā evaitadabhyanūktam

2.5.1.[5]

mahaddha tasthau bhuvaneṣvantariti | prajāpatimevaitadabhyanūktam pavamāno

harita āviveśeti diśo vai haritastā ayaṃ vāyuḥ pavamāna āviṣṭastā evaiṣargabhyanūktā

tā imāh prajāstathaiva prajāyante yathaiva prajāpatiḥ prajā asṛjatedaṃ hi yadaiva

striyai stanāvāpyāyete ūdhaḥ paśūnāmathaiva yajjāyate tajjāyate tāstata

stanāvevābhipadya sambhavanti

2.5.1.[6]

tadvai paya evānnam | etaddhyagre prajāpatirannamajanayata tadvā annameva prajā

annāddhi sambhavantīdaṃ hi yāsāṃ payobhavati stanāvevābhipadya tāstataḥ

sambhavantyatha yāsām payo na bhavati jātameva tā athādayanti tadu tā annādeva

sambhavanti tasmādvannameva prajāḥ

2.5.1.[7]

sa yaḥ prajākāmaḥ | etena haviṣā yajata ātmānamevaitadyajñaṃ vidhatte prajāpatim

bhūtam

2.5.1.[8]

sa vā āgneyo 'ṣṭākapālaḥ puroḍāśo bhavati | agnirvai devatānām mukham

prajanayitā sa prajāpatistasmādāgneyo bhavati

2.5.1.[9]

atha saumyaścarurbhavati | reto vai somastadagnau prajanayitari somaṃ retaḥ siñcati

tatpurastānmithunam prajananam

2.5.1.[10]

atha sāvitraḥ | dvādaśakapālo vāṣṭākapālo vā puroḍāśo bhavati savitā vai devānām

prasavitā prajāpatirmadhyataḥ prajanayitā tasmātsāvitro bhavati

2.5.1.[11]

atha sārasvataścarurbhavati | pauṣṇaścaruryoṣā vai sarasvatī vṛṣā pūṣā

tatpunarmithunam prajananametasmādvā ubhayato mithunātprajananātprajāpatiḥ

prajāḥ sasṛja itaścordhvā itaścāvācīstatho evaiṣa etasmādubhayata eva

mithunātprajananātprajāḥ sṛjata itaścordhvā itaścāvācīstasmādvā etāni pañca havīṃṣi

bhavanti

2.5.1.[12]

athātaḥ payasyāyā evāyatanam | mārutastu saptakapālo viśo vai maruto devaviśastā

hedamaniṣeddhrā iva cerustāḥ prajāpatiṃ yajamānamupetyocurvi vai te

mathiṣyāmaha imāḥ prajā yā etena haviṣā srakṣyasa iti

2.5.1.[13]

sa aikṣata prajāpatiḥ | parā me pūrvāḥ prajā abhūvannimā u cedime vimathnate na

tataḥ kiṃ cana pariśekṣyata iti tebhya etam bhāgamakalpayadetam mārutaṃ

saptakapālam puroḍāśaṃ sa eṣa mārutaḥ saptakapālastadyatsaptakapālo bhavati sapta

sapta hi māruto gaṇastasmānmārutaḥ saptakapālaḥ puroḍāśo bhavati

2.5.1.[14]

taṃ vai svatavobhya iti kuryāt | svayaṃ hi ta etam bhāgamakurvatoto svatavobhyo

yājyānuvākye na vindanti sa u khalu māruta eva syātsa vā eṣa prajābhya evāhiṃsāyai

kriyate tasmānmārutaḥ

2.5.1.[15]

athātaḥ payasyaiva | payaso vai prajāḥ sambhavanti payasaḥ sambhūtāstadyata eva

sambhūtā yataḥ sambhavanti tadevābhya etatkaroti tadyāḥ pūrvairhavirbhiḥ prajāḥ

sṛjate tā etasmātpayasa etasyai payasyāyai sambhavanti

2.5.1.[16]

tasyām mithunamasti | yoṣā payasyā reto vājinaṃ

tasmānmithunādviśvamasammitamanu prājāyata

tadyadetasmānmithunādviśvamasammitamanu prājāyata tasmādvaiśvadevī bhavati

2.5.1.[17]

atha dyāvāpṛthivya ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati | etairvai havirbhiḥ prajāpatiḥ prajāḥ

sṛṣṭvā tā dyāvāpṛthivībhyām paryagṛhṇāttā imā dyāvāpṛthivībhyām parigṛhītāstatho

evaiṣa etadya etairhavirbhiḥ prajāḥ sṛjate tā dyāvāpṛthivībhyām parigṛhṇāti

tasmāddyāvāpṛthivya ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati

2.5.1.[18]

athāta āvṛdeva | nopakirantyuttaravediṃ visṛṣṭamasatsarvamasadvaiśvadevamasaditi

tredhā barhiḥ saṃnaddham bhavati tatpunarekadhaitaddhi prajananasya rūpam

prajananamu hīdam pitā mātā yajjāyate tattṛtīyaṃ tasmāttredhā satpunarekadhā

prasva upasaṃnaddhā bhavanti tam prastaraṃ gṛhṇāti prajananamu hīdam

prajananamu hi prasvastasmātprasūḥ prastaraṃ gṛhṇāti

2.5.1.[19]

āsādya havīṃṣyagnim manthanti | agniṃ ha vai jāyamānamanu prajāpateḥ prajā

jajñire tatho evaitasyāgnimeva jāyamānamanu prajā jāyante tasmādāsādya

havīṃṣyagnim manthanti

2.5.1.[20]

navaprayājam bhavati | navānuyājaṃ daśākṣarā vai virāḍathaitāmubhayato nyūnāṃ

virājaṃ karoti prajananāyaitasmādvā ubhayato nyūnātprajananātprajāpatiḥ prajāḥ

sasṛja itaścordhvā itaścāvācīstatho evaiṣa etasmādubhayata eva

nyūnātprajananātprajāḥ sṛjata itaścordhvā itaścāvācīstasmānnavaprayājam bhavati

navānuyājam

2.5.1.[21]

trīṇi samiṣṭayajūṃṣi bhavanti | jyāya iva hīdaṃ haviryajñādyatra navaprayājaṃ

navānuyājamatho apyekameva syāddhaviryajño hi tasya prathamajo gaurdakṣiṇā

2.5.1.[22]

etena vai prajāpatiḥ yajñeneṣṭvā | yeyam prajāpateḥ prajāpatiryā śrīretadbabhūvaitāṃ

ha vai prajātim prajāyata etāṃ śriyaṃ gacati ya evaṃ vidvānetena yajñena yajate

tasmādvā etena yajeta

2.5.2.

2.5.2.[1]

vaiśvadevena vai prajāpatiḥ | prajāḥ sasṛje tā asya prajāḥ sṛṣṭā varuṇasya

yavāñjakṣurvaruṇyo ha vā agre yavastadyannveva varuṇasya

yavānprādastasmādvaruṇapraghāsā nāma

2.5.2.[2]

tā varuṇo jagrāha | tā varuṇagṛhītāḥ paridīrṇā anatyaśca prāṇatyaṣca śiśyire ca

niṣeduśca prāṇodānau haivābhyo nāpacakramaturathānyāḥ sarvā devatā

apacakramustayorhaivāsya hetoḥ prajā na parābabhūvuḥ

2.5.2.[3]

tā etena haviṣā prajāpatirabhiṣajyat | tadyāścaivāsya prajā jātā āsanyāścājātāstā

ubhayīrvaruṇapāśātprāmuñcattā asyānamīvā akilviṣāḥ prajāḥ prājāyata

2.5.2.[4]

atha yadeṣa etaiścaturthe māsi yajate | tannāha nvevaitasya tathā prajā varuṇo

gṛhṇātīti devā akurvanniti nvevaiṣa etatkaroti yāśca nvevāsya prajā jātā yāścājātāstā

ubhayīrvaruṇapāśātpramuñcati tā asyānamīvā akilviṣāḥ prajāḥ prajāyate tasmādvā

eṣa etaiścaturthe māsi yajate

2.5.2.[5]

tadvai dve vedī dvāvagnī bhavataḥ | tadyaddve vedī dvāvagnī bhavatastadubhayata

evaitadvaruṇapāśātprajāḥ pramuñcatītaścordhvā itaścāvācīstasmāddve vedī dvāvagnī

bhavataḥ

2.5.2.[6]

sa uttarasyāmeva vedau | uttaravedimupakirati na dakṣiṇasyāṃ kṣatra vai varuṇo

viśo marutaḥ kṣatramevaitadviśa uttare karoti tasmāduparyāsīnaṃ

kṣatriyamadhastādimāḥ prajā upāsate tasmāduttarasyāmeva vedā

uttaravedimupakirati na dakṣiṇasyām

2.5.2.[7]

athaitānyeva pañca havīṃṣi bhavanti | etairvai havirbhiḥ prajāpatiḥ prajā

asṛjataitairubhayato varuṇapāśātprajāḥ prāmuñcaditaścordhvā itaścāvācīstasmādvā

etāni pañca havīṃṣi bhavanti

2.5.2.[8]

