II. (Къадруяй яс)

9 Цо кӀиго гьудулзаби вукӀун руго, цоцазе цӀакъ мутӀигӀал. КӀияздаго цӀар букӀун буго: ГӀали цояв, ГӀумар цояв. Цо сордоялъ цо чиясул берталъе ун руго гьев кӀиявго. Киналго ясал рачӀине кколел рукӀун руго гьеб берталъе кьурдизе. Гьений ячӀун гьечӀо ГӀалил яц. ЯчӀинчӀейлъи гӀадамаздаги лъан, гӀадамаца абун буго, “ахӀизе чи витӀе”, - ян. ГӀалица абун буго ГӀумарида: “А, дир гьудул, мун дир яц ахӀизе.” Гьеб сагӀаталъ вахъун ун вуго ГӀумар Палил яц ахӀизе. Ун Палил бакӀалдегун, кьижарай яхъине гьаюн йиго Палил яц. Яхъинеги гьаюн, абун буго: “КъачӀай берталъе йилълъине.” Гьеб сагӀаталъ тӀадеги яхъун, ПатӀимат, тӀад ретӀелги ретӀун, къачӀан йиго. Пумарица абун буго ПатӀиматида: “Жеги киналго данделъун гьечӀо, рилъа дагьал сверизе.” Пумарица ячун йиго ПатӀимат росу тун къватӀиехун. Росдадаса рикӀкӀадеги ячун, Пумарица абун буго ПатӀиматида: “Гьаб бакӀалда, мун дунгун егизе ккола”, - ян. ПатӀиматица абун буго Пумарида: “Пайиб гьечӀиш дуда дида гьединаб рагӀи абизе?” Гьеб хиялги ракӀалда букӀуниш дуца дун гьание ячарай?” ГӀумарица абун буго ПатӀиматида: “Пемер кӀалъачӀого, гӀебеде егаян.” ПатӀиматица гьарун буго Пумарида: “Дурги гьудул, дирги вац Палил хӀурматалъе гӀоло, дун те дуца.” ГӀумарица кинго ПатӀиматил гьари къабул гьабун гьечӀо, хӀалалъ гӀодой тӀамун йиго ПатӀимат. ПатӀиматица ГӀумарил таманчаги лъалинуса бахъун, речӀчӀун буго Пумарил надалда. Гьеб бакӀалда кӀалъазе кӀал щвечӀого, хун вуго Пумар. Гьеб бакӀалда гьевги тун, ПатӀимат лъутун йиго рукъое. ГӀалиги вачӀун ватун гьечӀо ПатӀиматида. Бусадаги егун, гӀодун йиго. ГӀемераб заман гьоркьоб инчӀого, ГӀали вачӀун вуго рукъове. Палида ПатӀимат гӀодулей ятун йиго. ГӀалица цӀехон буго ПатӀиматида: “Щай мун гӀодулей, щай мун берталъе ячӀинчӀей? ГӀумар витӀун вукӀана гурищ дица мун ахӀизе?” Гьеб мехалъ ПатӀимат кӀуди-кӀудиял [106]гьаркьалги гьарун гӀодизе лъугьун¹ йиго. Палица абун буго: “Дуе лъугьараб жо щибан, хехго бице дида.” ПатӀиматица бицун² буго вац Палида Пумарилги жиндирги лъугьараб щинаб жо. Гьеб сагӀаталъ ГӀали вахъун ун вуго гьеб иш лъугьараб бакӀалде. Гьенисан рукъовеги ун, гӀодулей чӀезаюн йиго, цӀакъ кӀудияб баркала кьун буго яцалъе. Гьеб сагӀаталъ хехгого сордоги рогьун буго. Кинабго халкъалда ПатӀиматил гьунарги тӀатун буго. Кинабго халкъалъ ГӀумарие нагӀанаги кьун буго, ПатӀиматие баркалаги кьун буго. Халкъго ургъун, Пумар вукъун вуго халкъ хьвадулеб нухда. Занидаги³ хъван буго ПатӀиматил-гун лъугьараб жо. ЦӀалацӀаларав чияс нагӀана кьола анила ГӀумарие. ПатӀиматица абун буго: “Бихьинчиясда божиларо тӀокӀай дун.” ЦӀакъ берцинай, гьайбатай яс йикӀун йиго. Цо ханасул вас сверизе вахъун вукӀун вуго. ГӀумарил хоб бихьун буго гьесда. АскӀовеги вилъун, занида хъвараб жо цӀалун буго. Гьеб бакӀалда гьедун вуго гьев: Гьей яс гурей чӀужу ячинаро,-ян абун буго инсуда. Гьев васасда цӀар букӀун буго Эзер. Эзерица абун буго инсуда рукъове щведал: “Цо бакӀалда дида цо хоб батана, къанида хъван бугоан гьев хварав чиясулги, цо ясалъулги лъугьараб жо. Гьей яс гурони