athaindrāgno dvādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati | prāṇodānau vā indrāgnī tadyathā

puṇyaṃ cakruṣe puṇyaṃ kuryādevaṃ tattayorhaivāsya hetoḥ prajā na

parābabhūvustatprāṇodānābhyāmevaitatprajā bhiṣajyati prāṇodānau prajāsu dadhāti

tasmādaindrāgnau dvādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati

2.5.2.[9]

ubhayatra payasye bhavataḥ | payaso vai prajāḥ sambhavanti payasaḥ

sambhūtāstadyata eva sambhūtā yataḥ sambhavanti tata evaitadubhayato

varuṇapāśātprajāḥ pramuñcatītaścordhvā itaścāvācīstasmādubhayatra payasye

bhavataḥ

2.5.2.[10]

vāruṇyuttarā bhavati | varuṇo ha vā asya prajā agṛhṇāttatpratyakṣaṃ

varuṇapāśātprajāḥ pramuñcati mārutī dakṣiṇājāmitāyai nveva mārutī bhavati jāmi

ha

kuryādyadubhe vāruṇyau syātāmato ha vā asya dakṣiṇato marutaḥ prajā

ajighāṃsaṃstānetena bhāgenāśamayattasmānmārutī dakṣiṇā

2.5.2.[11]

tayorubhayoreva karīrāṇyāvapati | kaṃ vai prajāpatiḥ prajābhyaḥ karīrairakuruta

kamvevaiṣa etatprajābhyaḥ kurute

2.5.2.[12]

tayorubhayoreva śamīpalāśānyāvapati | śaṃ vai prajāpatiḥ prajābhyaḥ

śamīpalāśairakuruta śamvevaiṣa etatprajābhyaḥ kurute

2.5.2.[13]

atha kāya ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati | kaṃ vai prajāpatiḥ prajābhyaḥ

kāyenaikakapālena puroḍāśenākuruta kamvevaiṣa etatprajābhyaḥ kāyenaikakapālena

puroḍāśena kurute tasmātkāya ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati

2.5.2.[14]

atha pūrvedyuḥ | anvāhāryapacane 'tuṣāniva yavān kṛtvā tānīṣadivopatapya teṣāṃ

karambhapātrāṇi kurvanti yāvanto gṛhyāḥ smustāvantyekenātiriktāni

2.5.2.[15]

tatrāpi meṣaṃ ca meṣīṃ ca kurvanti | tayormeṣe ca meṣyāṃ ca yadyanaiḍakīrūrṇī

vindettāḥ praṇijya niśleṣayedyadyu anaiḍakīrna vindedatho api kuśīrṇā eva syuḥ

2.5.2.[16]

tadyanmeṣaśca meṣī ca bhavataḥ | eṣa vai pratyakṣaṃ varuṇasya

paśuryanmeṣastatpratyakṣaṃ varuṇapāśātprajāḥ pramuñcati yavamayau bhavato

yavānhi jakṣuṣīrvaruṇo 'gṛhṇānmithunau bhavato

mithunādevaitadvaruṇapāśātprajāḥ pramuñcati

2.5.2.[17]

sa uttarasyāmeva payasyāyām meṣīmavadadhāti | dakṣiṇasyām meṣamevamiva hi

mithunaṃ kLptamuttarato hi strī pumāṃsamupaśete

2.5.2.[18]

sa sarvāṇyeva havīṃṣyadhvaryuḥ | uttarasyāṃ vedāvāsādayatyathaitāmeva payasyām

pratiprasthātā dakṣiṇasyāṃ vedāvāsādayati

2.5.2.[19]

āsādya havīṃṣyagnim manthati | agnim

manthitvānuprahṛtyābhijuhotyathādhvaryurevāhāgnaye samidhyamānāyānubrūhīti tā

ubhāvevedhmāvabhyādhatta ubhau samidhau pariśiṃṣṭa ubhau

pūrvāvāghārāvāghārayato 'thādhvaryurevāhāgnimagnītsammṛḍḍhītyasammṛṣṭameva

bhavati sampreṣitam

2.5.2.[20]

atha pratiprasthātā pratiparaiti | sa patnīmudāneṣyanpṛcati kena carasīti varuṇyaṃ vā

etatstrī karoti yadanyasya satyanyena caratyatho nenme 'ntaḥśalpā juhavaditi

tasmātpṛcati niruktaṃ vā enaḥ kanīyo bhavati satyaṃ hi bhavati tasmādveva pṛcati sā

yanna pratijānīta jñātibhyo hāsyai tadahitaṃ syāt

2.5.2.[21]

tāṃ vācayati | praghāsino havāmahe marutaśca riśādasaḥ karambheṇa sajoṣasa iti

yathā puro 'nuvākyaivameṣaitayaivainānetebhyaḥ pātrebhyo hvayati

2.5.2.[22]

tāni vai pratipuruṣam | yāvanto gṛhyāḥ syutāvantyekenātiriktāni bhavanti

tatpratipuruṣamevaitadekaikena yā asya prajā jātāstā

varuṇapāśātpramuñcatyekenātiriktāni bhavanti tadyā evāsya prajā ajātāstā

varuṇapāśātpramuñcati tasmādekenātiriktāni bhavanti

2.5.2.[23]

pātrāṇi bhavanti pātreṣu hyaśanamaśyate yavamayāni bhavanti yavānhi

jakṣuṣīrvaruṇo 'gṛhṇācūrpeṇa juhoti śūrpeṇa hyaśanaṃ kriyate patnī juhoti

mithunādevaitadvaruṇapāśātprajāḥ pramuñcati

2.5.2.[24]

purā yajñātpurāhutibhyo juhoti | ahutādo vai viśo viśo vai maruto yatra vai

prajāpateḥ prajā varuṇagṛhītāḥ paridīrṇā anatyaśca prāṇatyaśca śiśyire ca niṣeduśca

taddhāsām marutaḥ pāpmānaṃ vimethire tatho evaitasya prajānām marutaḥ

pāpmānaṃ vimathnate tasmātpurā yajñātpurāhutibhyo juhoti

2.5.2.[25]

sa vai dakṣiṇe 'gnau juhoti | yadgrāme yadaraṇya iti grāme vā hyaraṇye vainaḥ

kriyate yatsabhāyāṃ yadindriya iti yatsabhāyāmiti yanmānuṣa iti tadāha yadindriya iti

yaddevatreti tadāha yadenaścakṛmā vayamidaṃ tadavayajāmahe svāheti yatkiṃ ca

vayamenaścakṛmedaṃ vayaṃ tasmātsarvasmātpramucyāmaha ityevaitadāha

2.5.2.[26]

athaindrīm marutvatīṃ japati | yatra vai prajāpateḥ prajānām marutaḥ pāpmānaṃ

vimethire taddhekṣāṃ cakra ime ha me prajā na vimathnīranniti

2.5.2.[27]

sa etāmaindrīm marutvatīmajapat | kṣatraṃ vā indro viśo marutaḥ kṣatraṃ vai viśo

niṣeddhā niṣiddhā asanniti tasmādaindrī

2.5.2.[28]

mo ṣū ṇaḥ | indrātra pṛtsu devairasti hi ṣmā te śuṣminnavayāḥ mahaścidyasya

mīḍhuṣo yavyā haviṣmato maruto vandate gīriti

2.5.2.[29]

athaināṃ vācayati | akran karma karmakṛta ityakranhi karma karmakṛtaḥ saha vācā

mayobhuveti saha hi vācākrandevebhyaḥ karma kṛtveti devebhyo hi karma kṛtvāstam

preta sacābhuva ityanyato hyoḍhayā saha bhavanti tasmādāha sacābhuva ityastam

preteti jaghanārdho vā eṣa yajñasya yatpatnī tāmetatprācīṃ yajñam prāsīṣadadgṛhā

vā astaṃ gṛhāḥ pratiṣṭhā tadgṛheṣvevaināmetatpratiṣṭhāyām pratiṣṭhāpayati

2.5.2.[30]

pratiparāṇīyodaiti pratiprasthātā | sammṛjantyagniṃ sammṛṣṭe 'gnau tā

ubhāvevottarāvāghārāvāghārayato 'thādhvaryurevāśrāvya hotāram pravṛṇīte pravṛto

hotottarasyai vederhotṛṣadana upaviśatyupaviśya prasauti tā ubhāveva prasūtau sruca

ādāyātikrāmato 'tikramyāśrāvyādhvaryurevāha samidho yajeti yaja yajeti

caturthe-caturthe prayāje samānayamānau navabhiḥ prayājaiścarataḥ

2.5.2.[31]

athādhvaryurevāhāgnaye 'nubrūhīti | āgneyamājyabhāgaṃ tā ubhāveva

caturājyasyāvadāyātikrāmato 'tikramyāśrāvyādhvaryurevāhāgniṃ yajeti tā ubhāveva

vaṣaṭkṛte juhutaḥ

2.5.2.[32]

athādhvaryurevāha somāyānubrūhīti | saumyamājyabhāgaṃ tā ubhāveva

caturājyasyāvadāyātikrāmato 'tikramyāśrāvyādhvaryurevāha somaṃ yajeti tā ubhāveva

vaṣaṭkṛte juhutaḥ

2.5.2.[33]

tadyatkiṃ ca vācā kartavyam | adhvaryureva tatkaroti na pratiprasthātā

tadyadadhvaryurevāśrāvayatīhaiva yatra vaṣaṭkriyate

2.5.2.[34]

kṛtānukara eva pratiprasthātā | kṣatraṃ vai varuṇo viśo

marutastatkṣatrāyaivaitadviśaṃ kṛtānukarāmanuvartmānaṃ karoti pratyudyāminīṃ

ha kṣatrāya viśaṃ kuryādyadapi pratiprasthātāśrāvayettasmānna

pratiprasthātāśrāvayati

2.5.2.[35]

prāṇāveva pratiprasthātā | srucau kṛtvopāste 'thādhvaryurevaitairhavirbhiḥ

pracaratyāgneyenāṣṭākapālena puroḍāśena saumyena caruṇā sāvitreṇa

dvādaśakapālena vāṣṭākapālena vā puroḍāśena sārasvatena caruṇā pauṣṇena

caruṇaindrāgnena dvādaśakapālena puroḍāśena

2.5.2.[36]

athaitābhyām payasyābhyām pracariṣyantau vipariharataḥ | sa yo meṣo bhavati

mārutyāṃ taṃ vāruṇyāmavadadhāti yā meṣī bhavati vāruṇyāṃ tām

mārutyāmavadadhāti tadyadevaṃ vipariharataḥ kṣatraṃ vai varuṇo vīryam

pumānvīryamevaitatkṣatre dhatto 'vīryā vai strī viśo

marutastadavīryāmevaitadviśaṃ kurutastasmādevaṃ vipariharataḥ

2.5.2.[37]

athādhvaryurevāha varuṇāyānubrūhīti | sa upastṛṇīta ājyamathāsyai vāruṇyai

payasyāyai dviravadyati so 'nyatareṇāvadānena saha

meṣamavadadhātyathopariṣṭādājyasyābhighārayati pratyanaktyavadāne

atikrāmatyatikramyāśrāvyāha varuṇaṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

2.5.2.[38]

savye pāṇāvadhvaryuḥ | srucau kṛtvā dakṣiṇena pratiprasthāturvā so 'nvārabhyāha

marudbhyo 'nubrūhītyupastṛṇīta ājyam pratiprasthātāthāsyai mārutyai payasyāyai

dviravadyati so 'nyatareṇāvadānena saha

meṣīmavadadhātyathopariṣṭādājyasyābhighārayati pratyanaktyavadāne

atikrāmatyathādhvaryurevāśrāvyāha maruto yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

2.5.2.[39]

athādhvaryureva kāyena | ekakapālena puroḍāśena pracarati kāyenaikakapālena

puroḍāśena pracaryādhvaryurevāhāgnaye sviṣṭakṛte 'nubrūhīti sa sarveṣāmeva

haviṣāmadhvaryuḥ sakṛtsakṛdavadyatyathaitasyā eva payasyāyai pratiprasthātā

sakṛdavadyatyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayatastā ubhāvevātikrāmato

'tikramyāśrāvyādhvaryurevāhāgniṃ sviṣṭakṛtaṃ yajeti tā ubhāveva vaṣaṭkṛte juhutaḥ

2.5.2.[40]

athādhvaryureva prāśitramavadyati | iḍāṃ samavadāya pratiprasthātre 'tiprajihīte

tatrāpi pratiprasthātā mārutyai payasyāyai

dvirabhyavadyatyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayatyupahūya mārjayante

2.5.2.[41]

athādhvaryurevāha brahmanprasthāsyāmi | samidhamādhāyāgnimagnītsammṛḍḍhīti

sa srucorevādhvaryuḥ pṛṣadājyaṃ vyānayate 'tha yadi pratiprasthātuḥ pṛṣadājyam

bhavati tatsa dvedhā vyānayata uto tatra pṛṣadājyaṃ na bhavati sa

yadevopabhṛtyājyaṃ tatsa dvedhā vyānayate tā ubhāvevātikrāmato

'tikramyāśrāvyādhvaryurevāha devānyajeti yaja-yajeti caturthe-caturthe 'nuyāje

samānayamānau navabhiranuyājaiścaratastadyannavaprayājam bhavati navānuyājaṃ

tadubhayata evaitadvaruṇapāśātprajāḥ pramuñcatītaścordhvā

itaścāvācīstasmānnavaprayājam bhavati navānuyājam

2.5.2.[42]

tā ubhāveva sādayitvā sruco vyūhataḥ | sruco vyuhya paridhīntsamajya

paridhimabhipadyāśrāvyādhvaryurevāheṣitā daivyā hotāro bhadravācyāya preṣito

mānuṣaḥ sūktavākāyeti sūktavākaṃ hotā pratipadyate 'thaitā ubhāveva prastarau

samullumpata ubhāvanupraharata ubhau tṛṇe apagṛhyopāsāte yadā hotā

sūktavākamāha

2.5.2.[43]

athāgnīdāhānuprahareti | tā ubhāvevānupraharata ubhāvātmānā upaspṛśete

2.5.2.[44]

athāha saṃvadasveti | agānagnīdagaṃcrāvaya śrauṣaṭ svagā daivyā hotṛbhyaḥ

svastirmānuṣebhyaḥ śaṃ yorbrūhītyadhvaryurevaitadāha tā ubhāveva

paridhīnanupraharata ubhau srucaḥ sampragṛhya sphye sādayataḥ

2.5.2.[45]

athādhvaryureva pratiparetya | patnīḥ saṃyājayatyupāsta eva pratiprasthātā patnīḥ

saṃyājyodaityadhvaryuḥ

2.5.2.[46]

trīṇi samiṣṭṛyajūṃṣi juhoti | tūṣṇīmeva pratiprasthātā srucam pragṛhṇāti tadye

vaiśvadevena yajamānayorvāsasī parihite syātāṃ te evātrāpi syātāmathāsyai vāruṇyai

payasyāyai kṣāmakarṣamiśramādāyāvabhṛthaṃ yanti varuṇyaṃ vā etannirvaruṇatāyai

tatra na sāma gīyate na hyatra sāmnā kiṃ cana kriyate

tūṣnīmevetyābhyavetyopamārayati

2.5.2.[47]

avabhṛtha nicumpuṇa | nicerurasi nicumpuṇaḥ ava devairdevakṛtameno 'yāsiṣamava

martyairmartyakṛtam pururāvaṇe deva riṣaspāhīti kāmaṃ haite yasmai kāmayeta

tasmai dadyānna hi dīkṣitavasane bhavataḥ sa yathāhistvaco nirmucyetaivaṃ

sarvasmātpāpmano nirmucyate

2.5.2.[48]

atha keśaśmaśrūptvā | samārohyāgnī udavasāyeva hyetena yajate na hi tadavakalpate

yaduttaravedāvagnihotraṃ juhuyāttasmādudavasyati gṛhānitvā nirmathyāgnī

paurṇamāsena yajata utsannayajña iva vā eṣa yaccāturmāsyānyathaiṣa kLptaḥ

pratiṣṭhito yajño yatpaurṇamāsaṃ tatkLptenaivaitadyajñenāntataḥ pratitiṣṭhati

tasmādudavasyati

2.5.3.

2.5.3.[1]

varuṇapraghāsairvai prajāpatiḥ | prajā varuṇapāśātprāmuñcattā syānamīvā akilviṣāḥ

prajāḥ prājāyantāthaitaiḥ sākamedhairetairvai devā vṛtramaghnannetairveva

vyajayanta yeyameṣāṃ vijitistāṃ tatho evaiṣa etaiḥ pāpmānaṃ dviṣantam bhrātṛvyaṃ

hanti tatho eva vijayate tasmādvā eṣa etaiścaturthe māsi yajate sa vai

dvyahamanūcīnāhaṃ yajate

2.5.3.[2]

sa pūrvedyuḥ | agnaye 'nīkavate 'ṣṭākapālaṃ puroḍāśaṃ nirvapatyagniṃ ha vai devā

anīkaṃ kṛtvopapreyurvṛtraṃ haniṣyantaḥ sa tejo 'gnirnāvyathata tatho evaiṣa

etatpāpmānaṃ dviṣantam bhrātṛvyaṃ haniṣyannagnimevānīkaṃ kṛtvopapraiti sa tejo

'gnirna vyathate tasmādagnaye 'nīkavate

2.5.3.[3]

atha marudbhyaḥ sāṃtapanebhyaḥ | madhyandine caruṃ nirvapati maruto ha vai

sāṃtapanā madyandine vṛtraṃ saṃtepuḥ sa saṃtapto 'nanneva prāṇanparidīrṇaḥ śiśye

tatho evaitasya pāpmānaṃ dviṣantam bhrātṛvyam marutaḥ sāṃtapanāḥ saṃtapanti

tasmānmarudbhyaḥ sāṃtapanebhyaḥ

2.5.3.[4]