дица ячинаро”, - ян. Гьедин абун буго гьес инсуда. Инсуца абун буго Эзерида: “Дицани ячина дуе дой, ва амма дуда долда хӀал рекъезабизе дуда кӀвезе гьечӀо.” Ячун йиго ПатӀимат Эзерие. Киналго гьудулзаби, гӀагарлъиги ахӀун, лъикӀаб бертин гьабун буго. Бертин лъугӀун хадуб, бахӀарал регизе тун руго. Эзерица абун буго ПатӀиматида: Гьаб дир чакма бахъе”, — ян. ПатӀиматица абун буго Эзерида: Гьеб буго дица дуе гьабулареб жо. Чакма бахъизе хъулухъчӀужу ахӀе.” Гьеб сагӀаталъ, тӀадеги вахъун, абун буго Эзерица: “Баркала, дир гьудул, дуе. Гьанже дица дуда дирго гьунар бихьизе гьабила.” ПатӀиматица абун буго: “Дур гьунар бихьун хадуб, щибго дуца абураб жо гьабила дица.” Гьеб мехалъ тӀадеги вахъун, тӀад ретӀелги ретӀун, лъикӀаб чуги рекӀун, ун вуго Эзер. ЧӀужуялдаги абун буго: [107]“Дирго гьунар дуда бихьизабичӀого дун нахъ вуссинаро.” Езер аравго, ПатӀиматица жидерго кӀалъай ккараб рукъ рахан буго: “Езер вуссинчӀого ричӀиларо”, - ян. Езер цо анкьидасан щун вуго цо кӀудияб росолъе. Гьеб росолъ гьоболги вукӀинчӀого, Эзер рештӀун вуго цо къоролалъул бакӀалда. Къоролалъ абун буго Эзерида: “Дун мискинчӀужу йиго; мун гӀадинав бечедав чиясе бечедал чагӀи руго, гъозухъ щай рештӀуларев?” Эзерица абун буго къоролалда: “Дун вуго нухлул гьобол.” Къоролалъ абун буго Эзерида: “Цо ханасул бакӀалда сухӀмат букӀине буго. Гьеб сухӀматалда кинабго халкъги букӀине буго. Ханас цебе кезе⁴ буго лъабго лълъар. Гьеб лъабабго лълъар гьекъарав чи лъабго гьунаралъ жиндаса бергьинчӀони, ханас чӀвазе вуго. Бергьанани, ханас жиндирго яс кьезе йиго гьесие.” Гьеб бакӀалда пикри гьабун буго Эзерица: “Инадай, инародай-ян, гьеб сухӀматалъе?” ун вуго Эзер. ӀЦиб лъугьанеги, сухӀматалъе. Гьобол Эзер вачӀиндал, кинабго халкъ тӀаде бахъун, хӀурмат гьавун, гӀодов чӀезавун вуго. Эзерида бихьун буго: ханас кьолеб цо лълъар. ГӀадамаз гьеб⁵ босун гьечӀо ханасухъа. Эзерица цӀехон буго гӀадамазда: Гьадаб кинаб лълъар? Щай⁶ босулареб цо гӀаги чияс?” ГӀадамаз бицун буго Эзерида: Гьадаб лълъар буго ханасул чудаса жиндир, «чу бергьина» абун ккарав чияс гьекъолеб лълъар.” Эзерица босун гьекъон буго лълъар. Нахъеги бихьун буго Эзерида гъодинго цо лълъар, киналго гӀадамаз гьекъезе кӀочӀеб. Эзерица цӀехон буго: Гьагъаб кинаб лълъар?” - ян. Падамаз бицун буго Эзерида: Гьагъаб лълъар гьекъола, «ханасдаса гамачӀ реххун бергьина» абун, ккарав чияс.” Жиндаго ракӀги чӀун, гьекъон буго лълъар Эзерица. Лъабабизеги бихьун буго Эзерида гъодинго сверун ханасухъе нахъ буссун кьолеб лълъар. Нахъеги цӀехон буго Эзерица: Гьагъаб кинаб лълъар”, - ян. Падамаз бицун буго Эзерида: Гьадаб⁷ лълъар гьекъола жиндирго чӀужуялда ракӀ чӀарав чияс.” Эзерица жиндирго чӀужуялда ракӀги чӀезабун, гьекъон буго лъабабилеб лълъарги. Гьеб мехалъ гӀадамаца [108]абун буго: “Гьекъезени гьекъанин, гьанже бихьила гури, кин дуца кинабго иш тӀубалеб куц.” Ханас абун буго Эзерида: “КъачӀай дурго чу, метер диргун биччазе.” Эзерица къачӀан буго жиндирго чу, радал бачун чугун, щун вуго Эзер ханасул бакӀалде. Ханасулги Эзерилги чуял риччан тун руго