atha marudbhyo gṛhamedhibhyaḥ | śākhayā vatsānapākatya pavitravati saṃdohya taṃ

caruṃ śrapayati caruru hyeva sa yatra kva ca taṇḍulānāvapanti tanmedho devā

dadhire prātarvṛtraṃ haniṣyantastatho evaiṣa etatpāpmānaṃ dviṣantam bhrātṛvyaṃ

haniṣyanmegho dhatte tadyatkṣīraudano bhavati megho vai payo

meghastaṇḍulāstamubhayam meghamātmandhatte tasmātkṣīraudano bhavati

2.5.3.[5]

tasyāvṛt | saiva stīrṇā vedirbhavati yā marudbhyaḥ sāṃtapanebhyastasyāmeva stīrṇāyāṃ

vedau paridhīṃśca śakalāṃścopanidadhati tathā saṃdohya caruṃ śrapayati

śrapayitvābhighāryodvāsayati

2.5.3.[6]

atha dve piśīle vā pātryau vā nirṇenijati | tayorenaṃ dvedhoddharanti tayormadhye

sarpirāsecane kṛtvā sarpirāsiñcati sruvaṃ ca srucaṃ ca sammārṣṭyathaitā

odanāvādāyodaiti sruvaṃ ca srucaṃ cādāyodaiti sa imāmeva stīrṇāṃ vedimabhimṛśya

paridhīnparidhāya yāvataḥ śakalān kāmayate tāvato 'bhyādadhātyathaitā

odanāvāsādayati sruvaṃ ca srucaṃ cāsādayatyupaviśati hotā hotṛṣadane sruvaṃ ca

srucaṃ cādadāna āha

2.5.3.[7]

agnaye 'nubrrūhīti | āgneyamājyabhāgaṃ sa dakṣiṇasyaudanasya

sarpirāsecanāccaturājyasyāvadāyātikrāmatyatikramyāśrāvyāhāgniṃ yajeti vaṣaṭkṛte

juhoti

2.5.3.[8]

athāha somāyānubrūhīti | saumyamājyabhāgaṃ sa uttarasyaudanasya

sarpirāsecanāccaturājyasyāvadāyātikrāmatyatikramyāśrāvyāha somaṃ yajeti vaṣaṭkṛte

juhoti

2.5.3.[9]

athāha marudbhyo gṛhamedhibhyo 'nubrūhīti | sa dakṣiṇasyaudanasya

sarpirāsecanāttata ājyamupastṛṇīte tasya

dviravadyatyathopariṣṭādājyasyābhighārayatyatikrāmatyatikramyāśrāvyāha maruto

gṛhamedhino yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

2.5.3.[10]

athāhāgnaye sviṣṭakṛte 'nubrūhīti | sa uttarasyaudanasya sarpirāsecanāttata

ājyamupastṛṇīte tasya

dviravadyatyathopariṣṭādājyasyābhighārayatyatikrāmatyatikramyāśrāvyāhāgniṃ

sviṣṭakṛtaṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhotyatheḍāmevāvadyati na prāśitramupahūya

mārjayanta etannvekamayanam

2.5.3.[11]

athedaṃ dvitīyam | saiva stīrṇā vedirbhavati yā marudbhyaḥ

sāṃtapanebhyastasyāmeva stīrṇāyāṃ vedau paridhīṃśca śakalāṃścopanidadhati tathā

saṃdohya caruṃ śrapayati nedeva prativeśamājyamadhiśrayati

śrapayitvābhighāryodvāsyānakti sthālyāmājyamudvāsayati sruvaṃ ca srucaṃ ca

sammārṣṭyathaitaṃ sokhameva carumādāyodaiti sthālyāmājyamādāyodaiti sruvaṃ ca

srucaṃ cādāyodaiti sa imāmeva stīrṇ

āṃ vedimabhimṛśya paridhīnparidhāya yāvataḥ śakalān kāmayate tāvato

'bhyādadhātyathaitaṃ sokhameva carumāsādayati sthālyāmājyamāsādayati sruvaṃ ca

srucaṃ cāsādayatyupaviśati hotā hotṛṣadane sruvaṃ ca srucaṃ cādadāna āha

2.5.3.[12]

agnaye 'nubrūhīti | āgneyamājyabhāgaṃ sa sthālyai

caturājyasyāvadāyātikrāmatyatikramyāśrāvyāhāgniṃ yajeti vaṣaṭkṛte

juhoti

2.5.3.[13]

athāha somāyānubrūhīti | saumyamājyabhāgaṃ sa sthālyā eva

caturājyasyāvadāyātikrāmatyatikramyāśrāvyāha somaṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

2.5.3.[14]

athāha marudbhyo gṛhamedhibhyo 'nubrūhīti | sa upastṛṇīta ājyamathāsya

carordviravadyatyathopariṣṭādājyasyābhighārayati pratyanaktyavadāne

atikrāmatyatikramyāśrāvyāha maruto gṛhamedhino yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

2.5.3.[15]

athāhāgnaye sviṣṭakṛte 'nubrūhīti | sa upastṛṇīta ājyamathāsya caroḥ

sakṛdavadyatyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati na

pratyanaktyavadānamatikrāmatyatikramyāśrāvyāhāgnim\ sviṣṭakṛtam- yajeti

vaṣaṭkṛte juhoti

2.5.3.[16]

atheḍāmevāvadyati na prāśitram | upahūya prāśnanti yāvanto gṛhyā haviruciṣṭāśāḥ

syustāvantaḥ prāśnīyuratho apyṛtvijaḥ prāśnīyuratho apyanye brāhmaṇāḥ

prāśnīyuryadi bahurodana syādathaitāmaniraśitāṃ kumbhīmapidhāya nidadhati

pūrṇadarvāya mātṛbhirvatsāntsamavārjanti tadu paśavo meghamātmandadhate

yavāgvaitāṃ rātrimagnihotraṃ juhoti nivānyām prātarduhanti pitṛyajñāya

2.5.3.[17]

atha prātarhute vāhute vā | yatarathā kāmayeta so 'syā aniraśitāyai kumbhyai

darvyopahanti pūrṇā darvi parāpata sapūrṇā punarāpata vasneva vikrīṇāvahā

iṣamūrjaṃ śatakrataviti yathā puro 'nuvākyaivamepaitayaivainametasmai bhāgāya

hvayati

2.5.3.[18]

atharṣabhamāhvayitavai brūyāt | sa yadi ruyātsa vaṣaṭkāra ityu haika

āhustasminvaṣaṭkāre juhuyādityatho indramevaitatsvena rūpeṇa hvayati vṛtrasya

badhāyaitadvā indrasya rūpa yadṛṣabhastatsvenaivainametadrūpeṇa hvayati vṛtrasya

badhāya sa yadi ruyādā ma indro yajñamagantsendro me yajña iti ha vidyādyadyu na

ruyādbrāhmaṇa eva dakṣiṇata āsīno brūyājjuhudhīti saivaindrī vāk

2.5.3.[19]

sa juhoti | dehi me dadāmi te ni me dhehi ni te dadhe nihāraṃ ca harāsi me nihāraṃ

niharāṇi te svāheti

2.5.3.[20]

atha marudbhyaḥ krīḍibhyaḥ | saptakapālam puroḍāśaṃ nirvapati maruto ha vai

krīḍino vṛtraṃ haniṣyantamindramāgataṃ tamabhitaḥ paricikrīḍurmahayantastatho

evaitam pāpmānaṃ dviṣantam bhrātṛvyaṃ haniṣyantamabhitaḥ parikrīḍante

mahayantastasmānmarudbhyaḥ krīḍibhyo 'thāto mahāhaviṣa eva tadyathā

mahāhaviṣastatho tasya

2.5.4.

2.5.4.[1]

mahāhaviṣa ha vai devā vṛtraṃ jaghnuḥ | teno eva vyajayanta yeyameṣāṃ vijitistāṃ

tatho evaiṣa etena pāpmānaṃ dviṣantam bhrātṛvyaṃ hanti tatho eva vijayate

tasmādvā eṣa etena yajate

2.5.4.[2]

tasyāvṛt | upakirantyuttaravediṃ gṛhṇanti pṛṣadājyam manthantyagniṃ navaprayājam

bhavati navānuyājaṃ trīṇi samiṣṭayajūṃṣi bhavantyathaitānyeva pañca havīṃṣi

bhavanti

2.5.4.[3]

sa yadāgneyo 'ṣṭākapālaḥ puroḍāśo bhavati | agninā ha vā enaṃ tejasāghnantsa tejo

'gnirnāvyathata tasmādāgneyo bhavati

2.5.4.[4]

atha yatsaumyaścarurbhavati | somena ha vā enaṃ rājñāghnantsomarājāna eva

tasmātsaumyaścarurbhavati

2.5.4.[5]

atha yatsāvitraḥ | dvādaśakapālo vāṣṭākapālo vā puroḍāśo bhavati savitā vai devānām

prasavitā savitṛprasūtā haivainamaghnaṃstasmātsāvitro bhavati

2.5.4.[6]

atha yatsārasvataścarurbhavati | vāgvai sarasvatī vāgu haivānumamāda prahara jahīti

tasmātsārasvataścarurbhavati

2.5.4.[7]

atha yatpauṣṇaścarurbhavati | iyaṃ vai pṛthivī pūṣeyaṃ haivainam badhāya

pratipradadāvanayā haivainam pratiprattaṃ jaghnustasmātpauṣṇaścarurbhavati

2.5.4.[8]

athaindrāgnau dvādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati | etena haivainamaghnaṃstejo vā

agnirindriyaṃ vīryamindra etābhyāmenamubhābhyāṃ vīryābhyāmaghnanbrahma vā

agniḥ kṣatramindraste ubhe saṃrabhya brahma ca kṣatraṃ ca sayujau kṛtvā

tābhyāmenamubhābhyāṃ vīryābhyāmaghnaṃstasmādaindrāgno dvādaśakapālaḥ

puroḍāśo bhavati

2.5.4.[9]

atha māhendraścarurbhavati | indro vā eṣa purā vṛtrasya badhādatha vṛtraṃ hatvā

yathā mahārājo vijigyāna evaṃ mahendro 'bhavattasmānmāhendraścarurbhavati

mahāntamu caivainametatkhalu karoti vṛtrasya badhāya tasmādveva

māhendraścarurbhavati

2.5.4.[10]

atha vaiśvakarmaṇa ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati | viśvaṃ vā etatkarma kṛtaṃ sarvaṃ

jitaṃ devānāmāsītsākamedhairījānānāṃ vijigyānānāṃ viśvamvevaitasyaitatkarma kṛtaṃ

sarvaṃ jitam bhavati sākamedhairījānasya vijigyānasya tasmādvaiśvakarmaṇa

ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati

2.5.4.[11]

etena vai devāḥ | yajñeneṣṭvā yeyaṃ devānām prajātiryā śrīretadbabhūvuretāṃ ha vai

prajātim prajāyata etāṃ śriyaṃ gacati ya evaṃ vidvānetena yajñena yajate tasmādvā

etena yajeta

2.6.1.

2.6.1.[1]

mahāhaviṣā ha vai devā vṛtraṃ jaghnuḥ | teno eva vyajayanta yeyameṣāṃ

vijitistāmatha yānevaiṣāṃ tasmintsaṃgrāme 'ghnamstānpitṛyajñena samairayanta

pitaro vai ta āsaṃstasmātpitṛyajño nāma

2.6.1.[2]

tadvasanto grīṣmo varṣāḥ | ete te ye vyajayanta śaraddhemantaḥ śiśirasta u te

yānpunaḥ samairayanta

2.6.1.[3]

atha yadeṣa etena yajate | tannāha nvevaitasya tathā kaṃ cana ghnantīti devā

akurvanniti nvevaiṣa etatkaroti yamu caivaibhyo devā bhāgamakalpayaṃstamu

caivaibhya eṣa etadbhāgaṃ karoti yānu caiva devāḥ samairayanta tānu caivaitadavati

svānu caivaitatpitṝṃcreyāṃsa lokamuponnayati yadu caivāsyātrātmano 'caraṇena

hanyate vā mīyate vā tadu caivāsyaitena punarāpyāyate tasmādvā eṣa etena yajate

2.6.1.[4]

sa pitṛbhyaḥ somavadbhyaḥ | ṣaṭkapāla puroḍāśa nivapati somāya vā pitṛmate ṣaḍvā

ṛtava ṛtavaḥ pitarastasmātṣaṭkapālo bhavati

2.6.1.[5]

atha pitṛbhyo barhiṣadbhyaḥ | anvāhāryapacane dhānāḥ kurvanti tato 'rdhāḥ

piṃṣantyardhā ityeva dhānā apiṣṭā bhavanti tā dhānāḥ pitṛbhyo barhiṣadbhyaḥ

2.6.1.[6]

atha pitṛbhyo 'gniṣvāttebhyaḥ | nivānyāyai dugdhe sakṛdupamathita ekaśalākayā

mantho bhavati sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitarastasmātsakṛdupamathito bhavatyetāni

havīṃṣi bhavanti

2.6.1.[7]

tadye somenejānāḥ | te pitaraḥ somavanto 'tha ye dattena pakvena lokaṃ jayanti te

pitaro barhiṣado 'tha ye tato nānyataraccana yānagnireva dahantsvadayati te pitaro

'gniṣvāttā eta u ye pitaraḥ

2.6.1.[8]

sa jaghanena gārhapatyam | prācīnāvītī bhūtvā dakṣiṇāsīna etaṃ ṣaṭkapālam

puroḍāśaṃ gṛhṇāti sa tata evopotthāyottareṇānvāhāryapacanaṃ dakṣiṇā

tiṣṭhannavahanti sakṛtphalīkaroti sakṛdu hyeva parāñcaḥ

pitarastasmātsakṛtphalīkaroti

2.6.1.[9]

sa dakṣiṇaiva dṛṣadupale upadadhāti | dakṣiṇārdhe gārhapatyasya

ṣaṭpālānyupadadhāti tadyadetāṃ dakṣiṇāṃ diśaṃ sacanta eṣā hi dik pitṝṇāṃ

tasmādetāṃ dakṣiṇāṃ diśaṃ sacante

2.6.1.[10]

atha dakṣiṇenānvāhāryapacanam | catuḥsraktiṃ vediṃ karotyavāntaradiśo 'nu sraktīḥ

karoti catasro vā avāntaradiśo 'vāntaradiśo vai pitarastasmādavāntaradiśo 'nu sraktīḥ

karoti

2.6.1.[11]

tanmadhye 'gniṃ samādadhāti | purastādvai devāḥ pratyañco

manuṣyānabhyupāvṛttāstasmāttebhyaḥ prāṅ tiṣṭhañjuhoti sarvataḥ pitaro 'vāntaradiśo

vai pitaraḥ sarvata iva hīmā avāntaradiśastasmānmadhye 'gniṃ samādadhāti

2.6.1.[12]

sa tata eva prāk stambayajurharati | stambayajurhutvāthetyevāgre

parigṛhṇātyathetyatheti pūrveṇa parigraheṇa parigṛhya likhati harati yaddhāryam

bhavati sa tathaivottareṇa parigraheṇa parigṛhṇātyuttareṇa parigraheṇa parigṛhya

pratimṛjyāha prokṣaṇīrāsādayetyāsādayanti prokṣaṇīridhmam barhirupasādayanti

srucaḥ sammārṣṭyājyenodaiti sa yajñopavītī bhūtvājyāni gṛhṇāti

2.6.1.[13]

tadāhuḥ | dvirupabhṛti gṛhṇīyāddvau hyatrānuyājau bhavata iti tadvaṣṭāveva kṛtva

upabhṛti gṛhṇīyānnedyajñasya vidhāyā ayānīti tasmādaṣṭāveva kṛtva upabhṛti

gṛhṇīyādājyāni gṛhītvā sa punaḥ prācīnāvītī bhūtvā

2.6.1.[14]

prokṣaṇīradhvaryurādatte | sa idhmamevāgre prokṣatyatha vedimathāsmai barhiḥ

prayacanti tatpurastādgranthyāsādayati tatprokṣyopaninīya visraṃsya granthiṃ na

prastaraṃ gṛhṇāti sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitarastasmānna prastaraṃ gṛhṇāti

2.6.1.[15]

atha saṃnahanamanuvisraṃsya | apasalavi triḥ paristṛṇanparyeti so 'pasalavi triḥ

paristīrya yāvatprastarabhājanaṃ tāvatpariśinaṣṭyatha punaḥ prasalavi triḥ paryeti

yatpunaḥ prasalavi triḥ paryeti tadyānevāmūṃstrayānpitṝnanvavāgāttebhya

evaitatpunarapodetīmaṃ svaṃ lokamabhi tasmātpunaḥ prasalavi triḥ paryeti

2.6.1.[16]

sa dakṣiṇaiva paridhīnparidadhāti | dakṣiṇā prastaraṃ stṛṇāti nāntardadhāti vidhṛtī

sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitarastasmānnāntardadhāti vidhṛtī

2.6.1.[17]

sa tatra juhūmāsādayati | atha pūrvāmupabhṛtamatha dhruvāmatha puroḍāśamatha

dhānā atha manthamāsādya havīṃṣi sammṛśati

2.6.1.[18]

te sarva eva yajñopavītino bhūtvā | itthādyajamānaśca brahmā ca paścātparītaḥ

purastādagnīt

2.6.1.[19]

tenopāṃśu caranti | tiraiva vai pitarastira ivaitadyadupāṃśu tasmādupāṃśu caranti

2.6.1.[20]

parivṛte caranti | tira iva vai pitarastira ivaitadyatparivṛtaṃ tasmātparivṛte caranti