рекеризе. Эзерил чу бергьун буго. КӀиабизеги ханас абун буго Эзерида: Гьанже къачӀай мун дунгун гамачӀ рехизе.” Эзерица абун буго: “Дун хӀадур вуго.” Гьеб мехалъ ханас рехун буго гамачӀ. Эзерицаги рехун буго, Эзер бергьун вуго гамачӀ рехунги, ханасдаса. Цинги ханас Эзер вачун хухьун вукӀун вуго цо хӀобода. Ханас ритӀун руго кӀиявго вазирасул васал Эзерил чӀужу гуккизе. Гьел кӀиялго щун руго щуго къоялдаса Эзерил росулъе. РештӀун руго Эзерил бакӀалда. Эзерил чӀужу ПатӀиматица цӀакъ хӀурмат гьабун росун (?) руго гьалбал. Квен кьун⁸ кваназеги гьарун, регизе бусен бихьизабун буго гьалбадерида. Гьалбадерица абун буго ПатӀиматида: “Кинабго жо дуца лъикӀ гьабуна, ва амма сордо лъикӀ гьабизе бегьилару. Мун нижгун егизе ккела.” ПатӀиматица абун буго гьалбадерида: Гьебги бегьулареб жо гуро. Гьаб сагӀат ячӀина дун нужгун егизе.” ПатӀимат ун йиго жиндирго рукъое. ПатӀиматица абун буго хъулухъчӀужуялда: “РетӀун гьаб дир ретӀелгун, а мун егизе гьадал гьалбадерида аскӀой.” ХъулухъчӀужуялъ ретӀун буго ПатӀиматил ретӀелги, ретӀун йиго гьалбадерида аскӀой егизе. Гьалбадерида лъан гьечӀо ПатӀимат гурейлъи. ПатӀиматица абун букӀун буго хъулухъчӀужуялда: “Щибго гьалбадерица гьабураб жоялда дуца инкар гьабуге.” Гьалбадерица бокьухъ кеп босун буго гьейгун, килщидаса баргъичги бахъун буго, гӀадалтӀаса гъалги къотӀун буго. Гьеб хӀалалда рогьун буго сордо. Гьеб сагӀаталда тӀадеги яхъун, гӀодулаго щун йиго ПатӀиматида аскӀое. ПатӀиматида бицун буго кинабго жиндиего гьабураб жо. ПатӀиматица абун буго: “КӀвар гьечӀо, щиб гьабуниги, паракъат чӀа!” - ян. Гьеб сагӀаталъ ПатӀиматица гьалун самовар лъун буго гьалбадерие. Гьезие чайги тӀун, ПатӀимат нахъ юссун йиго. ПатӀиматида рагӀун буго гьалбадерица цоцазда абулеб: “Гьанже бихьила гури Эзерие нилъеца гьабулеб жо.” Гьебги [109]рагӀун, жиндирго рукъой гӀодоги чӀун, ПатӀиматица абун буго жиндаго: “Балагьилин, щиб нужеца гьабилебали.” Чай гьекъон бахъингун, гьалбал къачӀазе рекӀун руго нухда ине. ПатӀиматица абун буго гьалбадерида: “Кире нуж гӀедегӀулел, къасиги гьанир чӀа”, - ян. Гьалбал ун руго, ПатӀиматие баркалаги кьун. Гьел аралго, ПатӀимат⁹, ретӀун лъикӀаб бихьиназул ретӀелгун, лъикӀаб чуги рекӀун, ун йиго гьезда хадуй. Цо пуланаб къоялъ къалъуда цо авлахъалда рештӀун руго кваназе. Гъол гьалбал кваналалъе, гьезда тӀаде ПатӀиматги щун йиго. Чодасаги рештӀун, чодаса буртинаги, хужалги рахъун, чуги кваназе биччан, гъоркь¹⁰ буртинаги тӀамун, тӀад кваназе гӀодой чӀун йиго ПатӀимат. ПатӀиматица цӀехон буго гьалбадерида: “Киса ян, кире унел ян?” Гьалбадерица бицун буго ПатӀиматида кинабго Эзерилги, жидергоги лъугьараб жо; Эзерил чӀужуялъул кинабго лъугьараб жо. Цинги ПатӀиматица абун буго: “РачӀа рекӀелгъеялъе цо-цо туманкӀ речӀчӀизе гӀужда.” Полохъаби разилъун руго гӀужда речӀчӀизе. Гьоркьоб жо щиб лъелеб?” - ян цӀехон буго ПатӀиматица. “Дуе бокьараб жо лъе”, - ян абун буго гъоз. ПатӀиматица абун буго: “Дун бергьани, дица нужеда гьаб дир мугьру чӀвазе буго гьодида, ну бергьани, нужее бокьараб жо дицаги гьабила.” Гьеб