2.6.1.[21]

athedhmamabhyādadhadāha | agnaye samidhyamānāyānubrūhīti sa ekāmeva hotā

sāmidhenīṃ triranvāha sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitarastasmādekāṃ hotā sāmidhenīṃ

triranvāha

2.6.1.[22]

so 'nvāha | uśantastvā nidhīmahyuśantaḥ samidhīmahi uśannuśata āvaha

pitṝnhaviṣe attava ityathāgnimāvaha somamāvaha pitṝntsomavata āvaha

pitṝnbarhiṣada āvaha pitṝnagniṣvāttānāvaha devāṃ3 ājyapāṃ3 āvahāgniṃ

hotrāyāvaha svam mahimānamāvahetyāvāhyopaviśati

2.6.1.[23]

athāśrāvya na hotāram pravṛṇīte | pitṛyajño vā ayaṃ neddhotāram pitṛṣu dadhānīti

tasmānna hotāram pravṛṇīte sīda hotarityevāhopaviśati hotā hotṛṣadana upaviśya

prasauti prasūto 'dhvaryuḥ srucāvādāya pratyaṅṅatikrāmatyatikramyāśrāvyāha

samidho yajeti so 'pabarhiṣaścaturaḥ prayājānyajati prajā vai barhirnetprajāḥ pitṛṣu

dadhānīti tasmādapabarhiṣaścaturaḥ prayājānyajatyathājyabhāgābhyāṃ

carantyājyabhāgābhyāṃ caritvā

2.6.1.[24]

te sarva eva prācīnāvītino bhūtvā | etairvai havirbhiḥ pracariṣyanta

itthādyajamānaśca brahmā ca purastātparītaḥ paścādagnīttadutāśrāvayantyoṃ3

svadhetyastu svadheti pratyāśrāvaṇaṃ svadhā nama iti vaṣaṭkāraḥ

2.6.1.[25]

tadu hovācāsuriḥ | āśrāvayeyureva pratyāśrāvayeyurvaṣaṭkuryurnedyajñasya vidhāyā

ayāmeti

2.6.1.[26]

athāha pitṛbhyaḥ somavadbhyo 'nubrūhīti | somāya vā pitṛmate sa dve puro 'nuvākye

anvāhaikayā vai devānpracyāvayanti dvābhyām pitṝntsakṛdu hyeva parāñcaḥ

pitarastasmāddve puro 'nuvākye anvāha

2.6.1.[27]

sa upastṛṇīta ājyam | athāsya puroḍāśasyāvadyati sa tenaiva saha dhānānāṃ tena saha

manthasya tatsakṛdavadadhātyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati

pratyanaktyavadānāni nātikrāmatīta evopotthāyāśrāvyāha pitṝntsomavato yajeti

vaṣaṭkṛte juhoti

2.6.1.[28]

athāha pitṛbhyo barhiṣadbhyo 'nubrūhīti | sa upastṛṇīta ājyamathāsāṃ

dhānānāmavadyati sa tenaiva saha manthasya tena saha puroḍāśasya

tatsakṛdavadadhātyathopariṣṭādvirājyasyābhighārayati pratyanaktyavadānāni

nātikrāmatīta evopotthāyāśrāvyāha pitṝnbarhiṣado yajeti vaṣaṭkṛte juhoti

2.6.1.[29]

athāha pitṛbhyo 'gniṣvāttebhyo 'nubrūhīti | sa upastṛṇīta ājyamathāsya

manthasyāvadyati sa tenaiva saha puroḍāśasya tena saha dhānānāṃ

tatsakṛdavadadhātyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati pratyanaktyavadānāni

nātikrāmatīta evopotthāyāśrāvyāha pitṝnagniṣvāttānyajeti vaṣaṭkṛte juhoti

2.6.1.[30]

athāhāgnaye kavyavāhanāyānubrūhīti | tatsviṣṭakṛte havyavāhano vai devānāṃ

kavyavāhanaḥ pitṝṇāṃ tasmādāhāgnaye kavyavāhanāyānubrūhīti

2.6.1.[31]

sa upastṛṇīta ājyam | athāsya puroḍāśasyāvadyati sa tenaiva saha dhānānāṃ tena saha

manthasya tatsakṛdavadadhātyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati na

pratyanaktyavadānāni nātikrāmatīta evopotthāyāśrāvyāhāgniṃ kavyavāhanaṃ yajeti

vaṣaṭkṛte juhoti

2.6.1.[32]

sa yannātikrāmati | ita evopotthāyaṃ juhoti sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitaro 'tha

yatsakṛtsarveṣāṃ samavadyati sakṛdu hyeva parāñcaḥ pitaro 'tha

yadvyatiṣaṅgamavadānānyavadyatyṛtavo vai pitara

ṛtūnevaitadvyatiṣajatyṛtūntsaṃdadhāti tasmādvyatiṣaṅgamavadānānyavadyati

2.6.1.[33]

taddhaike | etameva hotre manthamādadhati taṃ hotopahūyāvaiva jighrati taṃ

brahmaṇe prayacati tam brahmāvaiva jighrati tamagnīdhe prayacati tamagnīdavaiva

jighratyetannvevaitatkurvanti yathā tvevetarasya yajñasyeḍāprāśitraṃ

samavadyantyevamevaitasyāpi samavadyeyustāmupahūyāvaiva jighranti na prāśnanti

prāśitavya tveva vayam manyāmaha iti ha smāhāsuriryasya kasya cāgnau juhvatīti

2.6.1.[34]

atha yataro dāsyanbhavati | yadyadhvaryurvā yajamāno vā sa udapātramādāyāpasalavi

triḥ pariṣiñcanparyeti sa yajamānasya

pitaramavanejayatyasāvavanenikṣvetyasāvavanenikṣveti

pitāmahamasāvavanenikṣveti prapitāmahaṃ tadyathāśiṣyate 'bhiṣiñcedevaṃ tat

2.6.1.[35]

athāsya puroḍāśasyāvadāya | savye pāṇau kurute dhānānāmavadāya savye pāṇau

kurute manthasyāvadāya savye pāṇau kurute

2.6.1.[36]

sa yemāmavāntaradiśamanu sraktiḥ | tasyāṃ yajamānasya pitre dadātyasāvetatta

ityatha yemāmavāntaradiśamanu sraktistasyāṃ yajamānasya pitāmahāya

dadātyasāvetatta ityatha yemāmavāntaradiśamanu sraktistasyāṃ yajamānasya

prapitāmahāya dadātyasāvetatta ityatha yemāmavāntaradiśamanu sraktistasyāṃ

nimṛṣṭe 'tra pitaro mādayadhvaṃ yathābhāgamāvṛṣāyadhvamiti

yathābhāgamaśnītetyevaitadāha tadyamevam pitṛbhyo dadāti teno

svānpitṝnetasmādyajñānnāntareti

2.6.1.[37]

te sarva eva yajñopavītino bhūtvā | udañca upaniṣkramyāhavanīyamupatiṣṭhante

devānvā eṣa upāvartate ya āhitāgnirbhavati yo darśapūrṇamāsābhyāṃ yajate

'thaitatpitṛyajñenevācāriṣustadu devebhyo nihnuvate

2.6.1.[38]

aindrībhyāmāhavanīyamupatiṣṭhante indro hyāhavanīyo 'kṣannamīmadanta hyava

priyā adhūṣata astoṣata svabhānavo viprā naviṣṭhayā matī yojā nvindra te hari

susaṃdṛśaṃ tvā vayam maghavanvandiṣīmahi pra nūnam pūrṇabandhura stuto yāsi

vaśāṃ 'anu yojā nvindra te harī iti

2.6.1.[39]

atha pratiparetya gārhapatyamupatiṣṭhante | mano nvāhvāmahe nārāśaṃsena

stomena pitṝṇāṃ ca manmabhiḥ ā na etu manaḥ punaḥ kratve dakṣāya jīvase jyokca

sūryaṃ dṛśe punarnaḥ pitaro mano dadātu daivyo janaḥ jīvam vrātaṃ sacemahīti

pitṛyajñeneva vā etadacāriṣustadu khalu punarjīvānapipadyante tasmādāha jīvaṃ

vrātaṃ sacemahīti

2.6.1.[40]

atha yataro dadāti | sa punaḥ prācīnāvītī bhūtvābhiprapadya japatyamīmadanta

pitaro yathābhāgamāvṛṣāyiṣateti yathābhāgamāśiṣurityevaitadāha

2.6.1.[41]

athodapātramādāya | punaḥ prasalavi triḥ pariṣiñcanparyeti sa yajamānasya

pitaramavanejayatyasāvavanenikṣvetyasāvavanenikṣveti

pitāmahamasāvavanenikṣveti prapitāmahaṃ tadyathā jakṣuṣe 'bhiṣiñcedevaṃ

tattadyatpunaḥ prasalavi triḥ pariṣiñcanparyeti prasalavi na idaṃ karmānusaṃtiṣṭhātā

iti tasmātpunaḥ prasalavi triḥ pariṣiñcanparyeti

2.6.1.[42]

atha nīvimudvṛhya namaskaroti | pitṛdevatyā vai nīvistasmānnīvimudvṛhya

namaskaroti yajño vai namo yajñiyānevainānetatkaroti ṣaṭ kṛtvo namaskaroti ṣaḍvā

ṛtava ṛtavaḥ pitarastadṛtuṣvevaitadyajñam pratiṣṭhāpayati tasmātṣaṭ kṛtvo

namaskaroti gṛhānnaḥ pitaro datteti gṛhāṇāṃ ha pitara īśata eṣo etasyāśīḥ karmaṇaḥ

2.6.1.[43]

te sarva eva yajñopavītino bhūtvā | anuyājābhyām pracariṣyanta itthādyajamānaśca

brahmā ca paścātparītaḥ purastādagnīdupaviśati hotā hotṛṣadane

2.6.1.[44]

athāha brahmanprasthāsyāmi | samidhamādhāyāgnimagnītsammṛdḍhīti srucāvādāya

pratyaṅṅatikrāmatyatikramyāśrāvyāha devānyajeti so 'pabarhiṣau dvāvanuyājau yajati

prajā vai barhirnetprajāḥ pitṛṣu dadhānīti tasmādapabarhiṣau dvāvanuyājau yajati

2.6.1.[45]

atha sādayitvā srucau vyūhati | srucau vyuhya paridhīntsamajya

paridhimabhipadyāśrāvyāheṣitā daivyā hotāro bhadravācyāya preṣito mānuṣaḥ

sūktavākāyeti sūktavākaṃ hotā pratipadyate nādhvaryuḥ prastaraṃ

samullumpatītyevopāste yadā hotā sūktavākamāha

2.6.1.[46]

athāgnīdāhānuprahareti | sa na kiṃ canānupraharati tūṣṇīmevātmānamupaspṛśati

2.6.1.[47]

athāha saṃvadasveti | agānagnīdagaṃcrāvaya śrauṣaṭ svagā daivyā hotṛbhyaḥ

svastirmānuṣebhyaḥ śaṃ yorbrūhītyupaspṛśatyeva

paridhīnnānupraharatyathaitadbarhiranusamasyati paridhīṃśca

2.6.1.[48]

taddhaike | haviruciṣṭamanusamasyanti tadu tathā na kuryāddhutociṣṭaṃ vā

etanneddhutociṣṭamagnau juhavāmeti tasmādapo vaivābhyavahareyuḥ prāśnīyurvā

2.6.2.

2.6.2.[1]

mahāhaviṣā ha vai devā vṛtraṃ jaghnuḥ | teno eva vyajayanta yeyameṣāṃ

vijitistāmatha yānevaiṣāṃ tasmintsaṃgrāma iṣava ārcaṃstānetaireva śalpānniraharanta

tānvyavṛhanta yattryambakairayajanta

2.6.2.[2]

atha yadeṣa etairyajate | tannāha nvevaitasya tathā kaṃ caneṣurṛcatīti devā

akurvanniti tvevaiṣa etatkaroti yāśca tvevāsya prajā jātā yāścājātāstā ubhayī

rudriyātpramuñcati tā asyānamīvā akilviṣāḥ prajāḥ prajāyante tasmādvā eṣa

etairyajate

2.6.2.[3]

te vai raudrā bhavanti | rudrasya hīṣustasmādraudrā bhavantyekakapālā

bhavantyekadevatyā asanniti tasmādekakapālā bhavanti

2.6.2.[4]

te vai pratipuruṣam | yāvanto gṛhyāḥ syustāvanta ekenātiriktā bhavanti

tatpratipuruṣamevaitadekaikena yā asya prajā jātāstā rudriyātpramuñcatyekenātiriktā

bhavanti tadyā evāsya prajā ajātāstā rudriyātpramuñcati tasmādekenātiriktā bhavanti

2.6.2.[5]

sa jaghanena gārhapatyam | yajñopavītī bhūtvodaṅṅāsīna etāngṛhṇāti sa tata

evopotthāyodaṅtiṣṭhannavahantyudīcyau dṛṣadupale upadadhātyuttarārdhe

gārhapatyasya kapālānyupadadhāti tadyadeva tāmuttarāṃ diśaṃ sacanta eṣā hyetasya

devasya diktasmādetāmuttarāṃ diśaṃ sacante

2.6.2.[6]

te vā aktāḥ syuḥ | aktaṃ hi havista u vā anaktā eva syurabhimānuko ha rudraḥ

paśūntsyādyadañjyāttasmādanaktā eva syuḥ

2.6.2.[7]

tāntsārdham pātryāṃ samudvāsya | anvāhāryapacanādulmukamādāyodaṅ paretya

juhotyeṣā hyetasya devasya dik pathi juhoti pathā hi sa devaścarati catuṣpathe

juhotyetaddha vā asya jāṃdhitam prajñātamavasānaṃ yaccatuṣpathaṃ

tasmāccatuṣpathe juhoti

2.6.2.[8]

palāśasya palāśena madhyamena juhoti | brahma vai palāśasya palāśam

brahmaṇaivaitajjuhoti sa sarveṣāmevāvadyatyekasyaiva nāvadyati ya eṣo 'tirikto

bhavati

2.6.2.[9]

sa juhoti | eṣa te rudra bhāgaḥ saha svasrāmbikayā taṃ juṣasva svāhetyambikā ha vai

nāmāsya svasā tayāsyaiṣa saha bhāgastadyadasyaiṣa striyā saha

bhāgastasmāttryambakā nāma tadyā asya prajā jātāstā rudriyātpramuñcati

2.6.2.[10]

atha ya eṣa eko 'tirikto bhavati | tamākhūtkara upakiratyeṣa te rudra bhāga ākhuste

paśuriti tadasmā ākhumeva paśūnāmanudiśati teno itarānpaśūnna hinasti

tadyadupakirati tira iva vai garbhāstira ivaitadyadupakīrṇaṃ tasmādvā upakirati

tadyā evāsya prajā ajātāstā rudriyātpramuñcati

2.6.2.[11]

atha punaretya japanti | ava rudramadīmahyava devaṃ tryambakam yathā no

vasyasaskaradyathā naḥ śreyasaskaradyathā no vyavasāyayāt bheṣajamasi bheṣajaṃ

gave 'śvāya puruṣāya bheṣajaṃ sukham meṣāya meṣyā ityāśīrevaiṣaitasya

karmaṇaḥ

2.6.2.[12]

athāpasalavi triḥ pariyanti | savyānūrūnupāghnānāstryambakaṃ yajāmahe sugandhim

puṣṭivardhanam urvārukamiva bandhanānmṛtyormukṣīya

māmṛtādityāśīrevaiṣaitasya karmaṇa āśiṣamevaitadāśāsate tadu hyeva śamiva yo

mṛtyormucyātai nāmṛtāttasmādāha mṛtyormukṣīya māmṛtāditi

2.6.2.[13]

tadu hyāpi kumāyaḥ parītyuḥ | bhagasya bhajāmahā iti yā ha vai sā rudrasya

svasāmbikā nāma sā ha vai bhagasyeṣṭe tasmādu hāpi kumārya parīyurbhagasya

bhajāmahā iti

2.6.2.[14]

tāsāmutāsām mantro 'sti | tryambakaṃ yajāmahe sugandhim pativedanam

urvārukamiva bandhanādito mukṣīya māmuta iti sā yadita ityāha jñātibhyastadāha

māmuta iti patibhyastadāha patayo hyeva striyai pratiṣṭhā tasmādāha māmuta iti

2.6.2.[15]

atha punaḥ prasalavi triḥ pariyanti | dakṣiṇānūrūnupāghnānā etenaiva mantreṇa

tadyatpunaḥ prasalavi triḥ pariyanti prasalavi na idaṃ karmānusaṃtiṣṭhātā iti

tasmātpunaḥ prasalavi triḥ pariyanti

2.6.2.[16]

athaitānyajamāno 'ñjalau samopya | ūdhvānudasyati yathā

gaurnodāpnuyāttadātmabhya evaitacalpānnirmimate tānvilipsanta upaspṛśanti

bheṣajamevaitatkurvate tasmādvilipsanta upaspṛśanti

2.6.2.[17]

tāndvayormūtakayorupanahya | veṇuyaṣṭyāṃ vā kupe vobhayata ābadhyādaṅ paretya

yadi vṛkṣaṃ vā sthāṇu vā veṇuṃ vā valmīkaṃ vā vindettasminnāsajatyetatte

rudrāvasaṃ tena paro mūjavato 'tīhītyavasena vā adhvānaṃ yanti tadenaṃ

sāvasamevānvavārjati yatra yatrāsya caraṇaṃ tadanvatra ha vā asya paro

mūjavadbhyaścaraṇaṃ tasmādāha paro mūjavato 'tīhītyavatatadhanvā pinākāvasa

ityahiṃsannaḥ śivo 'tīhīty

evaitadāha kṛttivāsā iti niṣvāpayatyevainametatsvapannu hi na kaṃ cana hinasti

tasmādāha kṛttivāsā iti

2.6.2.[18]

atha dakṣiṇānbāhunanvāvartante | te pratīkṣam punarāyanti punaretyāpa

upaspṛśanti rudriyeṇeva vā etadacāriṣuḥ śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayante

2.6.2.[19]

atha keśaśmaśrūptvā | samārohyāgnā udavasāyeva hyetena yajate na hi tadavakalpate

yaduttaravedāvagnihotraṃ juhuyāttasmādudavasyati gṛhānitvā nirmathyāgnī

paurṇamāsena yajata utsannayajña iva vā eṣa yaccāturmāsyānyathaiṣa kLptaḥ

pratiṣṭhito yajño yatpaurṇamāsaṃ tatkLptenaivaitadyajñenāntataḥ pratitiṣṭhati

tasmādudavasyati

2.6.3.