къотӀиялдаги разилъун, речӀчӀун буго гӀужда, цебе гьалбадерица, хадуб ПатӀиматицаги. ПатӀимат бергьун йиго туманкӀ речӀчӀун гъоздаса. ПатӀиматица чӀван буго гьодазда жиндирго мугьру. Цинги гьалбал ун руго жидерго нухда. ПатӀиматги къачӀан йиго, гьоркьоб гӀемер заман инчӀого, нухда ине. Чода буртинаги бухьун, чодаги рекӀун, ягъарун йиго гъозда хадуй. Гьебго къоялъ бакъанида щун йиго гъой гъозул росулъе. РештӀун йиго росо рагӀалда бугеб рукъуй. Гьеб рукъ букӀун буго гьадайго, Эзер рештӀун вукӀарай, къоролалъул. Саламги кьун, рукъое лъугьиндал, къоролалъ саламги буссинабун, воцун¹¹ вуго гьобол. Гьеб сордо киниги рогьун буго гьениб. Радал тӀаде вахъун, къватӀиве вахъарав чиясда рагӀун буго сухӀматалъул [110]гьаракь. ЦӀехон буго къоролалда: Гьадаб сухӀмат щиб?”- ян. Къоролалъ бицун буго гъосда: Гьадаб сухӀмат буго ханасул бакӀалда. Цо пуланав чи вачӀун вукӀана дир бакӀалде. Гьеб заманалъ ханасул бакӀалда кеп букӀана. Гьеб кепалде арав чияс, хангун къец гьабун¹², ханасдаса бергьине, ханасул лъабабго лълъар гьекъана. КӀиго гьунаралъе гьев ханасдаса бергьана. Лъабабилеб гьунаралъе гьев ханасдаса къвана. Жакъа гьев чӀвазе вуго, гьеб рохалие буго гьадаб сухӀмат.” ПатӀиматица абун буго къоролалда: Гьанже дун инин ханасул бакӀалде.” Гьениса ун вуго ханасул бакӀалде. Гьениб батун буго гьесда кӀудияб рохалил сухӀмат. Гьениб гьес абун буго гӀадамазда: “Дие хан вихьизе бокьун буго. Гьеб сагӀаталъ гӀадамаз гьев вачун вуго ханасда аскӀове. Ханас цӀехон буго: “Мурад щиб?” - ян. Ханасда абун буго гъос: “Дир кӀиго лагъ рилун руго. Гьел дур бакӀалда ругилан абун, рагӀун вачӀана.” Ханас, тӀолабго халкъги данде бакӀарун, абун буго гьоболасда: “Балагье гьагъазда гъорлъ ругишали, дур лагъзал.” Гьоболас абун буго: Гьагъара гьечӀо”, - ян. Ханас абун буго: “КӀиго дир вазирасул васал гурони дир гӀадамал гьечӀо”, - ян абун. Гьоболас абун буго: “Гьел дур вазирасул васал рихьизе бокьилаан.” Гьеб сагӀаталъ ханас ахӀун руго гьел. Гьоболас абун буго: Гьадал руго”, - ян. Ханас абун буго: “Кин гъол дур лагъзал рукӀунел? Гъол дир вазирасул васал руго.” “Лъил васал гъол ругониги, дир гӀужги буго гъозда, гъолги дир лагъзал руго.” “Бихьизабе дур гӀуж”, - ян абун буго ханас. ГӀаса ретӀелги бахъизабун, балагьизавун вуго хан гъозулъ гьодилъ. Батун буго гъозда гьоболасул гӀуж. Гьеб мехалъ гьоболас бицун буго: “Дун бихьинчиги гуро, дун йиго гьадав нужеца чӀвазе хӀобода вухьун вугев чиясул чӀужу. Дидаса гьал дуца ритӀарал чагӀаз баргъичги бахъичӀо, гьединго ботӀродаса гъалги къотӀичӀо, къотӀун ругишали балагье”, - ян. Бахъун тӀагъургун, бихьизабун буго бетӀер ПатӀиматица халкъалда. Гьез гъалалги къотӀарай, баргъичги бахъарай гӀадан йиго дир хъулухъчӀужу.” Гьеб сагӀаталъ ханас вухьарав Эзерги виччан тун вуго. ЦӀидасан сухӀматги гьабун, жиндирго ясги кьун йиго Эзерие. Цоги къваригӀанщинаб жоги кьун, нухда регӀун руго гьалбал. Гьеб мехалъ абун буго Эзерица ПатӀиматида: “Дир гьунаралдаса дур гьунар бергьана”, - ян. Дун дуе мутӀигӀав вуго.” Гьеб хӀалалда рохалида тӀамун буго гьез гӀумру.