2.6.3.[1]

akṣayyaṃ ha vai sukṛtaṃ cāturmāsyayājino bhavati | saṃvatsaraṃ hi jayati

tenāsyākṣayyam bhavati taṃ vai tredhā vibhajya yajati tredhā vibhajya prajayati

sarvaṃ vai saṃvatsaraḥ sarvaṃ vā akṣayyameteno hāsyākṣayyaṃ sukṛtam

bhavatyṛturu haivaitadbhūtvā devānapyetyakṣayyamu vaidevānāmeteno

haivāsyākṣayyaṃ sukṛtam bhavatyetannu tadyasmāccāturmāsyairyajate

2.6.3.[2]

atha yasmācunāsīryeṇa yajete | yā vai devānāṃ śrīrāsītsākamedhairījānānāṃ

vijigyānānāṃ tacunamatha yaḥ saṃvatsarasya prajitasya rasa āsīttatsīraṃ sā yā caiva

devānāṃ śrīrāsītsākamedhairījānānāṃ vijigyānānāṃ ya u ca saṃvatsarasya prajitasya

rasa āsīttamevaitadubhayam parigṛhyātman kurute tasmācunāsīryeṇa yajate

2.6.3.[3]

tasyāvṛt | nopakirantyuttaravediṃ na gṛhṇanti pṛṣadājyaṃ na manthantyagnim pañca

prayājā bhavanti trayo 'nuyājā ekaṃ samiṣṭayajuḥ

2.6.3.[4]

athaitānyeva pañca havīṃṣi bhavanti | etairvai havirbhiḥ prajāpatiḥ prajā

asṛjataitairubhayato varuṇapāśātprajāḥ prāmuñcadetairvai devā

vṛtramaghnannetairveva vyajayanta yeyameṣāṃ vijitistāṃ tatho evaiṣa etairyā caiva

devānāṃ śrīrāsītsākamedhairījānānāṃ vijigyānānāṃ ya u ca saṃvatsarasya prajitasya

rasa āsīttamevaitadubhayam parigṛhyātman kurute tasmādvā etāni pañca havīṃṣi

bhavanti

2.6.3.[5]

atha śunāsīryo dvādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati | sa bandhuḥ śunāsīryasya yam

pūrvamavocāma

2.6.3.[6]

atha vāyavyam payo bhavati | payo ha vai prajā jātā abhisaṃjānate vijigyānam mā

prajāḥ śriyai yaśase 'nnādyāyābhisaṃjānāntā iti tasmātpayo bhavati

2.6.3.[7]

tadyadvāyavyam bhavati | ayaṃ vai vāyuryo 'yam pavata eṣa vā idaṃ sarvam

prapyāyayati yadidaṃ kiṃ ca varṣati vṛṣṭādoṣadhayo jāyanta oṣadhīrjagdhvāpaḥ

pītvā tata etadadbhyo 'dhi payaḥ sambhavatyeṣa hi vā etajjanayati tasmādvāyavyam

bhavati

2.6.3.[8]

atha saurya ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati eṣa vai sūryo ya eṣa tapatyeṣa vā idaṃ

sarvamabhigopāyati sādhunā tvadasādhunā tvadeṣa idaṃ sarvaṃ vidadhāti sādhau

tvadasādhau tvadeṣa mā vijigyānam prītaḥ sādhunā tvadabhigopāyatsādhau

tvadvidadhaditi tasmātsaurya ekakapālaḥ puroḍāśo bhavati

2.6.3.[9]

tasyāśvaḥ śveto dakṣiṇā | tadetasya rūpaṃ kriyate ya eṣa tapati yadyaśvaṃ śvetaṃ na

vindedapi gaureva śvetaḥ syāttadetasya rūpaṃ kriyate ya eṣa tapati

2.6.3.[10]

sa yatraiva sākamedhairyajate | tacunāsīryeṇa yajeta yadvai triḥ saṃvatsarasya yajate

tenaiva saṃvatsaramāpnoti tasmādyadaiva kadā caitena yajeta

2.6.3.[11]

taddhaike | rātrīrāpipayiṣanti sa yadi rātrīrāpipayiṣedyadadaḥ purastātphālgunyai

paurṇamāsyā uddṛṣṭaṃ tacunāsīryeṇa yajeta

2.6.3.[12]

atha dīkṣeta taṃ nānījānam punaḥ phālgunī

paurṇamāsyabhiparyeyātpunaḥprayāgarūpa iva ha sa yadenamanījānam punaḥ

phālgunī paurṇamāsyabhiparyeyāttasmādenaṃ nānījānam punaḥ phālgunī

paurṇamāsyabhiparyeyāditi nūtsṛjamānasya

2.6.3.[13]

atha punaḥ prayuñjānasya | pūrvedyuḥ phālgunyai paurṇamāsyai śunāsīryeṇa yajetātha

prātarvaiśvadevenātha paurṇamāsenaitadu punaḥ prayuñjānasya

2.6.3.[14]

athātaḥ | parivartanasyaiva sarvatomukho vā asāvāditya eṣa vā idaṃ sarvaṃ nirdhayati

yadidaṃ kiṃ ca śuṣyati tenaiṣa sarvatomukhastenānnādaḥ

2.6.3.[15]

sarvatomukho 'yamagniḥ | yato hyeva kutaścāgnāvabhyādadhati tata eva pradahati

tenaiṣa sarvatomukhastenānnādaḥ

2.6.3.[16]

athāyamanyatomukhaḥ puruṣaḥ | sa etatsarvatomukho bhavati yatparivartayate sa

evamevānnādo bhavati yathaitāvetadya evaṃ vidvānparivartayate tasmādvai

parivartayeta

2.6.3.[17]

tadu hovācāsuriḥ | kiṃ nu tatra mukhasya yadapi sarvāṇyeva lomāni vapeta yadvai

triḥ saṃvatsarasya yajate tenaiva sarvatomukhastenānnādastasmānnādriyeta

parivartayitumiti

2.6.4.

2.6.4.[1]

tadyadāhuḥ | sākamedhairvai devā vṛtramaghnaṃstairveva vyajayanta yeyameṣāṃ

vijitistāmiti sarvairha tveva devāścāturmāsyairvṛtramaghnantsarvairveva vyayanta

yeyameṣāṃ vijitistām

2.6.4.[2]

te hocuḥ | kena rājñā kenānīkena yotsyāma iti sa hāgniruvāca mayā rājñā

mayānīkeneti te 'gninā rājñāgninānīkena caturo māsaḥ prājayaṃstānbrahmaṇā ca

trayyā ca vidyayā paryagṛhṇan

2.6.4.[3]

te hocuḥ | kenaiva rājñā kenānīkena yotsyāma iti sa ha varuṇa uvāca mayā rājñā

mayānīkeneti te varuṇenaiva rājñā varuṇenānīkenāparāṃścaturo māsaḥ

prājayaṃstānbrahmaṇā caiva trayyā ca vidyayā paryagṛhṇan

2.6.4.[4]

te hocuḥ | kenaiva rājñā kenānīkena yotsyāma iti sa hendra uvāca mayā rājñā

mayānīkeneti ta indreṇaiva rājñendreṇānīkenāparāṃścaturo māsaḥ

prājayaṃstānbrahmaṇā caiva trayyā ca vidyayā paryagṛhṇan

2.6.4.[5]

sa yadvaiśvadevena yajate | agninaivaitadrājñāgninānīkena caturo māsaḥ prajayati

tattryenī śalalī bhavati lohaḥ kṣuraḥ sā yā tryenī śalalī sā trayyai vidyāyai rūpaṃ

lohaḥ kṣuro brahmaṇo rūpamagnirhi brahma lohita iva hyagnistasmāllohaḥ kṣuro

bhavati tena parivartayate tadbrahmaṇā caivainametattrayyā ca vidyayā parigṛhṇāti

2.6.4.[6]

atha yadvaruṇapraghāsairyajate | varuṇenaivaitadrājñā varuṇenānīkenāparāṃścaturo

māsaḥ prajayati tattryenī śalalī bhavati lohaḥ kṣurastena parivartayate tadbrahmaṇā

caivainametattrayyā ca vidyayā parigṛhṇāti

2.6.4.[7]

atha yatsākamedhairyajate | indreṇaivaitadrājñendreṇānīkenāparāṃścaturo māsaḥ

prajayati tattryenī śalalī bhavati lohaḥ kṣurastena parivartayate tadbrahmaṇā

caivainametattrayyā ca vidyayā parigṛhṇāti

2.6.4.[8]

sa yadvaiśvadevena yajate | agnireva tarhi bhavatyagnereva sāyujyaṃ salokatāṃ

jayatyatha yatsākamedhairyajata indra eva tarhi bhavatīndrasyaiva sāyujyaṃ salokatāṃ

jayati

2.6.4.[9]

sa yasminhartāvamuṃ lokameti | sa enamṛtuḥ parasmā ṛtave prayacati para u parasmā

ṛtave prayacati sa paramameva sthānam paramāṃ gatiṃ gacati cāturmāsyayājī

tadāhurna cāturmāsyayājinamanuvindanti paramaṃ hyeva khalu sa sthānam

paramāṃgatiṃ gacatīti